ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені 5В072800– «Өңдеу өндірістерінің технологиясы» мамандығы үшін ОҚу- әдістемелік материалдар

Дайындау үшін өлшеуіш құрылғыны торға қосып және индикатор стрелкасы нольде ме екенін тексереді, өйткені ол 0-ге тұруы керек. Мөлшермен алғанда 1 сағаттан кейін бастау керек.

Жұмыс бетінің сынағын бақылау үшін абсолюттік таза болуы керек, оған саусағынды тигізуге болмайды. Кассет ұяшығын сынақ үшін қалған ұндарды тазалау керек.

Қоспас бұрын түсті фильтірдің СЗС-7 түсті фильтрдің ОС-14 өлшеммен өнімділігін 2-3 минут арқылы, қосу үшін ОС-14 ден СЗС-7-ге 1 минуттан кейін.

Қондырғы жұмыс істеп тұрғанда кнопканы басуға болмайды «нақты» индикатор стрелкасы 0-ге дейін жеткенде 0-дік жағдай кнопканы басатын «дөрекі».

Дайындау кезінде ұнның сынағын нығыздап престейді. Осыған дейін обойма үстінен арқау престелетін қояды, өйткені тас писчей қағаз беті жабылған және де тұтқа көмегі арқылы пластинамен толық қысады. Обоймада ұнның сынағын 10-15гр массада себеді және престеледі, тұтқа ету арқылы жарты қалдық оңға және солға 10-15 рет престейді. Содан кейін обойманың астыңғы жағы және оны қатты ұнның жоғарғы бетін қайта мыжыйды. Обойма престеуден болған соң қағаздан бөледі де аударып, кассет ұяшығын аударып қояды.

Бір кассет ұяшығы өлшеммен сынақ бақылауы қойылады. «Р», ал басқа - обойма ұнның сынағы престеледі.

Бақылау сынағы жарық каналға жібереді. Стрелка шкалалардың бөлімдерді есеппен құрылады, бақылау сынағы көрсетілген. Индикатор стрелкасы 0-де айналады, 0-дік жағдайда айналу рукаяткалары құрылған. «Дөрекі» (құрылуы 0-дік мына кнопкамен басады) «нақты», «дөрекі». Содан кейін айналу рукаяткасы «нақты» мына кнопканы басады «нақты».

Содан кейін жарық канал обоймада ұнның бақылау сынағы қондырылады. Мына кнопка индикатор 0-де 0-дік жағдайда алдымен мына кнопканы басу арқылы «дөрекі», содан кейін «нақты» кнопкасы индикатор 0-дік стрелкасы 0-дік жағдайда айналу рукаяткаларына қайтарады, есептегіш шкала көрсеткішімен байланысты. Қондырғының шкаласы бойынша есеп береді. Ұнның ақтығы орталық арифметикалық екеуін анықтайтын және бірлік қондырғысының шкаласының шартын білдіреді.

Жұмысты орындау реттілігі: Қондырғы құрып және қосады. Шифрленген ұнның сынағын анализдеуге болады, екі таразыға массасы 100 грамманан бөледі. 1 таразыға анализатор жібегін жинақты елеуіш №25 және 61 ірі фракция құрамы анықталады.

Басқа таразыда ұнның түсін және ақттығын анықтап қабылдайды. Осыған қондырғы көрсеткіші ФПМ-1 бақыланған ұнның екі түсті фильтрмен жібереді: СЗС-7 және ОС-14 және номограмма ұнның түсін анықтайды.

Түсті фильтр СЗС-7 ұнның ақтығын өлшеммен шартты қондырғы шкаласының бірлігі ФПМ-1 өлшенеді.

Содан кейін ұнның ақтық көрсеткішін есеппен ірі фракция құрамы түзетіледі.

Келесі кестеде қорытындылар анықталады.

21-кесте. Зерттеу нәтижелері

Сынақ ұнның шифрі	Құрамындағы фракция іріктілігі, %	Қондырғыдағы түрлі фильтр көрсеткіші СЗС-7, ОС-14	Номограммадағы ұнның түр-түрі	Ұнның ақтығын көрсету	Ұн сұрыптары

Зертханалық сабақ № 15

Ақтаудың технологиялық сапасын бағалау.
Жұмыс мақсаты. ФПМ-1 қондырғысында ұнның ақтығы көрсеткіші бойынша сапасын бақылау әдістемесін меңгеру.

Ақтау машинасына түскен дәнді ақтауда екі зат - қауызынан босаған дән немесе ядро және дәннің қауызы алынуға тиісті. Бірақ, ақтау машиналарының конструкциялық және ақтау технологиясының кейбір кемшіліктеріне байланысты ақтау барысында қосымша заттар да алынады. Сонымен, дәнді ақтағанда бес түрлі зат: - ақталған дән (ядро), ақталмаған дән; ұсақталған дән (ядро); ұнтақ (мучка) және қауыз (лузга) алынады. Егер ақтау жүйесі неғұрлым жақсы, сапалы жұмыс істесе, соғұрлым қосымша заттар азайып ақталған дән мен қауыз көп мөлшерде алынады.

Ақтаушы машиналардың жұмысын бағалау үшін одан түсетін дәннен алынған заттың құрамындағы ақталған, ұсақталған дәннің және ұнтақтың мөлшерін анықтайды.

Қондырғылар мен жабдықтар. ФПМ-1 қондырғысы; ситалар жиынтығы бар зертханалық анализаторлар; бірінші сыныпты дәлдіктегі техникалық таразы.

Жұмысты орындау реттілігі. Қондырғыны қосып, қалыпқа келтіреді. Талдауға арналған ұн сынамасын 100 г салмақта екі сынамаға бөледі. Бір сынаманы ірілік фракциясының мөлшерін анықтау үшін ситадан өткізеді. Екінші сынаманы ұнның түсі мен ақтығын анықтау үшін пайдаланады. Бұл үшін бақыланатын ұнды ФПМ-1 қондырғысының көрсеткішін екі светофильтрде СЗС-7 және ОС-14 жазып алады және номограмма бойынша ұнның түсін анықтайды.

СЗС-7 светофильтрін қолдану кезінде ұнның ақтығы ФПМ-1 қондырғысының шкала бірлігінде өлшенеді. Анықтауды екі рет қайталайды және ақтықты орташа арифметикалық есептейді.

Сосын ірілік фракциясының мөлшеріне байланысты ұнның ақтық көрсеткішін ретке келтіреді. Анықтау нәтижелерін кестеге енгізеді.

22-кесте. ФПМ-1 қондырғысында ұнның ақтығын анықтау нәтижелері

Ұн үлгісінің шифры	Ірілік фракциясының мөлшері,%	Светофильтр кезінде қондырғының көрсеткіші		Номограмма бойынша ұнның түсі	Ұн ақтығының көрсеткіші	Ұн сұрыпы
		СЗС-7	ОС-14

Кесте мәліметтерін ұн ақтығының нормаларымен салыстырады.
Зертханалық сабақ № 16

Кептіру интенсивтігіне астық түйірін бастапқы ылғалдығын анықтау.
Жұмыс мақсаты: Кептіру үрдісінде қажетті астық түйірдің массасында және астыққа критикалық жағдайға жақын ылғалдылық болуын. Әртүрлі коэффициентін дейін тепе-теңдігін анықтау. Соңғымен салыстырғанда ылғалдылықтың бірінші порциясының булану қиындығын жеңілдету жөніндегі теориялық ережелерді тексеру.

Тәжірибелік қондырғы: кептіру камерасының ішінде астық түйір сынамасынын анықтау техникалық және кептіру шкафынан қондырғыны тәжірибе үшін қолдануға болады.

Жұмыстың жүргізу әдістемесі: 25 және 20 % дейін ылғалдылығын шығу партиясынан біреуінен алынған бидай үлгісімен тәжірибені жүргізеді. Үлгілерді алдындағы жұмыстар сияқты. Кептіруді әр үлгіде 6% суды жою және соңғы ылғалдылығы 19...14 % дейін жүргізеді. Нормативтік сәйкес Кв коэффициенті осы үлгі үшін 0,83 және 0,1 болады және 1 т бидайды өңдеуге есептегенде 0,83 және 0,1 жоспар тонна болады, яғни бидайдағы ылғал бірінші жағдай екішімен салыстырғанда тезірек болады.

Осы қағиданы дұрыс екендігіне көз жеткізу үшін 105°С температурада 0,13 г осы үлгерімнің бидай сынамасын бір уақытта немесе біртіндеп келтіреді. Тәжірибенің негізгі мақсаты берілген 19...14 % дейін үлгіні кептір уақыт анықтау болғанымен келтіру динамикасын қадағалау қажет. Мүмкін болатын табиғи айырмашылықты түсіну үшін қисық кептіруді ұйымдастыру керек. Массасы 50,0 г шикі бидай сынамасын құрғақ шкафының ішінде тұрған таразының ыдысына теріс қабат етіп түсетіндей етіп түсіреді және сол уақытта таразының 2 ыдысына 500 мг пластикалық гирі бар теңестіріледі. Таразыда теңесу болғаннан кейін секундомерді қосып 500 мг 1 гирді алып тастайды. Келесі қадағалауда таразыда тағы теңесу болғанда уақытты белгілеп екінші гирді алады. Үлгіні кептіреді. Осылайша кептірілгенге дейі жалғастырады. Бұл есептеу мына формуламен:

Бірінші үлгі үшін : =

Екінші үлгі үшін :

Осылайша 50 г нан 46 г, екіншіден 50 г нан 46,5 г кептіреді.

Тәжірибе нәтижелерін өңдеу: коффициент К,В алу үшін тәжірибе мәліметін алу осы және басқа тәжірибедегі кептіруде қажет етілетін уақыт есеп анықтау қажет. Екінші нұсқада кептіру 20 дан 14 % болады, осы жұмысқа шығындалған уақытты бірлік үшін қолдануға болады және сонда бидай үлгісін бөлу арқылы екінші үлгінің кептіру уақыт мәліметке сәйкес графигін құруға болады және олардың анализін анықтау арқылы. Үрдіс қай этапта шикі үлгіден ылғал жылдам жоғалғаннан анықтауға болады. Анализ барысында ылғалданған бидай көп мөлшерде меншікті жылу сыйымдылығы болатын және біртіндеп оның бастапқы қызу көп жылуды қажет ететіне көңіл бөлуге міндетті.
Зертханалық сабақ № 17

Бидайдың интенсивті тыныстануы мен оның тепе-тең ылғалдылығын анықтау

Жұмыстың мақсаты: Ауа ылғалдылығын сақтау кезінде бидайға әсер етуі және тепе-тең ылғалдылығын анықтау.

Бидай тұқымының гидроскопиялық ылғалдылық қасиетіне байланысты олардың ылғалдылығын сақтау және тасымалдау кезінде өзгеруі мүмкін.

Ылғалдану бағыты мен жылдамдығы ауадағы су буларының және бидай үстіне және оның капиллярларының қысым айырмашылығына байланысты. Ылғал қысымы көп жерде қысым төмен жерге ауысады. Сонда егер бидайдың үстіндегі су буларының парциалды қысымы ауадағыдан жоғары болса, бидай көтеріледі және керісінше. Ылғал алмасу бидай мен ауадағы будың парциалдық қысымы теңескен жағдайда тоқтайды. Бидайдың бұндай ылғалдылығы тепе-тең ылғалдылық деп атайды, оның көрсеткіші температураға да байланысты.

Тепе-тең ылғалдылығын анықтау үшін будың қысымының көрсеткішін емес,ыңғайырақ ауа ылғалдылығы пайда болады. Ауа ылғалдылығының әрбір көрсеткішіне сәйкес келетін тепе-тең ылғалдылығы белгілі.Мысалы: ауа ылғалдылығы 75 % болса, бидай тепе-тең ылғалдылығы 15,4 % болады. Бұл заңдылықты алу үшін және ұстап тұру үшін кептіруде, тасымалдауда және сақтауда кең қолданылады.

Сынақты бірқалыпты температурада өткізеді. Екі аптадан кейін бидайды торлы ыдыстардан алдын-ала салмағы өлшенген қаптары бар шыны ыдысқа аударып, салмағын анықтайды. Алдымен өлшенген бидайға құрғақ зат мөлшерін аламыз.

а-құрғақ зат салмағы,г

б-бастапқы өлшеу салмағы,г

-бастапқы бидай ылғалдылығы,%
Бидайдың тепе-тең ылғалдылығы.

;

-тепе-тең ылғалдылығы; %

-сынақтан кейінгі бидай салмағы; г

а- құрғақ зат салмағы; г

Астық түйір массасының жылу өткізгіштігі төмен болады, ол оның органикалық құрамына байланысты түсіндіріледі.

Банка қақпақтарының тесіктері арқылы алдын ала қыздырылған термометрді тереңдігі 105 мм дей болатын қылып орналастырады. Ондағы қорғасын шаригі үлгі ортасында болуы керек. Бетон және ағаш үлгілерінде термометрдің төменгі бөлігі қорғасын шаригінен 100 мм және фильтрлік қағаз тығыз бөлігінен жоғары орналастуы тиіс.

Тәжірибенің бірінші бөлігі әр үлгінің орталық бөлігінің суи бастау кезеңін құрып және жылу физикалық қасиеті бойынша зерттелетін материалдардың ерекшеліктері қажетті баға жету үшін керек уақыттың айырмашылығы салыстырумен аяқталады.

Үлгі орталығында температураның төмендей бастау уақыт қажеттілігі аз болған сайын материалдардың жылуды изомертлік және жылу инерциялық қасиетінің төмендігін байқауға болады.

Өйткені, астық түйір массасының жылу өткізгіштігі төмен, басқа материалдармен салыстырған суи бастау уақыты біршама ұзағырақ болады деп айтуға болады. Осылайша, яғни астық түйірді сақтау мен өңдеу жұмыстарын істейтін мамандарға материалдың жылу физикалық қасиетінің бағасын беруге болады.

Материалдың суи бастау кезеңін дәлдікпен өлшей бастау өте маңызды. Тәжірибе бір рет жүргізіледі. Температураны өлшеу кезінде қателеспеу қажет. Суи бастау кезінде алдын ала қыздырылған материал 2⁰С қа төмен көрсеткіштергі термометрді қолданады.

Тәжірибенің екінші бөлігі материалдың жылу физикалық сипаттамасын толықтырып, зерттелетін үлгі толығымен суу үшін қажет болатын уақытты анықтаумен аяқталады, яғни зертхана бөлмесінің температурасына дейін үлгі ішіндегі температура төмендеген кезең.

Зертханалық сабақ № 19

Астық түйір массасын белсенді желдету режимі мен мүмкіндігін анықтау.
Жұмыс мақсаты: Сактау үрдісі барысында астық түйір массасын белсенді желдету мүмкіндігін уйрету.

Желдетуді жүздегенге дейін өнделетін астық түйір массасын жүргізу мүмкіндігін анықтау қажет. Атмосфералық ауамен үрлеу кезінде астық түйірде құрылатын ылғалдылық тепе-тендікті табу басты тапсырма. Егер астық түйір массаны желдетуге дейін тепе-тендік жоғары болса, онда астықты түйірдегі ылғалдылықты ауаға жіберіп кептіртіріледі. Егер де төмен болса, астық түйір алаңы ауадағы ылдылықты қыздырылып ылғалданады. Егер астық түйір жағдайы төмендемесе, желдетуді жасауға болады. Желдетуді жүргізу мүмкіндігі келесі мәліметтер бойынша анықталады: астық түйір массасының температурасын және сыртқы ауа.

Осы факторлар суытумен астықтың кебуін немесе ылғалдылығын төмендетпей суытуды қамтамасыз ету сәйкес келіп жатса, жинақталған желдету жүргізіледі. Желдетуге дейін астық түйір ылғалдылықта стандарттық әдіс бойынша анықталады,температураны анықтауға арналған термоштант немесе дистанциялық құрылғы көмегі мен қабат бойынша анықталады. Желдету мүмкіндігін анықтаған кезде себу де ең төменгі температураны ескереді. Ауаның қатынасты және абсолютты ылғалдылығынан психометр көмегімен анықталады.

Ауаның абсолютты ылғалдылығы деп 1м³ ылғалды ауада болатын қатынасты ылғалдылық деп сол темпратурада және барометрлік қысымда 1м³ ауада болатын қатынасты су буының массасын айтады.

- ауаның қатынасты ылғалдылығы.

- ауаның абсолюттты ылғалдылығы.

Психрометр екі термометрден тұрады: құрғақ және дымқылданған 0,2...0,5 тең шкала бөліктерімен бөлінген. Құрғақ термометр ауаның температурасын көрсетеді. Құрғақ термометр шаригі суланған матамен оралады.

Матаның беті шариктің жылылығы есебінен су буланады. Сондықтан да суланған термометр көрсеткіші құрғағын қарағанда төмендеу болады. Құрғақ және суланған термометр көрсеткіштері толығымен 100 ауаны сіңірген кезде теориялық жүзінде тең. Қатынастың немесе абсолют ылғалдылығын психометрлік кесте бойынша екінші термометр көрсеткіші бойынша анықтайды.

Психометр күн түспейтін орындарда орналастырылады. Психометрді пайдалану барысында матамен дұрыс оралған жаңа мата ылғалдылығын термометрдің шаригін қадағалау керек. Қыстың күнгі уақыттарда температура 0-ден төмен болған кезде ауаның қатынасты ылғалдылық төмендегідей анықтайды.

Психометрді есептегенге дейін 30 минут бұрын қадағалау орыны орны орналастырады. Шариктегі мата алдындағы анықтаудан қалған мұздардан тазартып, құрғақ болу керек. Бөлме температурасында сулы стаканды термометрді дымқылдау үшін қажет болады. Шарикті стаканға салады, ол уақыт ішінде құрғақ мата суды сіңіріп алу керек, сосын суды арылтады. 30 минуттан кейін температура есебін шығарады. Қажетті мәліметтерді алғаннан кейін астық түйір белсенді желдету мүмкіндігін анықтайды.

Кептіру агенттің температурасының жоғарылауы, кептірудің жеделдетуінің негізгі факторы болып табылады. Әртүрлі астық мәдениеттері мен әртүрлі мақсатта қолданылатын астық үшін қатаң шектелген кептіру тәртібі белгіленген. Алайда, маман өздігінен кей жағдайларда кептіру агентінің температурасын өзгерте алады.

Азық-түліктік және тұқымдық бидайды кептіру үшін ауа температурасы кептіргіш агенттің температурасымен сәйкес етіліп алынуы мүмкін,шахтаның кептіргіште 100….120 және 60...70⁰С. Тәжірибе температураны 60 және 120⁰С етіп алады. Зерттелетін үлгілерді 1 кептіргіш шкафта бірінен соңы бірін; 1-ші 120, содан соң 60⁰С температурада кептіреді.

Егер 2 шкаф және 2 таразы болған жағдайда жұмысты едәуір тез бітіруге болады. Берілген жұмыста кептіру үрдісіндегі астықтың ылғалдылығының өзгеруі төменгі формуламен есептеледі:

120⁰С-қа дейін шкафты қыздырғаннан кейін 50 гр үлгіні таразыға қойып, оны теңестіргеннен соң, секундомерді қосады. Екінші шыны аяқтағы гирлердің саны 12-ден аспау керек (салмағы 500 гр). Оның біреуін секундомерді қосқан кезде-ақ шыны аяқтан алып тастайды. Таразылар тепе-тең жағдайға келген соң, уақытты белгілеп жазып, секундомерді өшірмей, келесі бір гирді алып тастайды. Астықтың ылғалдылығы 15 %-ке жеткенде, есептеу бойынша үлгінің салмағы 44,1 гр жетуі тиіс. Үлгіні 44,5 болғанға шейін кептірген кезде, таразының гирь жағында 44,1 гр салмақтай етіп қалдырады да,келесі астығы бар шыны аяқ екеуінің теңесуін күтеді. Дәл осылай екінші үлгіні де С-да кептіріп өлшейді. 1 сағат және 1 минут ішінде кептіргенде астықтан қанша % ылғал шығатынын есептеуге болады. Себебі, астықтан 10% ылғал жоғалады (25%-15%-10%) және әр үлгінің кептіру уақыты белгілі, жасалған жұмыстың көлемін кептіру уақытына (1 минут, сағат) бөлу керек. Тәжірибе нәтижесі бойынша нұсқаларды салыстыра отырып, 120⁰С температурада, 60⁰С-қа қарағанда неше есе тез кептіру жылдам екенін көруге болады. Тәжірибе барысында кептірудің әр кезеңінде астық массасының, үлгісінің өзгерісін есептеуге мүмкін болады.

Иісі – қара бидай ұнына тін болып, шіріктің, көктің және басқа да бөтен иістер болмау керек.

Дәмі – қара бидай ұнына тән болып, қышқыл, ашты, бөтен дәм болмау керек. Қытырлау ұнның жіберілмейтін ақауы болып есептеледі. Ол дән дұрыс тазартылмаған жағдайда болады.

Нанды пісіруге және сатуға арналған ұнда көгерген, қышқыл дәм болмау керек. Егерде кез келген зиянкестерді тапса, онда ол ұн сатуға жарамсыз болып есептеледі.

Ұнды сақтау температурасы 12-18⁰С жоғары болмау керек және ауаның ылғалдылығы 60-70%, құрғақ, таза, жақсы желдетілетін бөлмелерде сақтайды. Ұн бөтен иістерді тез сіңіреді, сондықтан оны өткір иісті өнімдерден алысырақ жерде сақтау керек.
Зертханалық сабақ № 22

Ұнның физикалық-химиялық көрсеткіштер.
Бидай ұнының ылғалдылығы 15% аспау керек. Ұнның ылғалдылығы жоғары болса, оның су сіңіру қасиеті төмендейді. Ол шығарылатын өнімдердің мөлшерін азайтады.

Ұнның күлділігі сұрыптың қосымша көрсеткіштері болып саналады. Төменгі сұрыптқа қарағанда, жоғарғы сұрыптың күлділігі төмен болады. Өйткені жоғарғы сұрып ұнының дәні негізінен эндосперма бөлшектерінен тұратындықтан, бөлек дән ұлпаларында минералды заттардың бір текті таралмауы байқалады. Жоғарғы сұрып бидай ұнының күлділігі - 0,55, бірінші сұрып – 0,75-тен, екіншісі–1,25-тен аспау керек.

Ұнның тартылу ірілігі әр сұрыпында өзіндік белгіленген бөлшектің мөлшерімен сипатталып, маңызды технологиялық рөл атқарады. Ұнның сұрыпы жоғарлаған сайын оның бөлшектері ұсақ. Өте ірі ұнның су сіңімділігі төмен және пісірілген нанның көлемі жеткіліксіз болып, оның жұмсақ жерінің ұсақ тесіктілігі қалың, дөрекі болады. Өте ұсақ ұнтақталған ұнның нанының сырты мен жұмсағы күңгірт, формасы жайылып кеткен, тез қатып қалатын нан дайындалады.

Ұнның металомагниттік қоспасы 1 кг. 3 мг-нан аспау керек. Металдық бөлшектің ең үлкен мөлшері 0,33 мм-ден аспау керек. Шикі желімшенің мөлшері мен сапасы нан пісіру және макарон дайындауға арналған бидай ұнының қасиетін сипаттайды. Желімшенің эластикалық және созылмалық қасиетіне байланысты, ол қамырдың ашу кезінде көмірқышқыл газын сақтап қалып пісіру кезінде формасын қалыптастырады. Ұн жармасында ішкі желімшенің мөлшері 30 %-тен кем болмау керек. Ал жоғарғы сұрыпта – 28, 1 сұрыпта – 30, 2 сұрыпта – 25, ерекше тартылған – 20.