ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

Қабылдаудың алғы шарты әр түрлі түйсіктер және түйсіктермен бірге жүзеге асады, бірақ оны солардың қосындысы деуге болмайды. Қабылдау түйсіктер арасыңдағы белгілі қатынастарға тәуелді, ал енді олардың өзара байланысы зат немесе құбылыс құрамына енетін сапа, қасиет, түрлі бөлшектер байланысы мен қатынастарына тәуелді.

Айнала қоршаған дүниедегі белгілі заттар мен құбылыстардың біздегі сезім мүшелеріне әсері нәтижесінде қабылдаудың заттылығы қалыптасады.

Қабылдаудың айырмашылығы сан жағында емес, сапалық жағынанда болады, мәселен, алманы қабылдағанда дөңгелек, қызыл, тәтті, т.б. сипаттарын санау арқылы емес, оны белгілі заттың бейнесі деп танып қабылдауымызда. Қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибесі ерекше маңызды орын алады. Қабылдаудың заттылығы – бізді қоршаған дүниедегі белгілі заттар мен құбылыстардың біздегі сезім мүшелеріне әсер нәтижесінде қалыптасады. Онымен бірге қабылдаудың көрнекі бейнесі сыртқы дүниенің белгілі затына қатысты болады. Осы арақатынас біздің іс-әрекетіміздің бағдарлау қызметінің негізі болып есептеледі. Қабылдаудың физиологиялық негіздері. Қабылдаудың физиологиялық негізі – талдағыштар (анализаторлар) жүйесінің комплекстік қызметі болып табылады. Қабылдау ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің нәтижесі. Қабылдаудың қасиеттері. Қабылдаудың таңдамалылығы. Апперцепция. Қабылдаудың константтылығы – тұрақтылығы. Қабылдаудағы иллюзиялар. Қабылдаудағы фигура (зат) және фон.

Сонымен, қабылдау дегеніміз — заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері және бөлшектері жиынтығымен қосылып сезім мүшелеріне тікелей әсер ету кезінде бейнеленуі. Түйсіксіз қабылдау болмайды, қабылдаусыз түйсік болмайды. Олар бір-бірімен өзара байланысты.
Дәріс тақырыбы. Ес туралы жалпы түсінік.

Дәрістің қысқаша мазмұны.

Адам өзінің өмірде көріп- естіп білгендерін, басынан кешіргендерін, түрлі ойлары мен сезімдерін, әрқилы іс- әрекеттерін ұмыта бермейді. Олар баста сақталады, қажет кезінде қайта жаңғыртылады.

Сонымен, адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен бейнелерінің ойда сақталып, қажет кезінде қайта жаңғыруы ес процесі деп аталады. Жүйке процесінің уақытша байланыстары негізінде бұрынғы қабылданғандар еске түседі. Естің бұл күйі қайта жаңғырту делінеді.

Қайта жаңғырту тану мен еске түсіру қызметі бірін- бірі толықтырып отырады. Қабылданған нәрселердің есте қалғаны естің материалы делінсе, ал есте сақталып, қайта жаңғырғаны естің мазмұны болып саналады. Адам өзінің, басқалардың ойы мен бастан кешкен сезімдерін, іс- әрекеттерін сөз арқылы қайта жаңғыртады.

Есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану ес процестері болып саналады. Ес адам тіршілігінде маңызды орын алады. Есте қалдыру адамның өмір тәжірибесін байытады. Адамның есі үнемі дамып, жетіліп отырмаса, онда тіршілігіне қажетті нәрселердің бәрінің ес процесінсіз болуы мүмкін емес. Ес осы замаңғы психология ғылымының даму сатысында өзекті мәселенің бірі болып саналуымен қатар,техникалық ғылымдар саласында да ерекше маңызды. Есті осы заманғы психология ғылымы тұрғысынан зерттеуде негізгі әрі жанды болып отырған- есте қалдырудың механизмі туралы мәселелер. Естің түрлері. Психикалық белсенділік сипатына байланысты: қимыл- қозғалыс, эмоциялық- сезімдік, бейнелі- көрнекілік және сөздік- мағыналық (логикалық); Іс- әрекеттің мақсат сипатына қарай: ерікті, еріксіз ес. Адамның материалдарды қанша уақыиқа дейін есте сақтай алатындығына қарай: қысқа және ұзақ мерзімді сақтай алатындығына қарай: қысқа және ұзақ мерзімді (түпкілікті), сондай- ақ оперативтік ес. Естің кейбір түрлері арнайы аспап- мнемометр арқылы өлшенеді.

Ес түрлерінің өзара байланысы. Ес түрлерінің бөліну принципі адамдардың іс - әрекет

Ойлау дегеніміз–сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс– қатынастарының мида жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Сонымен, жекеден жалпыға және жалпыдан қайта жекеге көпсатылы ауысу ерекше психикалық процесс ойлау негізінде жүзеге асады. Ойлау процесі елестермен де тығыз байланысты.Адамның ойы әрқашан да сөз арқылы білдіріледі. Ойлаудың физиологиялық негіздері И.П.Павловтың бірінші және екінші сигнал жүйесі жөніндегі іліміне байланысты түсіндіріледі. Ойлау –ми қыртысының күрделі формадағы анализдік-синтездік қызметінің нәтижесі, мұнда үлкен ми сыңарлары қыртысында құралатын уақытша жүйке байланыстары жетекші роль атқарады. Екінші сигнал жүйесінде жүйке қызметінің өз алдына дербес заңдары бар деуге болмайды. Сигнал жүйелерінің мидағы заңдылықтары бірдей. Олардың айырмашылықтары мынада: егер бірінші сигнал жүйесіндегі реакциялар нақтылы құбылыстарға байланысты туса, екінші сигнал жүйесі оларды жалпылап отырады. Ойлау–аса күрделі психикалық процесс.

Ойлаудың негізгі түрлері. Шығу тегі мен пайда болуы (генезі) бойынша ойлау келесі түрлерге жіктеледі: Көрнекі-әрекеттік ойлау–мәселені шешу жағдаятын шынайы түрлендіретін, бақыланатын қозғалыстық әрекет арқылы іске асатын ойлау түрі. Көрнекі–бейнелік ойлау–жағдаят тек бейне жоспарында ғана түрленетін ойлау түрі.

Дәріс тақырыбы. Қиял туралы түсінік.

Дәрістің қысқаша мазмұны.

Адам миында бұрыннан бар елестерді мәнерлеп жаңа образ жасау процесі қиял деп аталады. Қиял - нақты шынайылықты білдіретін және осының негізінде жаңа көріністі, түсініктерді кайта, жасайтын процесс. Қиял еңбек процесінде адамның белгілі бір құралдарды қайта жасау қажеттілігінің тууы негізінде пайда болды деп есептеледі. Мысалы, адам өзінің сипаты мен қасиеті жағынан әлі толық жетілмеген еңбек күралдарын ала отырып, баска еңбек операциясын жасау үшін өзінің көзқарастарына сәйкес келетін баска қүралдарды көз алдына елестетті. Бірақ кейін адамның тарихи дамуы барысында, қиял тек еңбекте ғаңа емес, сонымен қатар адамдардың фантазиясында және арманында, яғни дәл казір тәжірибеде жасалуы мүмкін емес образдарда пайда бола бастады.

Қиялдың түрлері. Қиял процесі ес сиякты ерікті (мақсатты) немесе әдейі жасалуы бойынша бөлінеді. Еріксіз (мақсатсыз) жасалған қиялға түс жатады. Себебі, онда образдар әдейіленіп жасалмайды және де күтпеген қызықты жағдайларға тап болады.

Ерікті қиялдың адам үшін маңызы зор. Қиялдың бұл түрі адамның алдына өзі қойған немесе басқа біреуден тапсырылған міндет бойынша белгілі бір образдарды жасау мақсаты туған кезде көрінеді. Бұл жағдайда қиял адамның өзі арқылы бақыланады және бағытталады. Мұндай жұмыс негізінде қажетті көріністерді ерікті түрде жасауға және өзгерту мүмкіндігі жатыр.

Ерікті қиялдың көптеген түрлері мен формалары арасынан жаңадан жасалынған қиялды, шығармашылық қиялды және арманды бөліп қарауға болады.

Қиялдагы образды қайта жасау механизмі. Қиял процесі барысында дүниеге келетін образдар іштен пайда болмайды. Олар біздің өткен тәжірибеміз негізінде, шынайы өмірдегі құбылыстар туралы түсніктер негізінде қалыптасады.

Образдарды жасау екі негізгі этапта жүреді. Бірінші этапта әсерлердің немесе көріністердің құрамдас бөліктерге бөлінуі жүреді. Басқаша айтқанда, бірінші этап өмірден алған өз әсерлерімізді анализ жасаумен сипатталады. Мұндай анализ барысында объектінің абстракциялануы жүреді.


Сөйлеудің жалпы сипаттамасы.

Адам баласының сана-сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болады. Сөйлеудің пайда болуы нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалады. Осының арасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән- мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болады.

Тіл, сөйлеу- ежелден бері жеке адамның да, қоғамдық ой санасын дамытып жетілдіруге аса маңызды роль атқарады. Сөз ойлы да, мәнерлі де болуы тиіс. Әйтпесе, ол көздеген мақсатына жете алмайды. Халқымыз мәнді сөйлейтіндерді «сөз өмірдің оындай екен» дейді. Ескі қазақ жұртының ғұлама ғылымы Жүсіп Баласағұн «Ақылдың көркі – тіл, тілдің көркі сөз»-деп айтқан. Тіл арқылы жеке адамның тәжірибесі, санасы ұжымының басқа мүшелерінің игілігіне айналады. Ал жеке адамның жеке санасы да сыртқы ортаның ынтасымен, оқу-тәрбие процесінің әсерінің нәтижесінде үздіксіз дамып отырады. Бұл екеуінің дамуы бір – бірімен шарттас. Адамдардың арасында қатынас құрамы ретінде тілдің қызмет атқаруы, оның негізгі қызметі. Тіл сондай-ақ адам сана-сезімінің, оның психологиясының көрсеткіші де. Тіл адамды қимыл- әрекетке де итермелейді. Бұл – оның атқаратын кінші қызметі.

Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу –пікір алмасу процесінде жеке адамның белгілі тілдің пайдалануы. Біз сөз арқылы ғана неше түрлі сөздерді сыртқа білдіре аламыз. Сөзді қабылдау және оны ұғыну бір-бірімен тығыз байланыста. Сөзді дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға болмайды. Қабылдау мен ұғыну бір мезгілде жүріп отырады, бірінсіз-бірі іске аспайды.

Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт. Бұларсыз сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атұқара алмайды. Мұның біріншісі- сөйлеудің мазмұндылығы, екіншісі, оның мәнерлігі.
Дәріс тақырыбы. Психологиядағы тұлға туралы түсінік.
Дәрістің қысқаша мазмұны.
Тәрбиенің негізгі мақсаты жеке адамды қалыптастыру және оны жан-жақты дамыту. Ал бұл міндеттердің нәтижелі болуы жеке адамның қалыптасуына қандай жағдайлардың ықпал ететінін білумен байланысты. Тәрбие қоғамдық өндірістік және мәдени өмірдің белсенді қатысушысын даярлауды мақсат етіп қойған жеке адамды қалыптастырудың жүйелі үрдісі.

Мәнді мәселенің бірі – “жеке тұлға” түсінігінің өзін айқындап алу. Адамның дамуында бір-біріне байланысты екі өзек байқалады, оның бірі – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік. Шетел педагогикасы мен психологиясы жеке тұлғаның даму мәселесін үш негізгі бағытта қарастырады, яғни олар: биологиялық, әлеуметтік және биосоциологиялық. Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнінен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрініс бере бастайды. Тұлға дамуы туралы ізденістегі психологтердің айтуы бойынша әр адамның дамуы өз қолында, оны сырттан әсер етер күшпен дамытуға болмайды, тек оңтайлы ықпал жасауға болады. Сонымен, адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді қалыптастырады, әрі дамытады. Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша: “Жеке тұлғаның негізгі функциялары қоғамдық тәжірибені шығармашылықпен меңгеру және қоғамдық қатынас жүйесіне қосылу”. Бұл тұлға қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы, әртүрлі әдеттермен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тікелей байланысты. Сонымен “жеке тұлға” дегеніміз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен қасиеттер жиынтығын білдіреді. С.Л. Рубинштейн зерттеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс-әрекетін саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады, яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы, өз бетінше дербес іс-әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері. Жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамиды және қалыптасады. Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер жүйесі.

Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы әсерлер екі топқа бөлінеді: ішкі
Дәріс тақырыбы. Темперамент.

Дәрістің қысқаша мазмұны.

Темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәйекті етіп түсіндірген И.П.Павловтың ілімі темпераментті ғылыми сара жолға түсірді. Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б.М.Тепловтың лабораториясында жүйке жүйесінің типтері одан әрі зерттеле түсті. Бұл зерттеулерде И.П.Павловтың жүйке жүйесінің төрт түрлі типі туралы ұғымы адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңызды ғылыми теория екені дәлелденді.

Темперамент жайлы ғалымдардың пікіріне тоқталсақ: темперамент - жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл-қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.

Темперамент туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әртүрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесіндегі төрт түрлі сұйық затқа байланысты деген. Олар: денені жылытып тұратын - қан, салқындататын - сөл, құрғататын - баурдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт. Осы төрт түрлі сұйықтың араласуының пропорциясын грекше «красис», латынша бұл терминді темпераментум деп атап кеткен. Сөйтіп, Гиппократ адамдағы темпераменттердің әртүрлілігі ағзадағы осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз- көптілігіне байланысты деп түсінген. Мәселен, қанның пропорциясы көп болса - сангвинник (латынша «сангиус»), ал сөл көп болса – флегматик (грекше «флегма»), ал ағзада қара өт көп болса – меланхолик (грекше «мелай-нехоле»), сары өт көп болса – холерик (грекше «холеот») темпераменті деп аталған.

Мінез – жеке адамның өзіне тән қылық әрекетінде, тіл қатынасында тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы. И.Кант мінезді темпераментпен салыстыра отырып, оны адамда жүре пайда болатын қасиет деп анықтады. Сондай – ақ, ол адамның даралық қасиеттеріндегі туа пайда болатын ерекшеліктер мен жүре пайда болатын ерекшеліктерді бөліп көрсетеді. Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен тығыз байланысты. Осылар мінездің дамуы үшін шешуші роль атқарады. Мінез өзгермейтін тума қасиет емес, ол өмірде қалыптасады.

Мінез ерекшеліктері адам қызығушылығымен тығыз байланысты, бірақ оның бұл қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Адам мінезі сан алуан. Бұл іс - әрекетте айқын көрінеді: біреудің барша қимылы – шапшаң, екіншісі – асықпайды, бірақ ісі тыңғылықты, үшіншісі – іске ойланбастан асым салады, кейін барып ойланады да, жағдайға қарай ісін ретіне келтіреді. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктер – мінез бітістері деп аталады. Қандай да бітіс әрекет – қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты белгісі.

Мінез бен темперамент ұқсастығы адамың физиологиялық ерекшеліктеріне, яғни жүйке жүйесінде болған тәуелділіктен. Мінездегі ұстамдылық – ұстамсыздық – ұстамдылық, қозғалғыштық – салғырттық т.б. тікелей темпераментке байланысты. Бірақ мінез темпераментке түгелдей тәуелді емес.

Мінезі тұрақталған адамды темперамент дербес әрекет көрінісі болудан қылып, мінез бітістеріне сай әрекет – қылықтардың іске қосылу динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, олар даралап, шектеуге келе бермейді. Ал кейбір қасиеттер: еріктік, сезімдік, ақыл – сапалық адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері ретінде таңдауға келеді. Барша мінез бітістері өзара заңдылықта байланысқан: батыр адам - да табанды: ашық адам – жайдарлы, сенімді, достыққа тұрақты т.б. Қабілетсіз адам болмайтыны сияқты мінезсіз де адам болмайды. Жаман болсын, жақсы болсын, әйтеуір адамда бір мінез бітісі болады.
Дәріс тақырыбы. Қабілет туралы жалпы түсінік.

Дәрістің қысқаша мазмұны.

Қабілет  қоғамдық және жеке адамдық зор мәнге ие. Экономика мен ғылымның, өнердің дамуында әлеуметтік объективтік жағдайлармен қатар адамдардың  қабілеттері  де маңызды орын алады Қабілетті адамның жетістігі — оның нервтік психикалық қасиеттері комплексінің іс-әрекет талаптарымен сәйкес келуінің нәтижесі болып табылады. Кез келген іс-әрекет күрделі де сан қырлы болып келеді. Ол адамның психикалық және физикалық қуатына әр түрлі талап қояды. Егер жеке адамда бар қасиеттер жүйесі осы талаптарға сай болса, онда іс-әрекетті табысты, әрі жоғары дәрежеде орындай алады. Егер осындай сәйкестік болмаса, онда индивидте  қабілет  болмағаны.

Міне, сондықтан қабілетті адамнын басқа бір қасиетімен (заттың түстерін жақсы айыру, пропорцня сезімі, музыкалық есту т. б.) шатастыруға болмайды.  Қабілет  әр кезде де жеее адам қасиеттерінің синтезі. Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды. Қабілеттіліктің өлшемі- белгілі бір істің нәтижелі болып орындалуында. Қабілет адамның іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне жарамдылығын жақсы көрсете алады. Қабілеттің дамуы оны қажет ететін қызмет саласында және әрекетке үйрену үстінде көрініп отырады. Қабілеттің дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты болады.
Дәріс тақырыбы. Еріктің жалпы сипаты.

Дәрістің қысқаша мазмұны.

Адамды әрекетке бағыттайтын, мақсат қоюға талаптандыратын бір түрткі болады, мұны психологияда мотив не түрткі д.а. Кез-келген түрткі сан-қилы қажеттермен тікелей, не жанама түрде байланысып жатады. Адамды әрекетке итермелейтін негізгі түрткі- оның қажеттіліктері. Адам өз қажеттеріне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Осы мақсаттарды орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Осының салдарынан қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады.

Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік амалдары н/е ерік д.а. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-құлқын меңгере алу қабілеті.

Ерік-бұл адамның мақсат қоя отырып жұмыс орындау барысында кезіккен сыртқы немесе ішкі кедергілерді жеңумен байланысты өз әрекеттерін қолдап, реттей білу қасиеті.

Ерік адамның практикалық және танымдық әрекетін ретке келтіруден көрініп, соларды жүзеге асырудан тұрады. Ерік туралы эмоциялық теорияны ұсынушы неміс психологы В.Вундт. Оның көзқарасы бойынша, ерік эмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Ерік ең күшті сезімдердің, аффектердің ерекше варианты. Жағымды сезімдер ерікке негіз болып, оларды тудырып отырады. Әрине ерікті эмоцияның бір түрі деп айтуға болмайды. Өйткені ерік пайда болу үшін, оған адамның түрлі жағымды сезімдері түрткі болмайды, керісінше адамның мұқтаждықтары себеп болады. Америка психологы Джемс ерік адамда пайда болған ойдың еріксіз қимылға айналуы дейді. Оның пікірінше, адамның қимыл-әрекеттері ой арқылы өздігінен қимылға айналып кетеді. Мысалы, адам көзін жұмып тұрып екі қолын екі жағына созып, бір қолын алдына, екінші қолын артына қарай қимылдатса, адамның қолы өздігінен біраз қимылдай бастайды. Немесе адам жіпке бір тасты байлап, қолын созып жіпке тізген тасты жай айналдырам деп ойласа, жібі қимылдап өздігінен айналғандай болады. Міне, осындайды Джемс ерік әрекеті деп ойлайды.       
Еріксіз әрекеттердің физиологиялық негізі болып табылатын шартсыз байланыстар тізбегі - инстинкт әректі ырықсыз орындалады. Психологияның табиғи – ғылыми негіздерін қалаған И.М.Сеченов пен И.П.Павловтың ілімі ерікті әрекеттердің негізі мұндағы материалдық процестер, сыртқы әсер мен мидың уақытша байланыстары шартты рефлекстер деп түсіндіреді. И.М.Сеченов ерікті әрекеттердің физиологиялық механизімін зерттей отырып, адамның ассоциациялық рефлекстердің жиі қайталану жолымен өзінің қимылдарын жіктеп ажыратуға бейімделетіндігін және сол рефлекстер арқылы қимылдарын тоқтатын қабілетерді игеретіндігін дәлелдейді.
Дәріс тақырыбы. Эмоция және сезім.
Дәрістің қысқаша мазмұны.

Сезімдер- адамның өзіне, өзге адамдарға, айналадағы заттар мен құбылыстарға көңіл – күйінің қатынасын білдіретін және оларды бейнелейтін психикалық процесс. Сезім - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда көрінеді. Адам сезімдері тарихи әлеуметтік сипатта болады. Демек, Адамның өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет.

Эмоция - адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру мен қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық күйлер. Эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге болады. Оардың бір тобы – жағымды, не ұнамды эмоциялар деп аталады.

Адамның шамадан тыс зорлануын психологияда стресс – ( «стресс» - ағылшын сөзі, шамадан тыс зорлану деген мағына береді) деген терминімен белгілейді. Күрделі эмоциялардың бірі – көңіл. Кейпіне қарап адамдарды шат, жайдары, жылы жүзді, ызалы, түсі суық деп ажыратады. Адамның көңіліне айналасын қоршаған дүние әсер етіп отырады. Көңіл – күй деп – біршама бәсең, бірақ әжептәуір ұзағырақ, психикалық процестер мен адамның барлық мінез – құлқында көрінетін жалпы эмоциялық жағдайларды айтады. Аффектер дегеніміз – қысқа уақытқа созылса да бұрқ етіп, қатты көрінетін эмоцияның бір түрі. Аффектілік жағдайдың тууы ми қыртысында күшті қозу бөлігінің болуымен байланысты.

Адамгершілік сезімдер: достық, жолдастық, адалдық, ар – намыс, борыш, жауапкершілік, т. б. Интеллектік сезімдер: тану процестерімен, ақыл – ой әрекетімен байланысты білуге құмарлық, күдіктену, сенімділік, жаңашылдық, болжау. Эстетикалық сезімдер: адамның шындықтағы қандай болмасын бір сұлулықты сезінуі.


Дәріс тақырыбы. Қарым-қатынас туралы жалпы түсінік.

Дәрістің қысқаша мазмұны.
Адамдармен қарым-қатынас бұл – ғылым және өнер. Қарым-қатынастың ең негізгі құралы тіл болып табылады. Қарым-қатынас құралы – бір адамның екінші адамға қарым-қатынас процесінде берілетін хабарды кодпен хабарлауы. Кодпен хабарлау – бір тіршілік иесінің екіншіге хабар беру тәсілі. Сөз дене қатынастары. Тіл, тілдік жүйе, жазу, оның әртүрлі формалары (текстер, схемалар, суреттер, сызулар), техникалық жазу, хабар және хабар сақтау құралдары.

Қарым-қатынас нәтижесінде жеке адамның қалыптасуы іске асады. Адам қатынасқа әрқашан жеке тұлға ретінде түсетіндіктен, ол басқа адамға да –қатынастағы партнеріне де жеке тұлға ретінде қабылданады. Басқа адамды танып-білуде бірнеше процестер қатар жүреді: осы басқа адамды эмоционалдық бағалау, оның жасаған қылықтарын түсінуге талпыныс, осыған негізделген, оның мінез-құлқын өзгерту стратегиясы, өзінің жеке мінез-құлқын қалыптастыру стратегиялары. Осы процестерге минимум екі адам қатысады және олардың әрқайсысы белсенді субъект болып табылады. Сонымен, өзін басқамен салыстыру екі жақты жүреді: партнерлердің әрқайсысы өзін бір-біріне теңдестіреді. Яғни, өзара әрекеттесудің стратегиясын құру кезінде әркім бір-бірлерінің қажеттіліктері, мотивтері, бағдарын ғана есепке алмауы қажет, сонымен қатар бірі екіншсінің қажеттіліктері, мотивтері, бағдарларын қалай түсінетіндігін ескеруі қажет. Әрбір жеке әлеуметтік-психологиялық зерттеу деңгейінде басқа адам арқылы өзін түсіну, тануын талдауының екі жағы бар: идентификация және рефлексия.

«Идентификация» термині - өзін басқаға теңдестіру дегенді білдіреді. Басқа адамды түсінудің ең қарапайым әдісінің бірі - өзін сол адамға теңдестіру. Идентификация басқа адамды түсіну мен танып білудің механизмдерінің бірі ретінде болады. Идентификация мен оған мазмұны жағынан жақын құбылыс – эмпатия арасында тығыз байланыс бар. Эмпатия да басқа адамды түсінудің ерекше әдісі болып табылады. Эмпатия дегеніміз – аффективті «түсіну»-(сезімді түсіну), басқа адамның проблемасына эмоционалды қарау. Эмпатияның эмоционалдық табиғаты мынадан көрінеді: басқа адамның ситуациясы «ойланылмайды», «сезініледі». Эмпатияның механизмі белгілі жерлерде идентификацияның механизмімен ұқсас: екі жақта да (эмпатия мен идентифкация) өзін басқаның орнына қоя білу, нәрселерге басқаның көзқарасымен қарай білу. Алайда, нәрселерге басқаның көзқарасымен қарау міндетті түрде өзін сол адаммен теңдестіруді білдірмейді. Егер мен өзімді басқамен теңдестірген болсам, онда яғни мен өзімнің мінез-құлқымды басқа адам оны қалай құратын болса, солай құрастырамын. Ал егер де мен оған эмпатия көрсетсем, мек тек оның мінез-құлқының сызбасын назарға аламын, ал өз мінез-құлқымды тіптім басқаша құра аламын. Екі жағдайда да басқа адамның мінез-құлқын «есепке алу» көрінеді, бірақ біздің біріккен әрекетіміздің нәтижесі әр түрлі болады: қатынастағы партнерді оның позициясына тұру арқылы, сол позициядан әрекет ету арқылы түсіну бір бөлек, ал оның көзқарасын есепке алып, тіпті оған қоса көңіл білдіру арқылы оны түсіну, бірақ өзіңше әрекет ету – бұл бір бөлек нәрсе. Екі аспекті де маңызды, бұл екі аспекті де әлеуметтік психологияда өз зерттеуінің белгілі бір эксперименттік дәстүріне ие.

Қатынасты сипаттау тұрғысынан бұл екі жағдай да тағы бір мәселенің шешімін керек

Белгілі бір мақсатпен біріккен адамдар қауымдастығы топ деп аталады. Бұл қарым-қатынас бір-бірімен тығыз байланысты. Топтар әртүрлі себеппен негізделіп жіктеледі. – Қалыптаса бастаған өзара қатынастардың ықтиярлығымен. – Құрылу принципімен жолдары. – Жеке адамның топтық нормаларына көз қарасы.

Қалыптаса бастаған өзара қатынастар ырықтылығы мен тереңдігіне байланысты шағын және бастауыш топтар айқындалады.

Шағын және бастапқы топтар. Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір – бірімен тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі шағын топ деп аталады. Құрылу приципі мен әдісіне қарай шартты және нақты формалды және формалды емес топтар болады. Шартты және нақты топтар. Адамдардың тек қағаз жүзінде ғана бар қауымдастығы шартты топ деп аталады. Анатомиялық – физиологиялық, психикалық және басқа да заңдылықтар мен ерекшеліктерін зерттеп білу үшін мектеп жасына дейінгі балалар, жеткіншектер, төменгі сынып оқушылары, жас – өспірімдер жас ерекшеліктеріне қарай осы принцип бойынша жіктеледі.

Нақты топ адамдардың бір – бірімен өзара қарым – қатынас және байланыс жасай отырып, алдарына қойған мақсат, міндеттеріне орындауға жұмсалған өмір сүріп тұрған бірлестігі. Нақты топ қысқа мерзімді, не ұзақ өмір сүруі, мүшелерінің саны аз, не көп болуы мүмкін. Ол қауымдастық ретінде өмір сүріп қызмет стейді.

Формалды және формалды емес топтар. Формалды (ресми) топ штат кестесі, устав және басқа да ресми документтер негізінде құралады. Мысалы: жоғары оқу орындағы студеттер тобы, мектептегі мұғалімдер мен қызметшілер штаты – мұның бәрі ресми топтың мысалдары. Топ мүшелерінің арасында документтерде көрсетілген іскерлік қатынастар орнайды. Ондай қатынастар бір – біріне бағыну немесе өзара міндеттің орындалуына не аз, не көп жауапты болу тұрғысында тең құқықтық етеді.

Жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелей қарам – қатынаста болып өзінің әлеуметтік мәнін жүзеге асырады. Бұл қарам – қатынас бір – бірімен тығыз байланысты топтарда болады. Ондай топтар біркелкі емес. Олар неше түрлі себепке негізделіп жіктелуі мүмкін, яғни қалыптаса бастаған өзара қатынастардың ықтиярлылығы мен тереңдігіне, құралу принципі мен жолдарына, жеке адамның топтың нормаларына көзқарасына негізделеді.

3. СЕМИНАР САБАҚТАРЫ

1-тәжірибелік. Тақырып 1. Психологиялық зерттеудің әдістері.

1.Психология жаратылыстану және гуманитарлық пән ретінде.

2.Психологияның ғылым ретінде қалыптасуының негізгі кезеңдері.

3.Психологияның дербес және тәжірибелік ғылымға айналуы. Психология ғылымындағы зерттеу принципетрі.

1. 
   Адамның жоғары жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі. Жүйке клеткасының құрылысы.
   
2. 
   Талдағыштар, оның құрылымы. Мидың анализдік-синтездік қызметі.
   

1.Іс-әрекет туралы жалпы түсінік.

2.Іс-әрекеттің құрылымы.

3.Іс-әрекеттің мақсаты мен міндеттері.

Түйсіктің қасиеттері. Абсолюттік сезгіштік. Сезгіштін табалдырықтары. Сенсорлық бейімделу туралы түсінік. .Сенсибилизация. Синестезия.

:

Қабылдаудың негізгі қасиеттері. Кеністікті қабылдау. Уақытты қабылдау. Көлемді, қозғалысты қабылдау.

1.Ес туралы жалпы түсінік.

2.Ес процестері. Олардың сипаттамасы.

3.Ес түрлері.

1.Ойлау түрлері және олардың ерекшеліктері.

2.Адамның шығармашылық ойлауын қамтамасыз ететін факторлар.

3.Сөйлеу және тіл.

1.Қиял түрлері.

2.Қиялдың жасалу жолдары.

3.Қиялдың дара айырмашылықтары.

1.Тұлға психологиясының методологиялық мәселелері.

2.Тұлға теориялары және оқытудың негізгі деңгейлері.
10-тәжірибелік.Тақырып 10. Темперамент.

1.Темперамент туралы түсінік.

2. Темперамент түрлері.

3.Темперамент және жеке адам.

1.Э.Кречмер бойынша мінез типологиясы, А.Е.Личко бойынша мінез типологиясы, К.Леонгард бойынша мінез типологиясы, Э. Фромм бойынша мінез типологиясы.

2.Мінез туралы теориялар.

3.Мінез құрылымы мен қасиеттері. Мінез бітістері.

Қабілет туралы түсінік. Адамдардағы қабілеттілік түрлері Қабілеттілік, нышан және адамдардың даралық ерекшеліктері. Қабілеттілікті дамыту.

Күрделі эмоционалды күйлер. Сезімнің түрлері. Жоғары деңгейдегі сезімдер.

Қарым-қатынас ұғымы. Қарым-қатынас және іс-әрект. Қарым-қатынастың мақсаты, құралдары, түрлері және олардың сипаттамасы.

Топ тужәне ұжым туралы түсінік. Топтың жеке адамға жағымды әсері. Топтың жеке адамға жағымсыз әсері. Адамдардың бір – біріне қабылдауы және түсінуі. Жеке адамның топта өзін ұстауы. Ұжым және оның негізгі белгілері. Лидер және жетекшілік стилі.

4.1 Студенттің өздік жұмысын ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқау:

1. 
   Алдымен жұмыс жоспарын құру, содан кейін жоспар бойынша сұрақтарға анықтама беріңіз.
   
2. 
   Тақырыптың мазмұнын нақты ашуға талпыну.
   
3. 
   Тақырыпты ықшамдап баяндау және қажетсіз дәлелдемелерге жол бермеу.
   
4. 
   Жұмыс сауатты, тиянақта, қысқартылмай жазылуы керек.
   
5. 
   Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, қорытынды жасау.
   

1. 
   Тақырып таңдау.
   
2. 
   Әдебиеттермен жұмысты, жүйелеу, саралау.
   
3. 
   Жоспар құру болжам жасау, ғылыми тұғыдан қарастыру.
   
4. 
   Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде кестелер, графиктер, схемалар жасалады.
   
5. 
   Қарастырылып отырған сұрақтар бойынша психологиялық-педагогикалық қорытындылар.
   
6. 
   Қолданылған әдебиеттер тізімі. Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімін беру. Сілтеме жасау.
   
7. 
   Студент рефераты аудиторияда талқыланады. Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын талқылап, көпшілікке жеткізеді, оның ғылымилылығы, тереңділігі талқыланады.
   

Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік, қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән – мазмұны жағынан. Бұл кезде сөйлеушілер негізгі мәселені нақты, тұжырымды ойды айтуға көңіл бөлуі тиіс.

Рефератты талқылап, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында оқытушы рефератын қорғаған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап, қажетті толықтырулар енгізіледі, қажет жағдайда түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
ОСӨЖ.№1-3сағ.

Тақырып. Психологиялық зерттеудің әдістері.

Тапсырма.

1.Әңгімелесу және анкета әдістерін қолдану үшін нақты бір мәселе бойынша негізгі сұрақтардың үлгісін әзірлеу.

Тапсыру түрі: анкета және әңгімелесу әдістерінің үлгісі, топтық талқылау.

Тапсырма:

Мидың құрылысы мен қызметі. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. А., 1992ж, 14 беттегі 1-суретті; 15-беттегі 2-Ә-суретін дәптерге салу;

Осы әдебиеттен 20-беттегі сұрақтарға жазбаша жауап;

Немов Р.С. Психология. Кн 1. 2001ж. 114-115 беттегі, «Психиканың даму сатылары және жануарлардың мінез-құлқы»- №6 кестені толтыру.

Әдістемелік нұсқау: тапсырмаларды семинар дәптерге орындауға болады.

Тапсыру түрі: жазбаша,ауызша, кесте.
ОСӨЖ.№3-3сағ.

Тақырып. Ес туралы жалпы түсінік.

Тапсырма:

Реферат тақырыптары:

Естің теориялары.

Естің жеке ерекшеліктері және оның бұзылуы.

Естің дамуына әсер ететін факторлар.

Әдістемелік нұсқау: Негізгі әдебиеттер.

Тапсыру түрі: Реферат.

Тапсырма:

Реферат:

Қабілет, дарындылық, талант: өзара байланысы және айырмашылықтары.

Қабілет теориялары.

Әдістемелік нұсқау: Негізгі әдебиеттер.

Тапсыру түрі: конспект.

СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

№	Тақырыбы және сабақтың мақсаты	Тапсырманың мазмұны және оны орындауға әдістемелік нұсқау	Сағат саны	Өткізу мерзімі	Тексеру формасы
1	Тақырыбы. Ми және психика Сабақтың мақсаты: мидың құрылысы танысу	Адамның пайда болуы және психикалық дамуы. Қоғамдық сана мен жеке адам санасының байланысы. Конспект	8с	3 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
2	Тақырыбы. Зейін туралы түсінік Сабақтың мақсаты: зейін қасиеттерімен танысу	- Зейін. Конспект - Алдамұратов Ә. Қызықты психология. А., 1992ж сұрақтарға жауап беру жазбаша 30-32б.	8с	4 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
3	Тақырыбы.Ойлау туралы жалпы түсінік Сабақтың мақсаты: ойлау операцияларымен танысу	Ойлану және сөйлеуге байланысты сұрақтарға жауап беру. Алдамұратов Ә. Қызықты психология. А., 1992ж	8с	6 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
4	Тақырыбы.Психологиядағы туралы түсінік Сабақтың мақсаты: тұлға психологиясының мәселелері танысу	Шетелдік және отандық теорияларды салыстырмалы талдау	8с	8 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
5	Тақырыбы.Эмоция ж/е сезім Сабақтың мақсаты: сезім түрлерімен танысу	Эмоция және сезім. Конспект	8с	9 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
6	Тақырыбы.Мінез туралы түсінік Сабақтың мақсаты: ойлау операцияларымен танысу	Мінез. конспект	8с	10 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
7	Тақырыбы.Қарым-қатынас туралы жалпы түсінік Сабақтың мақсаты: қарым-қатынастың құрылымымыен танысу	Қарырым-қатынас. Конспект	9,5с	11 апта	Жазба жұмыстарын тексеру, әңгімелесу
8	Тақырыбы.Топ және ұжым Сабақтың мақсаты: қарым-қатынастың құрылымымыен танысу	Топты бақылау және топқа мінездеме жазу.	10с	15 апта	Бақылау күнделігін топпен талдау

7.1. Курс бойынша тест тапсырмалары

Тест тапсырмасы.

1- нұсқа

1.Тұңғыш психологиялық лабораторияның негізін қалаған :

а) Бехтерев.

б) Фрейд.

в) Вундт.

г) Выготский.

д) Ушинский.

2. Қазіргі психологиялық, зерттеулерде қай әдіс негізгі және маңыздырақ деп саналады:

а) генетикалық.

б) референтометрия .

в) эксперимент .

г) тест .

д) әңгіме.

3.Табиғаттың барлық объектілерін жанды дейтін қияли түсінік:

а) анимизм.

б) монизм.

в) идеализм.

г) дуализм.

д) панпсихизм.

4.Темпераментті алғаш рет сипаттаған:

а) Аристотель.

б) Платон.

в) Гиппократ.

г) Кречмер.

д) Павлов.

5.Төл тіліміздегі психология оқулығының авторы кім:

а) Мұқанов.

б) Алтынсарин.

в) Аймауытов.

г) Абай.

6.Түс көру деген не:

а) шындыктың санадан тыс бейнеленуі .

б) қиялдың пассивті түрі .

в) гипнозға берілушіліктің жоғары нәтижесі .

г) галлюцинацияның ерекше түрі .

д) қиялдың активті түрі.

7.Сана айқындалады:

а) адамзат дамуының қоғамдық-тарихи сипатымен .

б) таптық бағыттылықтың өзгеруімен .

в) формациялардың ауысуымен .

г) табиғатпен.

д)мәдениетпен.

8.Зейіннің бір сәтте бірнеше объектілерді қамтып алу қасиеті:

а) концентрация .

б) көлемі .

в) тұрақтылығы.

г) ауысуы .

д) бөлінуі.

9.Мінездің көріністері көбінесе шарттыланады :

а) дамудағы акселерация .

б) госпитализм құбылысымен .

в) қоршаған ортаның әсері .

г) сензитивтілікпен .

д) сенсибилизациямен.

10.Психика дегеніміз :

а) қоршаған ортадан шындьқтың мида бейнеленуі іс-әрекеті.

б) жүйке жүйесінің физиологиялық қызметі.

в) мидың рефлекторлық, іс-әрекеті.

г) бас ми материясының субстраты.

д) бақылаудың, жанның көрінісі.

11.Бір объектіні екіншісінен гөрі ерекше бөліп алу қабылдаудың кандай қасиетімен байланысты:

а) заттылығы.

б) құрылымы.

в) тұтастығы.

г) тұрақтылығы .

д) таңдамалығы.

12.Қандайда бір әрекетті орындаудағы табиғи алғы шарттар:

а) ерікгі мінез.

б) талант.

в) дарындылық.

г) нышандар.

д) қабілеттер.

13.Тұлға аралық қарым - қатынас кезінде жетекшіге (лидерге) сөзсіз бағыну стилі:

а) либеральды .

б) авторитарлы .

в) демократиялық.

г) қол астына алу.

д) конфронтация.

14.Әрекетті игеру максатында оны саналы түрде қайталау:

а) әдет:

б) жаттығу.

в) іскерлік.

г) дағды.

д) бағдарлаушылық әрекет.

15.Жеке тұлғаның туа біткен ерекшеліктеріне не жатады:

а) темперамент.

б) қабілеттер.

в) мінез.

г) ec.

16.Қабылдаудың кандай қасиетіне байланысты біз мәтінді оқығанда қателіктерді байқаймыз:

а) заттылық.

б) тұтастық.

в) тұрақтылық.

г) апперцепция.

д) тандамалылық.

17.Қабылдаудың адамның жалпы психикалық тұрмысы мен өткен тәжірибесінің мазмұнына байланыстылығ не деп аталады :

а) қиял.

б) галлюцинация.

в) иллюзия.

г) апперцепция.

д) синестезия.

18.Сыртқы әрекеттің ішкіге айналуы:

а) интериоризация.

б) эстериоризация.

в) әлеуметтену.

г) тұқым қуалаушылық.

д) өнімді іс - әрекет.

19.Қызбалық және асығыстықты сипаттайтын темперамент типі:

а) меланхолик.

б) холерик.

в) сангвиник.

г) флегматик.

д) флегмахалик.

20.Болашақта саналы түрде қалауға байланысты қиялдың түрі қалай аталады:

а) елестер.

б) арман.

в) фантазия.

г) ұйқы.

21.Төменде келтірілген қасиеттердің кайсысы адамды тұлға ретінде сипаттайды:

а) эмоциялы.

б) қызбалық.

в) ұқыптылық.

г) ұяңдық.

д) ұялшақтық.

22.Индивитің өмірге келгеннен өліміне дейінгі даму процесі:

а) филогенез .

б) онтогенез .

в) эволюция.

г) акселерация .

д) эмансипация деп аталады.

23.Өзара байланысты емес касиеттерді "желімдеу" аркылы пайда болған жаңа бейнелерді жасау тәсілі:

а) гипербола.

б) типтік бейнелер жасау.

в) акцент жасау.

г) агглютинация.

д) схематизация.

24.3аттар мен құбылыстардың жалпы және маңызды белгілері бойынша ойша біріктіруге байланысты ой операциясы қалай аталады:

а) айналу.

б) синтез.

в) теңестіру.

г) жалпылау.

д) абстракция.

25.Психикалық процесс – бұл …

а) Индивиттің тұрақты ерекшеліктері және қабілеттері.

б) Сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың мидағы бейнелері.

в) Жеке адамдардың қасиеттері.

г) Іс - әрекет барысында көрінетін жеке адамның қасиеті.

д) Қарым – қатынас барысында көрінетін қасиеттер.

26.Сценарист театр үшін пьеса жазды. Осы жағдайда сөйлеудің қандай түрі туралы айтуга болады:

а) диалогты.

б) монолог.

в) жазбаша.

г) іштей.

д) ауызша.

27.Алғашқы рет темпераменттің физиологиялық негіздерін ғылыми түрде кім негіздеген:

а) Небылицын.

б) Гиппократ.

в) Леонтьев.

г) Выготский.

д) Павлов.

28.Психология ғылымының дамуы неше кезеңнен тұрады:

а) 3 .

б) 4.

г) 5.

29.Психология өз алдында дербес гылым болып қашан қалыптасты:

а) б.э.д.

б) 3 ғасырда.

в) 17 ғасырда.

г) 19 ғасырда.

д) 20 ғасырда.

30.Жан туралы алғаш трактатты кім жазды:

а) Платон.

б) Демокрит.

в) Гиппократ.

г) Сократ.

д) Аристотель.

31.Кім орта ғасырда жанның мәні және оны тәрбиелеу туралы жан-жак.ты қарастырды, "Әлемнің екінші ұстазы" аталды:

а) Аквинский.

б) Бокачко.

в) Ибн Сина.

г) Аль-Фараби.

д) Декарт.

32.Психологиялык. әдістердің ішіндегі ең көнесі:

а) социометрия

б) тест.

г) бақылау.

д) эксперимент.

33.Социометрия әдісінің негізін салған кім:

а) Выготский.

б) Леонтьев.

в) Бине.

г) Морено.

д)Теплов.

34.Қазіргі таңда психология ғылымының қанша саласы бар:

а) 5.

б) 7.

г) 12.

35.3аттардың бөлшектерінен кұбылыстар мен заттардың мәні

туралы елес алуга мүмкіндік беретін ой операциясы:

а) анализ.

б) синтез.

в) салыстыру.

г) классификация.

д) абстракция.

36.Таным іс - әрекетінің алғашқы сатысы:

а) ойлау.

б) қиял.

в) түйсіктер.

г) қабылдау.

д) ес.

а) еңбек.

б) қоршаған орта.

в) жалпы көзқарас.

г) бас ми.

д) қарым-қатынас жасау.

38.Өткен өмірінде болган оқиғаларды есіне түсіре алмау құбылысы:

а) амнезия.

б) конфабуляция.

в) реминисценция.

г) мнемоника.

д) агнозия.

39.Психологияның негізгі психологиялық принциптері. Артығын алып таста:

а) Детерминизм принципі,

б) Сана мен іс- әрекет принципі,

в) Психологияның даму принципі,

г) Ойын принципі.

д)Жеке бағыт принципі.

40.Санадағы аса қатты жарық жылылық сезімін туғызады, қараңғылық салқындықты түйсінгін тудырады. Бұл құбылыс қалай аталады:

а) синестезия.

б) сенсибилизация.

в) адалтация.

г) конфабуляция.

д) рсминисценция.

41.Төмендегі сапалардың кайсысы тұлғаны жеке адам ретінде сипаттайды:

а) эмоцияга берілгіштік.

б) ерік.

в) ұқыптылық.

г) ұялшақтық.

д) қызбалық.

42.Табиғат әсемдігіне тандану ол :

а) интелекгуалды сезімдердің .

б) эстетикалык сезімдердің .

в) адамгершілік сезімдердің .

г) практикалык, сезімдердің .

д) эмоциялардың.

43.Қоғам дамуындағы прогресті іске асыратын кандай психикалык. процестің көмегімен жасалынады:

а) қиял.

в) ес.

д) конформдық.

44.Адам ойының түрлі формаларын есте қалдыра алу қабілеті.....

а) Сөздік - логикалық ес.

б) Бейнелік.

в) эмоциялық.

г) Механикалық.

д) Оперативтік

45.Үжым туралы ілімнің негізін салушылардың бірі:

а) Макаренко.

б) Руссо.

в) Выготский.

г) Эльконин.

д) Рубинштейн.

46.Шынайы объектің сапасын жоғарылату киялдың қай тәсілі негізінде жүзеге асырылады:

а) гиперболизация.

б) типизация.

в) түйсіну.

г) агглютинация.

д) схематизация.

47.Инстинктілік мінез-құлық негізінен:

а) шыбын-шіркейлерде.

б) балықтарда.

в) рептилияларда.

г) сүт қоректілерде.

д) жануарларда басым.

48.Қазақстандағы бірінші психологиялық оқулықтың авторы:

а) Аль – Фараби.

б) Aбай.

в) Аймауытов.

г) Шоқан.

д) Жарықбаев.

49.Көне заман ойшылдарының қайсысы тұңғыш рет жан проблемасын кең түрде материалистік негізде қарастырды:

а) Аристотель.

б) Платон.

в) Дсмокрит.

г) Сократ.

д) Пифагор.

50.Ресейдегі алғашқы психологиялык, лабораторияның негізін салған кім:

а) Бехтерев.

б) Выготский.

в) Ушинский.

г) Ланги.

д) Ломоносов.

51.Бірінші психологиялық лаборатория қай жылы ашылды:

а) 1871.

в) 1879.

д)1900.

а) ерікті мінезбен.

б) дарындылықпен.

в) данышпандьшықпен.

г) нышандармен.

д) қабілеттермен.

53.“Ми рефлексі” кітабының авторы:

а) Сеченов И.М.

б) Павлов И.Н.

в) Вертгеймер М.

г) Гальперин П.Я.

д) Ананьев Б. Т.

54.Іс-әрекеттің негізгі түрлерін белгіле:

а) Әдет, мінез- құлық.

б) Ойын, оқу, еңбек.

в) Дағды, әрекет.

г) Білім , іскерлік, дағды.

д) Іскерлік, ойлау, әдет, еңбек.

55.Екінші сигнал жүйесіне жатады:

а) Түйсік.

б) Қабылдау.

в) Ойлау.

г) Сөйлеу.

д) Темперамент.

56.Ғалымдардың ішінде психоанализ әдістерінің негізін кім салған:

а) Морено.

б) Вундт.

в) Фрейд.

г) Выготский

д) Леонтьев.

57.Бас ми рефлекстері екі топқа бөлінеді:

а)Уақытша және тұрақты.

б) Шартты және шартсыз.

в) Психикалық және физиологиялық.

г) Иррадиациялық және концентрациялық.

д) Қозу және тежеу.

58.Баска адамдармен байланыска жеңіл енетін адам қалай аталады:

а) интроверт.

б) экстраверт.

в) гетероверт.

г) гиповерт.

д) нормостеник.

59.Айналасындағы адамдармен қарым - катынас процесіне түсуде қиналатын адам қалай аталады:

а) интроверт.

б) экстраверт.

в) гетероверт.

г) гиповерт.

д) нормостеник.

60.Қоршаған ортадағы құбылыстар мен заттар туралы тұтастай елес тууын қамтамасыз ететін психикалық процесі

а) түйсікгер .

б) қабылдау .

в) ойлау.

г) қиял.

д) ес.

1.Қоршаған ортадағы құбылыстар мен затгар жайындағы мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ететін психикалық процесі:

а) түйсіктер.

б) қабылдау.

в) ойлау.

г) қиял.

2.Бұрын қабылдау негізінде жаңа бейнелер жасауды қамтамасыз ететін психикалық процесі:

а) түйсіктер.

б) қабылдау.

в) ойлау.

г) қиял.

3.Кейбір адамдарда музыка дыбыстарының әсері белгілі бір түйсіктерді (ақ, қызыл) елестетін процесі :

а) сенсибилизация.

б) синестезия.

в) бейімделу.

г) интериоризация.

д) экстериоризация.

4.Дыбысты ести отырыл музыканттың айыру кабілеттілігі камтамасыз етіледі (мысалы "до" жөне "до - диез"):

а) синестезия кұбылысымен..

б) сенсибилизациямен.

в) жүйкенің қозғыштығымен.

г) адаптация арқылы.

д) сезгіштіктің абсолютті табалдырығы.

5.Үміт пен идеалға көңіл қалу қалай аталады:

а) конформизм.

б) фрустрация.

в) депрессия.

г) апатия.

д) агнозия.

6.Жоғарғы нерв іс - әрекеттері теориясының негізін салушы:

а) И.П. Павлов.

б) В. Д. Теплов.

в) С.В. Небылицын.

г) И.М.Сеченов.

д) В.М.Бехтерев.

7.Б.Г.Ананьев бойынша әдістер классификациясы :

1. 
   Эмпирикалық берілулер әдісі
   

3) Ұйымдастырушылық әдістер,

4) Берілулерді сандық және сапалық талдау әдістері,

5) Интерпретациялық әдістер,

6) Интраспективті әдістер. Дұрысын белгіле.

а) 1,2,5,6.

б)1,3,4.

в)2,3,4,6.

г) 1,3,4,5.

д)1,2,4,6.

8.Зерттелген объектіге зейінін шоғырландыра алмау кабілеті шартталынады:

а) стреспен

б) алаңғасарлықен

в) ырықсыз зейінмен

г) үйреншікті зейінмен

д) қабылдаудың тандамалылығымен

9.Әсершілдік пен тез ренжігіштікпен сипатталатын темперамент типі :

а) меланхолик.

б) холерик.

в) сангвиник.

г) флегматик.

д) флегмахолик.

10.Басқалардың қолынан келмейтін деңгейде творчестволық іс - әрекетті орындауға мүмкіндік беретін жеке тұлғалық сапа?

а) қабілеттілік.

б) дарындылық.

в) данышпандық

г) сензитивтілік.

д) сенсибилизация.

11.Жауап беру реакциясы баяу жүретін темперамент типі :

а) меланхолик.

б) холерик.

в) сангвиник.

г) флегматик.

д) флегмахолик.

12.Жеке тұлганы калыптастыратын процесс:

а) іс - әрекет.

б) тәрбие.

в) окыту.

г) ерік сапаларының дамуы.

д)сенсибилизация.

13.Өзгерген қоршаған орта жағдайына тез бейімделуімен сипатталатын темперамент типі:

а) меланхолик.

б) холерик.