Карталардың номенклатурасы

1 :5000, 1 :2000, 1 :1000 және 1 :500 масштабтағы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сәйкес ауданы 20 км-тан аз учаскелердің планын жасау үшін тікбұрышты жол-жол сызық қолданылады. Оның рамкасының өлшемі

17-ші сурет1:1 000 карта номенклатура беті
1 : 5000 масштаб үшін 40Х40 см, ал 1 :2000,1:1000 және 1 :500 масштабтар үшін 50Х50см болады. Бұл жағдайда жол-жол сызықтың негізі ретінде 1 :5000 масштабтағы картаның беті қабылдап,олар араб цифрімен белгіленеді. Оған 1 : 2000 масштабтағы картаның 4 беті сәйкес болады. Олардың әрқайсысы 1 :5000 масштабтағы беттің нөмеріне орыс алфавитінің бас әріптерінің (А, Б, В, Г) бірін қосып жазу арқылы белгіленеді.Мысалы: 41-Б. 1 : 2000 масштабты картаның бетіне рим цифрларымен ( 1, 2, 3, 4) белгіленген 1 : 1000 масштабтағы төрт бет және араб цифрымен (1, 2, 3,..., 16) белгіленген 1 :500 масштабтағы 16 бет сәйкес келеді.

Осыларға сәйкес, 1 :1000 масштабтағы карта бетінің номенклатурасы 14-Б-4 (17-сурет), ал масштабы 1 :5000 үшін 14-Б-16 болады.

Геологиялық барлау жұмыстарын келешекте жүргізілетін ауданның керекті карта беттерін табуға және олардың номенклатурасын тез анықтауға арналған карталардың құрама кестелері атты жинақтар бар. Олар меридиандар мен параллельдер арқылы осы масштабтағы карта бетіне сәйкес келетін торларға бөлінген ұсақ масштабты схемалық карталар болып табылады.
Дәріс № 6 Топографиялық карталар мазмұны
6.1.Топографиялық карталар шартты белгілері

Жер бетіндегі обьектілерді бейнелейтін шартты белгілер өздерінің кейбір ерекшелік сипаттарына қарай төмендегідей болып бөлінеді: а) түсті, ә) каріпті б) графикалық (геометриялық).

Қаріптерді жазуда, олардың мөлшері, көлбеулігі, бас әрпінің ерекшеленуі немесе ерекшеленбеуі жазылған объекті бойынша кейбір ақпарат алуға мүмкіншілік жасайды. Мысалы, қалалар немесе қала типтес поселкелер аталуларының басәрпі ерекшеленбей жазылады (әріптердің бәрінің көлемі бірдей болады), мұнда қалалар тура қаріппен жазылса, поселкелер оңға қарай көлбеуленген қаріптермен жазылады.

Жер бетіндегі қыраттар мен жазықтардың жиындысын жер бедері дейді. Жер бедерінің адам баласы өміріне әсері өте зор. Каналдардың және әуе жайлардың, гидротехникалық күрделі қүрылыстардың, электр және телеграф жолдарының, т.б. шаруашылық мүддеге сай жүргізілетін құрылыстардың жобаларын жүргізуде жер бедерін ескермеуге болмайды. Әсіресе, ауыл шаруашьлығында жерді дұрыс және нәтижелі пайдалануда жер бедері маңызды роль атқарады. Жер бетінде топырақтың пайда болуы мен дамуы, осымен қоса климат пен өсімдік және т.б. табиғи элементтер жер бедерімен тығыз байланысты. Сол себепті әр маманның жер бедері пішіндерінің ерекшеліктерін айыра отырып, алға қойған мақсатқа сай шеберлікпен пайдалана білуі кажетті іс.

Ал жер бедері топографиялық карталарда кескінделіп, арнаулы шартты белгілермен белгіленеді және оның даму заңдылықтарымен геоморфология ғылымы шұғылданады, сондықган жер бедерді картада, тура және дұрыс бейнелеу үшін осы айтылған пәнді жақсы білу қажет.

Жер бедерінің ерекше нүктелері мен сызықтары, оның жеке пішіндерін анықтауға және оларды план мен карталарда кескіндеуге жеңілдік туғызады. Жер бедерін картада бейнелеу көп ғасырлар бойы қолданьшып келеді. Жер бедерді бейнелеуге арналған әдістер мынандай талаптарға сай болуы керек: 1) нүктелердің биіктігін анықгау;

2) беткейдің құлама тіктігін анықтау және сызықтың көлбеулілігін анықтау; 3) карта бойынша жердің қимасын жасау; 4) су жиналу ауданының шегін анықтау және т.с.с.

Жер бедерді бейнелеудің негізгі әдістері: горизонтальдар, бояулар. Осы әдістердің ішінде жоғарыда қойылған мақсаттарға сай келетіні горизонтальдар әдісі. Картада горизонтальдарға қоса жер бедерінің айрықша нүктелерінде биікгік белгілері жазыльш көрсетіледі.

Горизонтальды түсіну үшін мынандай мысал келтірейік: деңгей беті 850 м биіктікте орналасқан көлдің ортасында тау бар дейік. Мұнда жағалық сызықтың бойында жаткан жер нүктелерінің биіктіктері біркелкі белгіге тең. Ендігі жерде көлдегі судың деңгейі 5 метр көтерілді десек онда жағалық сызық 855 метрлік белгіге көтерілген. Сол сияқты судың деңгейі тағы да 5 метр көтерілсе, онда су деңгейі 860 м. биіктік белгіге жеткені.

Қорыта келгенде осылай бір қалыпты заңдылық түрінде орналасқан жағалық сызықтардың топографиялық карталарда масштабқа сай кішірейтілген тұйық сызықтары горизонтальдар болып саыалады. Жер бедерін бейнелеуде горизонтальдардың мынандай қасиеттері бар:

1. Бір горизонтальдың бойында жататын барлық нүктелер жергілікті жерде бірдей биіктікті көрсетеді.

2. Карталар мен пландарда тұйықталған горизонтальдар не төбені не қазан шұңқырды білдіреді, олар берхштрихтар немесе жазулар арқылы танылады. Қазан шұңқырларда көбіне тоған немесе көл болады.

3. Планның немесе картаның ішіндегі, соңдай-ақ оның сыртындағы барлық горизонтальдар үздіксіз болуы тиіс.

4. Жер бедерін кескіндегенде горизонтальдар еш уақытта қиылыспайды.

5. Горизонтальдардың өзара қашықтығы еңістің қаншалықты құлама тіктігін білдіреді.

6. Горизонтальдар арасындағы ең қысқа ара қашықтық, яғни горизонтальға перпендикуляр сызық неғұрлым тік құламаның биіктігіне сәйкес келеді.

7. Су айрық сызықтары және өзектердің осі горизонтальдар мен тік бұрыш арқылы қиылысады.

1.Нүкте горизонтальда орналасқан. Осы жағдайда нүктенің биіктігі горизонталь белгісіне тең болады.

2.М нүктесі әр түрлі Н_к және Н_N (20-сурет) горизонтальдардың арасында орналасқан. Осы жағдайда нүктенің биіктігін интерполяциялаудың бірнеше әдістері арқылы анықтайды. Бұл үшін сызғыштың көмегімен М нүктесінен ең таяу жатқан горизонтальдарға дейінгі d₁ және d₂ қашықтықтарды өлшейді. М нүктесінің Н_м биіктік белгісін жердің төмендеу бағытына байланысты екі рет табуға болады

Мұндағы Н_N,Н_К— горизонтальдардың биіктік белгісі, м; d₁ және d₂ ~М нүктесінен горизонтальдарға дейінгі ара қашықтықтар, мм; һ -жер бедерінің қима биіктігі,м.

3. Нүкте тұйық горизонтальдың ішінде орналаскан. Мысалы, Р нүктесі (21-сурет) тұйық горизонтальдың ішінде орналасқан, әр төбенің ұшар басы болып табылады. Әрине, осы нүктенің Н_Р биіктігі нүктенің маңындағы горизонтальдың биіктік белгісінен, жер бедері қимасының биіктігінің шамасынан кем екені белгілі. Сондықган Р нүктесінің Н_Р биіктік белгісі шамамен көршілес горизонтальдың биіктік белгісіне жер бедері қимасы биікгігінің жартысын қосқан кезде шығатын санға тең деп алуға болады, яши Н_Р =151,25 м. Егер нүкте қазан шұңқырдың түбінде орналасса, онда оның биіктік белгісі көршілес горизонтальдың биіктігінен жер бедері қимасы биіктігінің жарты шамасын алған кезде шығатын санға тең деуге болады. Горизонтальдар арқылы орташа ойлы-қырлы жердегі нүктелердің биіктік белгісін анықтау дәлдігі шамамен жер бедері қимасы биіктігінің - -іне тең болады.

Беткейдің кұлама тіктігш анықтау. Беткейдің құлама тіктігі у және сызықтың еңістігі (22-сурет) беткей нүктелерінің биіктік айырымының табанына қатынасына тең болады және мына формула бойынша анықталады:

һ

а

мүкдағы һ -жер бедері қимасының биіктігі, м; d-табаны,м. Беткейдің тіктігі мен еңістігін картадан немесе планнан анықтау кезінде есептерді жеңілдету үшін табан графиктері деп аталатын арнайы графиктер қолданылады. Беткейдің еңістіктері бұрыштық шамамен немесе көлбеулік арқылы (ондық бөлшекпен, процентпен немесе профильмен) берілуі мүмкін.

Табанның карта (план) масштабында анықталған шамаларын горизонталь оське тұрғызылған перпендикулярларға қарсы көлбеу бұрыштарына сәйкес етіп салады. Алынған осы нүктелерін қосып табан графигін аламыз, ал бұл беткей графигін береді (15-сурет).

Егер горизонталь сызығы бөліктерінің нүкгелерінде көлбеу бұрыштарының орнына бұрыштардың мәндері жазылған болса және перпендикулярларда тиісінше табандар салынса, онда еңістер графигі алынады (23 сурег).

Беткейдің құлама тіктігін және көлбеулігін анықтау үшін циркульмен көршілес жатқан негізгі горизонтальдардың ара қашықтығын өлшеп, оны төсеу графигіке тақап ұстап шкаланың табанынан градус санын оқиды.

Картаның безендіру рамкасының сыртында көрсетілген табан графиктері жер бедері қимасының және берілген картаның немесе планның масштабына сәйкес есептеліп жасалатынын ұмытпау керек.

Жергілікті жердің кескінін салу үшін берілген бағытқа жол-жол миллиметрлік қағазды салады. Оған шығып тұрған барлық горизонтальдарды, жер бетінің кедір-бұдырындағы және беткейлердегі нүктелерді, мысалы, АВ сызығын және 1,2,..., 11 нүктелерді (24-сурет) белгілейді. Содан соң жол-жол қағазды «горизонталь қашықтықтар графасына көшіріл олардың мәндерін жазады. Осымен қатар «биіктік белгісі графасына кескін сызығының горизонтальдарымен қиылысқан нүктелердің биіктік белгісінің мәндері жазылып қойылады.

Кескін нүктелерін биікгік белгісі арқылы тұрғызу шартты горизонттың сызығынан салынады. Көрнекілік үшін кескіннің вертикаль масштабы горизонталь масштабымен салыстырғанда 10 есе үлкейіп алынады, бірақ масштабтардың катынасы басқаша да болуы мүмкін. Шартты горизонттың биіктік белгісін ең кіші биіктік белгісі бар нүктеде берілген сызықтан 1 см жоғарырақ орналасатындай етіп таңдайды. Шартты горизонтың сызығынан әрбір нүктеге перпендикуляр тұрғызылып, оларға тандалған масштабта шартты горизонт сызығы мен нүктелердің биіктік белгілерінің айырымы салынады. Перпендикулярлардың ұштарын қисық сызықпен қосып, жергілікті жерді кескіндейді (24-сурет),

Су жиналу ауданының шегін анықтау. Жер бедерінің жағдайына байланысты су белгілі бір суағарға (өзен, қойнау және т.с.с.) ағып жиналуы тиіс; жер бетінің осы учаскесін су жиналу ауданы немесе алап деп атайды. Су жиналу ауданын контурлау жергілікті жердің жер бедерін есепке ала отырып картадағы горизонтальдар арқылы жасалынады.

Горизонтальдарды тік бұрышпен қиьш өтетін суайрық сызықтары су жиналу ауданының шегі болып саналады. Су жиналу ауданын, жауын-шашынның жылдық орташа мөлшерін, жердегі ылғалдың булану және сіңу жағдайын біле отырып су ағынының күш-қуатын есептеп шығаруға болады; ал мұның өзі көпірлердің, бөгендердің және тағы баска гидротехникалық ірі құрылыстардың аудандарын есептеу қажет.

Әр түрлі Картографиялық проекцияларда қүрылған карталар накты жер бетінің кескінін біраз бұрмалап көрсетеді.

а) бұрыштық картадағы бұрыштар глобустардағы бұрыштарға тең болмайды.

Картографиялық проекция теориясының дамуы геодезияның, астрономия-ның, географияның, математиканың дамуымен тығыз байланысты. Оның ғылыми негізі Ежелгі Грекияда (б.з.б. 6 — 1 ғ.) жасалды. Ең көне Картографиялық проекциялар — жұлдыздар картасын жасауға қолданылған милеттік Фалестің гномондық проекциясы. Картографиялық проекция, б.з.б. 3 ғ-да Гиппархтың, Птолемейдің, б.з. 16 ғ-нда Г.Меркатордың, 17 — 18ғасырларда Р.Бонның, Д.Кассинидің, И.Ламберттің, Л.Эйлердің, И.Лангранждың 19 ғ-да К.Гаусстың, А.Тиссоның еңбектерінде дамыды. Қазақстанның картографтары В.В. Каврайский, Н.А. Урмаев, т.б. еңбектері Картографиялық проекция теориясын одан әрі жетілдірді.

а) карта торының немесе эскизінің әр жерінде бұрмалану эллипсі көрсетіледі; ә) изоколдар (мәні бірдей бұрмалану сызықтары) беріледі;

б) карталардың әр жерінде кейбір сфералық сызықтар (көбінесе, ортодромия "0" мен локсодромия "Л") сызылады. Қалыпты Картографиялық проекцияларды меридиандар мен параллельдердің кескінделуі жағынан жік-телімдеу — Картографиялық проеклардың тарихи дамуының нәтижесі

Цилиндрлік проекциялар — меридиандары тең қашықтықпен өтетін параллель түзу сызықтармен, параллельдері меридиандарға перпендикуль түзу сызықтармен кескінделетін проекциялар. Бұлар экватордың не белгілі бір пареллельдің бойындағы ауданды бейнелеуге қолайлы. Теңіз қатынасы карталарын сызуға М е р к атордың тең бұрышты цилиндрлік прое к ц и я с ы қолданылады. Гаусс — Крюгер проекциясы — тең бұрышты, көлденең, цилиндрлік

Картографиялық проекциялар — топографиялық карталар жасауға және триангуляция деректерін өндеуге пайдаланылады. Конустық проекциялар — параллельдері концентрлік шеңберлермен, меридиандары ортогональдік түзу сызықтармен кескінделетін проекциялар. Бұл проекцияларда бұрмалану бойлыққа байланысты болмайды, сондықтан параллельдер бойымен орна-ласқан аудандарды бейнелеуге қолайлы келеді, сондай-ақ, геодезиялық проекция ретінде де қолданылады.

1:25 000 000 масштабта 2 мың км², яғни бірнеше ірі қала сыйып кететін территория сәйкес келеді. Мәселен, Москва 900 км² ауданды қамтиды. Демек, картаның масштабы неғұрым ұсақ болған сайын, онда жер бетінің екжей-текжейі соғұрлым аз көрсетіледі. Карта жасағанда, біріншіден, сол картаның масштабында көрсетуге болатын объектілерді,екіншіден,жер жағдайын сипаттай алатын ең маңызды объектілерді таңдап алады. Геогрфиялық объектілер мен олардың пішіндері ірі масштабты карталарда барынша толық және екжей-текжейлі кескінделеді. Масштабты кішірейткенде жер бетіндегі екжей-текжейлерді қалдырып, жинақтауға тура келеді.Бұл қосымшадағы топографиялық карталардың үлгілерінен Баратоево поселкесі мен оның төңірегіндегі жер бетінің екжей-текжейін-объектілер мен әр түрлі құбылыстарды кескіндеудегі өзгерістерді қараңдар. Геогрфиялық объектілерді картада кескіндеу үшін іріктеп және жинақтап алуды картографиялық генерализация (жинақтау) дейді.