ПӘннің ОҚУ – Әдістемелік кешені «Орта ғасырдағы Азия және Африка тарихы»

Мемлекет ішіндегі өзара тартыс пайдаланбақ болған қидандықтар 1010 жылы тағыда Корё мемлекетіне шабуыл жасады. 1011 жылы қидандықтар корёнің астанасы Кэгёнды талқандады. Жаулап алынған территорияларда қидандықтар жергілікті халықтың қақтығыстарына тап болды. Үстемдікке иойын ұсынбаған корё халқының қарсылығын баса алмаған қидандықтарға шегінуге тура келді. 1014 жылы Корё мемлекетін тағы да қолбасшылардан құралған топ басып алды. 1018 жылы қидандықтар үшінші рет мемлекетке тарпа бас салады. Хынхванджина аралығында болған қақтығыстан кейін Кэгёге қарай бет алады. Онда сәтсіздікке ұшырайды. Шегіністен кейін Куджу түбінде толықтай жеңіліске ұшырайды. Үнемі сәтсіздіктен жалғаса бергендіктен қидандықтар шарасыздан Корё мемлекетімен дипломатиялық байланыс орнатуға мәжбүр болады.

ХІІ ғасырдың басында Корё мемлекеті чжурчжэндықтармен қақтығысады. 1104 жылы Чонпхён қамалының түбінде болған шайқаста корёлық әскер жеңіліске ұшырайды. 1107 жылы чжурчжэндықтар екінші мәрте шабуыл жасайды, бірақта сәтсіздікке ұшырайды. Корё мемлекетінің әскерлері қарсылас жаулардың территориясын баса көктеп кіреді, шамасы тек екі жыл ғана созылады. Кейіннен Қытайда чжэндық Цзинь империясы құрылғаннан соң Корё мемлекеті вассалдықты қабылдады. Мемлкеттегі үстемдік ету құзыры Ли Джагемудың қолына шоғырланды. Ли ван Инджонды өзінің екі қызына үйлендіріп, мемлекетті екі жақты билеудің жеңіл жолын шешіп алды. Әскери министр иен шенеуліктер министрі таза өз құзырында болды. 1126 жылы Ван Инджон оны биліктен аластатуға тырысып бақты, бірақта ақыр соңында өзі бостандығынан айырылып қала жаздады. Тек қана бір жылдан соң Согён сановниктері мен буддистік монах Мёчхонның қолдауымен Инджон Лиді мемлекеттегі биліктен толықтай аластатады. Мемлекеттің астанасын Согён қаласына алмастыру қажет деген шешім қабылдады. 1135 жылы Согён қаласында бүлікшілер бас көтере бастады. Оның ұйымдастырушысы Мёчхон болды. 1136 жылы мемлекеттік қайраткер Ким Бусиктің арқасында Согёндегі бүлік толықтай басып- жаншылды.

ХІІ ғасырда қарама-қарсы топтар арасында қақтығыс үдей түсті. 1170 жылы вн Ыйджон әскери төңкеріс нәтижесінде тақтан құлатылады. Чон Джунбу бастаған қолбасшылардың көмегімен билікке Мёнджон келеді. Мемлекетте басқару жұмысын қадағалап отыратын Чунбан атты әскери орган жүргізіп отырды.

ХІІ ғасырдың ортасынан 1162 жылы және 1166 жылдар аралығында шаруалар көтерілісі үдей түсті. 1176 жылы Мани атты шаруаның басқаруымен шаруалар соғысы кеңінен етек алды. Көтеріліске қатысушылардың құрамы ноби атты мемлекеттің шаруалардан және өзге де шаруалардан тұрды. Шаруалар елуге жуық қалалы аймақтарды жаулап алды. Тек қана 1178 жылы шаруалар соғысы жеңіліске ұшырап, оның жетекшісі Мани қатаң жазаға тартылды. 1193-1194 ж.ж. Кёнсан провинциясында Ким сами, Хё Сима және т.б. өкілдердің жетекшілігімен ірі шаруалар көтеріліс болды.

1196 жылы мемлекеттің билігі қолбасшы Чхве Чхунхонның қолына өтеді. 1258 жылғы монғол шапқыншылығына дейінгі аралықта мемлекет осы қолбасшының өзі және оның ұрпақтары билігін жүргізді. Чхве Чхунхон мемлекеттің дамуы мүддесінде ішкі саяси тұрақтылықты сақтау мақсатында көптеген еңбектер атқарды. 1198 жылы мемлекеттің солтүстік- шығысында шаруалар көтеріліс тағы да бас көтереді. 1200 жылы Кёнсан провинциясында мемлекеттік шаруалар ноби мен шаруалар көтеріліс бұрқ етті. 1201 жылы көтеріліс басып жаншылды. 1203 жылғы аруалар көтеріліс ұзақ уақытқа созылып кетті.

ХІІІ ғасырдың басында Корё мемлекетіне қидандықтармен келесі кезекте қақтығысуға тура келді. 1216-1218 жылдары болған бірнеше соқтығысулар мемлекетті тағы да күйзелтті. Ендігі кезекте Корё мемлекетіне қауіп төндіруші монғолдар болды. Қай уақытта болсын азаптан құтылмаған халыққа тағы бір рет ең мықты бақаталстарымен күш сынастыруға тура келді.

Корё мемлекетінің әкімшілік жүйесі екі жақты жүйе бойынша, біріншісі- тхэбондық, ал екіншісі – силлалық дәстүр негізінде қалыптасты. Корё мемле кетіндегі шенеулік жүйесінің принципиальды жаңалығы болмады. Тіпті шенеулік дәрежелері болмады деп айтуға да болады. Қытайдағы тоғыз рангктық жүйе енгізілді. Қоғамда белгілі бір дәрежеге ие болу мансапқа айналды. Әр мансапқа тиесілі дәреже тағайындалды. Хун- ерекше үлестері үшін берілетін атақ, чак –құрметке ие тұлғалар, мунсанге - қызметке аралас пайтын азаматтық шенеуліктер, мусанге-қызметке араласпайтын әскери шенеуліктер.

Орталық басқару аппараты әртүрлі бөлімдерден құралған; жоғары өкіметтік бөлім, жекеленген министрліктер, негізгі ғылыми-оқу және басқа да басқару бөлімдері -си, кеңсе бөлімі- со, қоймалар- чхан, ко, сарайлық бөлім меңгеру шілері тогамдар деп аталды. Корё мемлекетінің тарихындағы басқару жүйесіндегі өзгерістер мен толықтырулар жылдар өте өз алдына маңызды мәселерді мақсат етіп қойған.

ХІ ғасырдың ортасында 1047-1082 жылдары аралығында әкімшілік жүйеде түбегейлі өзгерістер жасаланды. Шенеулік аппарат құрылыды, жекеленген штататр бір жүйеге келтірілді. Ммелекеттегі барлық шенеуліктердің дәрежелері күні бұрын белгіленіп қойылған. Ванның кезіндегі кеңесетін органның атауы Тобёнмаса деп белгіленді. Корё орталық аппаратында 150-170 астам бөлімше лерден құралған. 500 ден аса қызметте 2.5 мыңнана аса шенеуліктер қызмет еткен.

Корё мемлекетінің әкімшілік – территориялық бөлігі провинциялардан тұрған, оны то деп атаған. То ұсақ әкімшілік бөліктерден құралған. Провинциялардың саны тұрақсыз болған. ХІ-ХІІ ғ.ғ. Солтүстік және Оңтүстік шекаралық аймқтардан, ал олардың әрқайсысы екі провинциядан құралған. Ірі провинциялардың қатарына жататындар; Пхеньян (Когурёның бұрынғы астанасы), Кёнджу (Силланың бұрынғы астанасы) және Янджу (Пэкченің бұрынғы астанасы), олардың атауы Согён, Тонгён және Намгён («солтүстік», «шығыс», «оңтүстік» астаналары). Провинцияларды басқаратын арнаулы органдар бар.

Корё армиясын басқаратын және штатты ұйымдастырушы чангун болды. Мемлекетті жалпылама басқаратын коллегиалды орган – Чунбан, ол ірі командирлер мен оның орынбасрларынан құралды. Әскери шенеуліктердің қатары 4 мыңнан аса болды. Корёде шенеуліктердің саны жалпы 10 мың адамнан тұрды. 1076 жылы еңбегң ақы төлеу бидай ретінде жүзеге асырылды.

Корёдегі шенеуліктер, яғни янбандар билеуші тап болып есептелді. Мемлекеттік шенеулік қызметке адамдарды мемлекеттік маңызы бар емтихан дарды тапсырған уақытта ғана берілді. Тіпті 958 жылдары емтихандарға қарапайым шаруалар да қатысу құқығына ие болған. Корёде Силла мемлекетіндегі сияқты пайда табудың негізгі көзі шаруалардың еңбегін қанау. Еңбеке жарамды барлық шаруалар әскери қызметке тартылған. Көпестік әрекеттілік мемлекеттің қазына толтыру мақсатында жұмыс жасады. Негізгі көзі бай, ауқатты шаруалар. Деректер сүйенсек көпестердің мансабы шаруа лардың жағдайына қарағанда төмен дәрежеде тұрды. Керісінше шаруалардың кәсібі жоғары мәртебеде болды. Тұрмысына деген қажеттілікті қанағаттан дыруға тырысқан ауқатты шаруалар өз көрсеткіштерін одан ары жоғарылатуға тырысып бақты.

Корё мемлекетіндегі жағдайдың тұрақтануы жерге деген жеке меншікті қалпына келтіріп, оны жоғары дәрежеде ұстап қалуды ұстанды. Чонсиква бөліктері мемлекеттік салық жинаумен айналысты. Кон, ху, пэк, нам және ча титулын ұстанған тұлғалар үшін сигып тағайндалды. Сыйға тартылатын жер – саджон, мұрагерлік жолмен ұрпақтан- ұрпаққа берілді. Мараптталған жерлер- конымджонси. Шаруалардың жері – минджон, шаруаның құзырында болғанымен, мемлекеттік меншікте болды. Шаруалардың қанаудың көзі жер салығы болды. Ван Гонның кезінде жер салығы астықтың 1/10 бөлігін құрады. Х ғасырда салықтың көлемі төрт еселенді. Корё мемлекетінде жерге деген меншікке салынған салықтан басқа, кіріптарлық болды. Оның құны еңбекпен және әскери міндетпен алынып отырды.

ХІІІ ғасыр тарихта талй шайқастар мен шапқыншылықтар толастаған ғасыр болып табылады. Бұл шапқыншылықтардың Қиыр Шығыс пен Оңтүстік- Шығыс Азия елдеріне де тиген кесірі де бар. 1218 жылы моңғолдар қидандықтарды талқандаймыз деп Корё мемлекетінің территориясына баса көктеп кіреді. Корё мемлекетінің ваны моңғолдармен достық байланыс жасауға мәжбүр болады. Достық байланыс жасау моңғолдардың вассалына айналды деген мағынаны білдірді. 1225 жылы моңғол елшілерінің біреуі өлтрілген соң вассалдықтан құтылдық деп үміт артқан корёлықтардың қуанышы ұзаққа бармады. 1231 жылы моңғолдар қытай мемлекетіне қарсы шапқыншылыққа шығады. Ал біз аталып өткен деректерден білеміз, қытай мемлекеті корё мемлекетінің территорясын өзіне кепілдікке алғаннын, бұл дегеніміз қытайға төнген қауіп, корё мемлекетіне төнген қауіппен бірдей болды. Моңғол қолбасшыларының бірі Сарытай моңғол әскерлерімен Амноккан өзенінен қарай бойлай Хамчинсонды басып алады. Куджуды қоршау бір айға жуық уақытқа созылды.

1231 жылыдың жазында Корёге моңғолдар кезекті шабуылға шықты. Корё мемлекетінің Сохэ провинциясы моңғолдарға тойтара қарсылық көрсетті. 1231 жылдың соңғы кезеңдерңнде моңғолдар Корё мемлекетінің астанасын басып алады. Сөйтіп мемлекеттер арасында келісім шарт жасасу туралы мәселе қозғала бастайды. Корейдің «Корёса» атты деректерінің бірінде былай деп айтылған; «Талқандалмаған ешбір жер қалмады, моңғолдар жолында кезедескеннің барлығын күл- талқан етті.»

1232 жылы Корё мемлекеті мен моңғолдар арасында келісімге қол қойылады. Келісім шартының мәні бойынша корёлықтар моңғолдарға көп мөлшерде салық төледі. Бірнеше айдан соң Корё мемлекетінің шенеуліктер екі ел арасында жасалынған келісім шартты бұзуға бел байлайды. Моңғол өкілдері территориядан қуылды. 1232 жылдың жазында моңғолдар екінші мәрте жорыққа шығады. Өкінішке орай сәтсіздікпен аяқталады. Моңғолдардың шегінуіне тура келді.

1235 жылы моңғолдардың құрылтай жиналысында қабылданған шешім; Батысқа, Орталық Азияға, Қытайды және Корё мемлекетін бағындыруға байланысты әскери қимылдардың жоспарын жасақтау. 1236 жылы Корё мемлекетіне моңғолдар тағы да шабуыл жасады. 1239 жылы моңғолдар мен корёлықтар арасында тағы да бір келісім шар жасалынды. Келісім бойынша жасалынған шартты корёлықтьар орындауға мойын ұсынбады. 1247 жылы моңғолдар Корё мемлекетіне төртінші рет шабуыл жасайды. 1254 жылдарға дейін моңңолдар корёлықтарға тыныштық бермеді. 1257 жылы моңғолдар өздерінің барлық күшін Корё территориясына кезекті қауіп төндірумен жалғастырды. 1258 жылы Корё мемлекеті моңғолдардың билігін толықтай мойындауға мәжбүр болды. Жаңа ван Вонджно моңғолдардың үстемдігіне бас иеді. 1260 жылы Хубилай өзін ұлы ван деп жариялайды. Астанасы Пекин қаласы болды. Әскери жорықтардың негізгі көзі – қытай армиясы мен теңіз флоты.

Моңғол императорларының бірі Хубилай Кореяны Жапонияны жаулап алу базасына айналдырмақ болды. Көптеген кемелер құрылысын салумен, азық – түлікті жабықтаумен, солдаттарды мобилизациялау әбден күйзелген Корея үшін өте ауыр болды. 1274 жылғы жорыққа 8000 корей жаяу әскері және 6700 теңізшілер қатынасты. 1281жылғы жасалынған екінші жорықта моңғолдар 900 кеме мен көп мөлшерде азық – түлік талап етті.

Моңғол феодалдары «шығыс жорығын бақару» тәсілін сақтап қалуға тырысты. Корей король тек негізіг органның басныда болғанымен, барлық шешімді оның орынбасарлары ретінде тағайындалған моңғол наместниктері басқарып отырды. Мемлекеттің әкімшілік басқару жүйесін толықтай бақылауға лаып отырған да осы адамдар болды.

Моңғолдардың езгісі феодалдық қатынастарды одан әрі күшнйте түсті. Корей халқына көрсетілген қорлық ұшан теңіз болды. Мәселен, моңғолдар жергілікті халықтан 150 мың мөшек астық талап етті. Өз екркімен келісіп бермеген, талап еткен сұраныстар өтелмеген жағдайда күштеу саясаты қолданылды. Моңғол шенеуліктерінің бірінің күнделігінде былай көрсетілген; «Тұтқындыққа, құлдыққа тартып алынып кеткен әйелдердің ата- аналары қатты мұңға салынды. Тіпті есінен танып құлап жатқандарда болды».

Моңғолдар Корей мемлекетінен екі аймақты, яғни біріншісі, солтүстік- батыста Тоннёнбу, ал екіншісі - солтүстік- шығыста Ссансон чхвонгванбу өз үстемдіктерінде ұстап отырды. Егерде корейліктер моңғолдардың билігіне қарсылық білдірген жағдайда моңғолдар жекеленген феодалдардың арасында от салып, бүлік шығаруға дейін дайын тұрды. Корейдің феодалдық өкілдері моңғолдарға күн өткен сайын тәуелді бола бастады. Оның дәлелі моңғол феодалдары мен корей феодалдары арасында неке байланысы жүзеге асырылып, ұзақ уақытқа Юань империясының астанасы Пекин қаласында тіршілік етті. Қарап отырғанымыздай Силла мемлекетінен кейін Корей түбекында саяси тұрақтылық орнатпақ болған Коре мемлекетінің(бүгінгі атауы Корей мемлекеті) тағдыры да аянышты халде болды. Корей мемлекетінің ішкі саясатындағы тұрақсыздық мемлекетті шет елдік басқыншылардың талан- таражға салуына әбден мүмкіндік туғызып отырды.

Әдебиеттер:

Бутин Ю.В. От древнего Чосона к Трем государствам. Новосибирск, 1984.-458

Ванин Ю.В. Феодальная Корея в Х11-Х1У вв. Москва, 1962. -520 б.

Ванин Ю.В. Аграрный строй феодальной Кореи ХУ-ХУ1 вв. М,1981.-346 б.

Васильев Л.С. Курс лекций по средневековому Востоку (Ближний, Средний, Дальний Восток и Юго- Восточная Азия). М., 1987.-480 б.

Волков С.В. Раняя история буддизма в Корее. М., 1985.-460 б.

Волков С.В. Чиновничество и аристократия в ранней истории Кореи. М., 1987.-376 б.

Гордон А.В. Крестьянство Востока: Исторический субъект, культурная традиция, социальная общность. М., 1989.-380 б.

История Кореи. Москва.1978.- 356 б.

История Кореи( с древнейших времен до наших дней). Т.1. М.,1974.-469б.

Ланьков А.Н. Политическая борьба в Корее ХУ1-ХУ111 вв. М., 1995.-397 б.

Пак М.Н. Очерки ранней истории Кореи. М., 1979.-580 б

1.Малай архипелагі мен Малака түбегіндегі алғашқы мемлекеттік бірлестіктер.

2.Матарамның дәуірлеуі, жаулаушылықтар, феодалдық қатынастар.

3.Индонезиядағы жаңа мемлекеттер.

4.Еуропалықтардың ене бастауы.

Индонезия. Кейбір тарихшылардың пікірінше Индонезия архипела гының аралдарына көшіп қону жүрістері Азия метеригінің оңтүстік бөлігінен біздің заманымыздан бұрынғы XXV ғасырда басталған. Бірінші мемлекеттік құрылымдар біздің заманымыздағы II - V ғасырлар аралығында теңіз жағалау аудандарында пайда болған. Индонезияның теңізшілері мен саудагерлері сол кездегі Шығыста сауда бітістірушілердің басты топтарына кіретін. VII ғасырдың ортасында Шривиджая деген құатты Суматриялық империя пайда болды.

VIII ғасырдың бірінші жартысында Ява аралының орталығында шиваист династиясы басқарған Матарам мемлекеті құрылды. XI ғасырдың ортасында Матарам мемлекеті Ява аралындадағы сауда қалаларын өз қол астына біріктірді. XI ғасырдан бастап Ява аралы Индонезияның экономикалық, мәдени және саяси орталығына айналды. Индонезияны Ява аралығының аясында біріктіру процессы барысында Маджапахит мемлекетінің 1328-1364 жж. басшысы болып Гаджа Мади басқарған. XIV ғасырда Индонезияға ислам дінінің енуі күшейе түсті (Үндістан мен Малаккадан). XVI ғасырда Маджапахит империясы бірнеше мұсылман мемлекеттеріне бөлініп кетті. XVII ғасырдың басында Нидерландияның Ост-Инд компаниясы Молук аралдарынан португалдықтарды ығыстырды. Компания Индонезия тауарларын, оның ішінде көбінесе татымды заттардың тасымалдауын қамтамасыз етіп отырды. XVIII ғасырда компанияның құлдырауы басталды.

1780-84 жылдары болған ағылшың-голланд соғысынан кейін аталмыш компания толығымен жойылды. Компания қарамағында болған дүние-мүлігі Голландия мемлекетіне ауысты. Ұлы Шығыс Азия (Taihoa senso) үшін болған соғыстың басты себебі Суматра аралындағы мұнай қорлары болған. 1941 жылдың желтоқсан айында жапон десанты (жапон-индонезия қос жалауымен) Ява аралына түсті. Батавия қаласының атауы қайтадан Джакарта деп ауыстырылды, және голландия әкімшілігі жойылып индонезия әкімшілігі құрылды. 1945 жылғы 17 тамызда Индонезия мемлекетінің тәуелсіздігі жарияланды, алайда Нидерландия оны теқ 1949 жылы ғана мойындады. Индонезияның Ұлттық партиясы лидерлерінің бірі болған елдің бірінші Президенті Сукарно (1945-1968жж. Президент болған) 1950 жылы Индонезяны унитарлық мемлекет деп жария етті. 1976 жылы Индонезия Шығыс Тиморды (португалияның бұрыңғы провинциясы) осы елге кіретін провинция деп жария етті. 2002 жылы Шығыс Тимор Индонезия құрамынан шығып тәуелсіздігін қайта алды. Елдегі экономикалық ахуалының нашарлауы 1998 жылы жаппай тәртіпсіздікке әкеліп, оның нәтижесінде генерал Сухартоның (1968 – 1998жж. Президент болған) режимі құлады. 1970 жылдардағы ислам фундаменталистер ықпалдарының өсуі 70-ші жылдардың ортасында және XXI ғасырдың басында өкімет күштерімен ашық қақтығыстарға әкелді
Тақырып 10. Вьетнам.

Мақсаты:

1.Вьет мемлекеті.

2.Ұлы Вьет (Дайвьет).

3.Сыртқы саясат.

1.Сасанидтер әулиеті.

2.Феодалдық қатынастардың дамуы.

3.І Хосровтың реформалары.

4.Дін және діни қозғалыстар.

224 жылы Иранда билік басына Сасанидтер әулеті келді. Саснидтер әулетінің негізін салушы Ардашир (226-241) болды. Олардың тұсында яғни 224-651 жылы Иранның халықаралық аренада шоқтығы биік болды. Иран бұл кезде Риммен, IV-VII ғасырларда Византиямен қырқысқан соғыстар жүргізді. Феодалдық құрылыстар осы Сасанидтер әулеті кезінде дами бастаған болатын. Сасанидтер бір орталыққа бағынған мемелекет болды. Ел олардың тұсында 18 сатраптыққа бөлінді.Әр сатрап басында губернатор тұрды. Әулеттің астанасы – Персеполь болды. X-XI ғасырларда Иранның экнаомикалық көтеріліс пен өндірістік күштердің өсуін бастан кешірді. Тауарлық кәсіпорындардың дамуы қалалардың өсуіне себебін тигізді. Халықаралық сауданың жолында тұрған ірі ескі қалалардың арқасында жаңа қалалар пайда болды.Орта ғасырларда Иран ірі базалардың орталығы болды, мұнда тек сауда ғана емес, сондай-ақ қолөнер өнімдерінің жері болып табылды. VII ғасырда Иран араб тіліне көшті. X ғасырдың аяғында жергілікті ислам діні таратыла бастады, тұрғындардың көпшілігі бұл дінді қолдады. XI ғасырда вакфтық иелік көп тарай бастады. 1040-1050 жылдары Иранда Селжуктер билігі орнады. 1220 жылы Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғыс хан Иранға бер алды. 1253-1256 жылдары Шыңғыс ханның немересі Хулагу тұсында Иранды толығымен басып алды.Монғол билігінің тұрақтануы ежелгі жергілікті мәдениеттің, қолөнердің дамуын және кәсіби күшін төмендетті.Материалдық бағалы кәсіпорындарды монғол басқыншылары жойды.Осылайша Иран шаруашылығының күйреуі халықтар арасында наразылық тудырды. Осы жағдайға байланысты билеушілер және ильхандардың өзара реформа шығару керетігін түсінді. Газан-ханның атымен 1295-1304 жылдары реформалар жүргізілді. XV ғасрдың басында Иран өзінің мемлекеттік жеке құрылымын жасай алмады.Ол Тимудың державасының бір провинциясы ғана болды. Тимудың өлімінен кейін оның ұрпақтары Ирандағы Орта Азиядағы билікке таласып күресе бастады. Антифеодалдық халықтық көтеріліс Иранда белсенді түрде жүрді. 1502 жылы Тебризді Исмайл басып алды да өзін Иранның шахан етіп жариялады. Ал Тебризді астана етті. Сөйтіп Иран мемлекетінде Сефевидтер мемлекетінің басқы іргетасы қаланып, Сеферид мемлекеті жарияланды.

ІІІ ғасырда қалыптасқан Сасанидтер мемлекеті Парфян державасының орнына келді. Оның ұүрамына Иранның кең аумағы, Месопотамия, Үндістанның батыс аймағы, Хузистан және Шығыстыі таулы аудандары кірді. Елдің әр аймағындағы экономикалық даму әр түрлі болып қалыптасты.

Сасанидтер мемлекетінің халқы көбінесе жер шаруашылығымен айналысты. Таулы өлкені мекендейтін тайпалар көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан белгілі қалалары елдің батыс бөлігінде орналасқан. Сол қалалардың ең белгісі – Ктесифон. Ктесифон Сасанидтер мемлекетінің астанасы болған. Сасанидтік қалалардың көбі қолөнершілердің шығарған өнімдерімен белгілі болған. Олардың дайындаған өнімдері, маталар мен қару-жарақтары өте сапалы, әрі керемет әдемі болған. Ежелгі сауда жолдары Батыстан Орта Азия мен Қытайға Иран территориясы арқылы өткен.

Иранның біршама аудандарында құл иеленушілік құрылыс, құлдық қарым-қатынас дамыған. Көбінесе құлдар туралы деректер «Матиган-и хазардадестан» атты сасанидтік судебникте кездеседі. Құлдарды сол уақытта сатып жіберіп, сатып алуға құқылы болған. Құлдарды орташа бағасы 500 драхм. Көбінесе қылмыс жасаған азаматтарды құлдыққа сатып отырған. Сол уақытта еркіндіктің күрделі жүйесі болған. Құлдар кей жағдайда өздеріне тиесілі заттарға және келісім шарт жасауға құқылы болды. Ендігі жерде құлдарға өздері жасаған өнімдерін пайдалануға құқық берілді.

Құлдар көбінесе жер өңдеу ісінде еңбек етті. Уақыт өте келе құлдардың жерді өңдеу ісіндегі еңбегі, егін шаруашылығында атқарған еңбегі тиімсіз бола бастады. Өйткені егін шаруашылығы жоғары интенсивті еңбекті қажет етті. Билеуші топ өкілдері эксплуатацияның жаңа формаларын іздей бастады.

Деректерде жер иеленудің түрі – дасткрад жиі кездеседі. Құлдар бір жерге орналасқаннан кейін басқа жерге ауыса алмаған және өз мекенінде бөтен болмаған. Дасткард ірі және ұсақ иеліктерге сонымен қатар тәуелсіз шаруаларға тиесілі болған. Белгілі адамдардың жерінде құлдарға біраз еркіндік және өздері дайындаған өнімді пайдалануға рұқсат берілді.

Еңбек өнімінің дамуына байланысты билік басындағылар салық көлемін ұлғайта бастады. ІІІ – Ү ғасырларды Иран аристократтары шаруаларды эксплуатациялау жүйесін күшейту мәселесін қолға алды. Бірақ бұны іске асыру қиынға соқты, өйткені шаруалар, қауым адамдары бұған қарсы болды. Көп уақыт бойы Иран шаруаларын эксплуатациялау салық алу арқылы жүргізді. Ү ғасырдың ІІ жартысында ақсүйектер салықтың ортақ жүйесін енгізді. Сол уақытта салықтың хараг, гезид түрлері пайда болды. Олар жер салықтары болып табылады.

Шаруалар қауымын эксплуатациялау күшейгенімен, иран шаруашылығы әлі де тәуелсіз болып табылды. Ауыл тұрғындары арасыгнда үлкен жанұялы қауым маңызды роль атқарды. Одан да маңыздырақ ауылдық көршілес қауым болды. Ол бірнеше үлкен жанұялардан құрылған. Үлкен жанұя қауымын кед-худа басқарды. Кед-худа билеушісі болып табылады. Сонымен қатар ауыл старостасы өзіне көптеген міндеттерді алды. Мысалы администраторлық және финанстық кызметтер. Сондай ақ олар құлдарға да праволы болды. Кейбір Иран аудандарында жанұялық қауым ҮІІ ғасырдың соңына дейін сақталып қалды.

«Азат» деп тәуелсіз қауым мүшелерін атаған. Кейін келе «Азат» деп өз еркімен еңбек істейтін басты қадамдарды, өзін-өзі қамтамасыз ете алатын, соғысқа қару-жарағымен, атымен аттана алатын адамды айтады. Осы ұғымға Ү ғасырда кед-худа және дикхане түсініктері кірді. Декхан деген термин азат, тәуелсіз жер иесі, шаруа деген мағынаны білдіреді. Декхандар құлдардың көмегімен жерді өңдеген.

Тұрғындардың көп бөлігі қолөнершілерді құрады. Көптеген Иран өнімдері сол кездегі қолөнершілердің іскерлігін көрсетеді. Деректерде қолөнершілердің бірлестіктері болғандығын айтады. Сонымен қатар Сасанидтер мемлекетінде қолөнершілердің жағдайы онша болмаған, олардың жасаған өнімдері төмен саналып, еңбегі бағаланбаған, яғни қолөнершілердің қызметі төмен саналған. Сасанидтер мемлекеті төрт сословиеге бөлінген. Олар: жауынгерлер, духовенство және ченовниктер, шарулар, қолөнершілер, саудагерлер. Төменге сасловиеден жоғарғы сасловиеге көтерілу мүмкін болмаған.

Мемлекеттік құрылысы. ІІІ ғасырдың басында сасанидтердің белгілі өкілі Ардашир бүкіл Парс елін және Иранның орта аймақтарын, Хузистанды өзіне қаратып, билігін жүргізді. 226 жылы Ардашир мемлекет басшысына айналды. Ол 241 жылға дейін билік жүргізді.

Мемлекеттің жоғарғы билеуші шаханшах деп аталды. («Царь царей»). Мұрагерлікпен билікке келу қатаң түрде сақталмаған, бірақ билік басына келетін адам Сасанидтер әулетінен шығуы міндетті болды. Шаханшазты сайлау көбінесе белгілі адамдардың ықпалымен өтті. Административтік аппараттың басында вазург – фрамадар тұрды. Орталық өкіметтің міндетіне әскер және елдің әлеуметтік жағдайы кірді.

Провинциялар жергілікті шіркеулер мен князьдар билік жүргізді. ҮІ ғасырға дейін Сасанидтердің әскері тайпалардың біріккен отрядынан тұрды. Негізінен оларда атты әскер негізгі роль атқарды. Әскерді әскери аристократтардың өкілі басқарды.

Мемлекеттік дін – зороастризм. Сасанидтер державасында зороастризм мемлекеттік дін болып саналды. Зороастризм ақсүйектер билігін нығайтуда маңызды орын алды. Зороастризм негізінде Сасанид кезеңінде дуалистік идеялар болды. Көптеген құдайлардың және сыртқы тылсым күштерге сену культі көптеген абыздар арқылы жүргізілді. Культтік орындар храмдар болып табылды. Храмдар үнемі жанып тұратын от болған. Ол оттың жанында әр түрлі әндер мен қасиетті мәтіндерді оқумен өтетін рәсімдер жүргізілген. Зороастристік храмдар мен абыздардың жоғары өкілдерінде құлдар еңбек ететін жерлер болған храмға әкелінген әр-түрлі заттардың арқасында олар мол табысқа ие болды. Сондай-ақ абыздар діни рәсімді өткізуден біршама табысқа қол жеткізген. Кейде абыздар діни ережелер мен рәсімдерді дұрыс атқармаса, оларға айып пұл төлеткен.

Сасанидтердің сыртқы саясаты Алғашқы кезде Сасанид мемлекетінің сыртқы саясаты құл иеленушілік құрылыстың дамуымен сипатталды. Құл иеленушілік құрылыстың, шаруашылықтың ең басты шарттарының бірі жаулап алу сғыстары мен құлдарды тұтқындау болып табылды.

Ардашир І парфияндарға тиесілі болған жерлердің бәрін жаулап алды. Ардашир І тұсында Сасанидтер әскерлері Римдік Месопатияға, Сирия мен Кіші Азияға шабуыл жасап тізе бүктіртті.

Сасанидтер әскерлерінің шабуылына Кушан державасы әлсіреді. Хорасан мен Мерв оазисінде Сасанидтер билігі күшейді. Месопатия мен Армения үшін Риммен болған күресте Сасанидтер әскерлерінің күші көбірек болды. Шапур І тұсында Риммен болған соғыс 260 жылы Сасанидтердің жеңісімен аяқталды. Қолға түскен тұтқындар мен Рим императоры Валериан тұтқындалып, құлдыққа сатылған. Олардың қолдарымен Карун өзені бойына үлкен Иран платиналары салынған.

Римді жеңген Сасанидтердің Закавказьедегі ықпалы күшейді. Шапур І Шығыста да көп жетістікке жетті. Шапурдың жазбаларында Сасанидтердің Орта Азия мен Чач (қазіргі Ташкент) деріне дейін жеткен туралы айтылады. Сасанидтердің территориясы Мерв оазисі Герата мен Сакастан таулы аймақтарына жеткен.

283 жылы Месопатамияга жүргізілген сапар сәтсіз аяқталды. Соның\ нәтижесінде Саснидтер Арменияға оз ықпалын жүргізе алмады. Сонымен қатар Орта Азия тайпалары Саснидтерге қарсы шықты.

IV ғасырда Рим мен Сасанид арасындағы жаңа жанжал пайда болды. Жанжалдың басты себебі Армения деріне билік жүргізу. Шапур II (310-379) римдіктердің ең мықты қамалдарын жаулап алды. 363 жылы Юлиан император басқарған риидіктер Сасанидтер державасына кенеттен шабуылжасады. Бірақ бұл сәтсіздікпен аяқталды. 371 жылы римдіктреге қарсы соғыс басталды, бұл 5 жылға созылды. IV ғасырпдың соңында екі мемлекет Армения жері бойынша шешімге келді. Арменяның көп бөлігі, яғни 4/5 бөлігі Саснидтерге, қалғаны Шығыс Рим империясына (Византияға) тиесілі болды.

IV ғасырдың аяғында Иран қоғамында әлеуметтік қозғалыстың күшейуі мен ішкі жағдайдың өзгеруі Саснидтер мемлекетінің сыртқы саясатына әсер етті.

V ғасырдың аяғындағы ішкі жағдай. Халықтарды эксплуатациялау күшейгендітен, яғни соның нәтижесінде қауым шаруашылығына зиян келді. Кейбір деректерде Бахрама Yгора (421-438) билігі кезінде халықта, не мал, не егін егетін тұқым болмаған. Шығынға ұшыраған қауымадар, шаруалар жерлерін тастап кетіп қалған. Күндерін көру үшін қолөнермен немесе басқа да істермен шұғылданған, тіпті үйсіз-күйсіз жандарға айналып кеткен кездері де болған. Эксплуотаторлар қарапайым халықты, шаруаларды жерлерін тастап кетті, жалқаулар деп оларға кінә тақты.

Шаруашалақтың құлдырауы елдің эканомикасына кері әсерін тигізді. Кейбір дерекетрде былай айтылады: «Пероза (459-484) билігі тұсында өзендер мен арықтар тартылып қалды., малдардың барлығы аштықтан қырылып, адамдардың өздері ашаршылықты бастарынан кешті». Қауымды кенеттен эксплуататциялаудың салдарынан ауыл шаруашылығының дамуы тоқтады.

Ақсүйектердің күш көрсетуінен және қауымды эксплуататциялаудың жоғарлауынан қауым мүшелері ғана емес «Азаттар» қиыншылық көрді. Азаттар мен қауым мүшелеріне мемлекеттік қызметті және әскери қызмет атқаруға рұқсат етілмеді. Сондықтан V ғасырда азаттар мен декхкандар құл иеленуші таптарға қарсы шықты. Декхкандар мен азаттар белгілі бір әлеуметтік топты құрды. Ақсүйектерге қарсы соғыста шаханшах осы әлеуметтік топқа сүйенді. Осы ақсүйектердің саяси ықпалын жоюға, әлсіретуге тырысқан Ездигирде І (399-420ж) болып табылды. Ездигирде І көптеген ақсүйектерді репрессияға ұшыратқан. Бірақ оның ұлы Бахрам V

таққа отырғанда ақсүйектердің ықпалында болып, өз әкесінің ісін теріске шығарды.

Сасанидтер державасының элсіреуін пайдаланған Орта Азия жэне Кавказдың көшпелі тайпалары оларға шабуыл жасады. Біраз уақыт Сасанидтер көшпелі тайпалардың шабуылына төтеп бере алды. Бірақ Пероз шаханшах түхында жеңіліске үшырады. Алғашында Пероз эфталиттерге біріншісінде үлкен контрибиция төлеп, оларға өзінің үлын Каваданы кепілдік ретінде қалдырды. Екінші рет жеңілісінде Пероздың эскерлері түгелдей кырылып, шаханшахтың өзі де мерт болды. Осы согыстың нэтижесінде эфталиттер Сасанидтер патшалығының Шығыс бөлігін өзіне каратып алды.

Ашаршылык пен эскери жеңілісті басынан кешірген елде халык көтерілістер басталды. Ү ғасырда басталган ең кауіпті шаруалар қозгалысының бірі, сол кездегі Батыс Азиядағы тарихи окиғаның бірі Маздакит козғалысы болып табылады.

Маздакит қозғалысы.

Маздакит қозғалысының негізгі қозғаушы күші Иранның қауым мүшелері, шаруалары мен колөнершілері. Сонымен катар бүл қозғалыска азаттар мен дикхандар катысқан.

Маздакит қозғалысы Иран жерін мекендейтін халыктарды қамтыды. Маздакит қозгалысы Манихей жэне зороастризм дінімен тығыз байланысты болды.

Маздакит қозғалысының негізгі себебі - қоғамда элеуметтік және мүлік теңсіздігінің орнауы. Маздакизм қозғалысы ақсүйектердің қысымына қарсы бағытталған. Жеке меншік жердің бөлініп берілуі, мүлік тендігінің сақталуы маздакиттердің негізгі талаптары болды. Кей деректерде маздакиттер туралы былай айтылған: «Егер кім де кім өзіне мүлік немесе жер, кұлдардың саны жағынан артык алып иемденсе, біз одан артығын алып, оны басқа біреуге теңестіру үшін береміз». Өздерінің әлеуметтік талаптарын орындау мақсатында маздакиттер ақсүйектердің жерлерін тартып ала бастады. Олардың байлығын өзара бөлісіп отырды. Аксүйектердің малдары, кұлдары мен қамбада сақталған бидайларын өзара тең бөлісіп пайдаланды.

Маздакит козғалысын пайдаланып калғысы келгендердің ішінде шаханшах Кавад I болды. Шаханшахтың маздакиттермен уақытша одақ құруының негізгі себебі - Каваданың ақсүйектер билігін кұрту еді. Каваданың көмегімен маздакиттер мемлекеттік істергі кірісті. Бүл козғалыстың жетекшісі Маздак мемлекеттің ең көрнекті түлгаларына айналды. Деректерде осы маздакиттер қозғалысы тұсында Византиямен соғыста ірі жеңіске жеткендігі туралы, сонымен қатар көшпенділердің шабуылына карсы түра алғандығы туралы айтылады.

Маздакит қозғалысы ен, алдымен ірі аксүйектерге қарсы бағытталған. Осы козғалыстың гтайдасы әсіресе азат-дикхандарға тиді. Себебі олар ақсүйектерден айтарлыктай жер үлестерін, мүліктерін алды. Азат - дикхандардың козғалыстан кетуі маздакит козғалысын айтарлықтай эсер етті. Шаруалар отряды жан-жакқа шашырап кетті.

Кавад өзінің позициясын өзгерте бастады, ол аксүектермен ынтымақтаса бастады. Билік басындағы, эскери қатардағы маздакиттерді орындарынан кетірді. Қозғалыс 529 жылы жеңіліс тапты. Бірақ маздакит қозғалысы халық арасындағы ең атақты қозғалыс болып табылды.

Маздакиттер козғалысының салдары: шаруалардың жағдайы біршама жаксар ды, қулиеленушілік құрылыстың элсіреуіне, феодалдық қатынастардың дамуы на ықпал етті.

Билеуші тап өкілдері арасында да өзгерістер пайда болды. Жерінен айырылған ақсүйектер өкілдерін Хосров патшалықтың қызметіне қабылдады. Осы арқылы ол ақсүйектерді өзіне бағынышты қылдырмақ болды.

Хосров І реформасының ең маңыздысы салық реформасы болып табы лады. Бұл реформа бойынша ол көптеген салық түрлерін алып тастады. Негізгі деген екі салықтың түрін қалдырды. Олар хараг және гезит деп аталады, бұлар жер салығы болып табылады. Каваде мен Хосров І тұсында жерлер өлшеніп соған байланысты салық мөлшері белгіленген. Егер де жер өлшемі көп болса, салық көп мөлшерде алынған. Салық ақшалай түрде алынған.

Деректерде билік басындағы адамдардың кірісі ұлғайған сайын, олар өздерінің шаруаларына жер мен жерге себетін тұқым берілді. Осы реформаның жүргізілуі Сасанидтер державасында феодалдық қатынастардың дамуына себеп болды. Реформаның салдарынан шаруалардың экономикалық жағдайы біршама жақсарды. Хосров І реформасының нәтижесінде азат-дихкандар феодалдық қоғамда әскери сословиеге кірді. Маздакит қозғалысының жойылуынан кейін бұл әлеуметтік топ өкілдері мемлекеттің әскери және административтік қызме тін атқарды. Елде төрт әскери округ құрылып, әскери және азаматтық билік болып бөлінді. Ел төрт аймаққа бөлінді, азаматтық аймақтық билік әскери бастыққа, яғни спахабадаға бағынды.

Ирандықтар оңтүстікте ірі жеңістерге жетті. 570 жылы Иеменді жаулап алды. Иеменді жаулап алуы олардың Индиядан батысқа өтетін сауда жолына билік етуіне мүмкіндік алды. Иранның шығыс шекарасына эфталиттер қысым көрсете бастады. 600 жылдардың басында эфталиттерге ҮІ ғасырда ұлы держава құрған түріктер қысым көрсете бастады. Бұл жағдай Хосровқа эфталиттерді жеңу үшін көмектесті.

605 жылы Византиямен соғысты жалғастыра отырып, Иран әскерлері Армения жеріне енді. Кіші Азия арқылы Месопатамия мен Константинопольге өтті. Олар Босфор бұғазындағы Халкедонды жаулап алды. Иран жерлерінің бір бөлігі Сирия мен Палестинаға еніп, 614 жылы Ирусалимді жаулап алды. Сасанидтер армиясы Төменгі Египет жерінде өз ықпалын жүргізді.

Иран Бағдат халифатының күйреуі кезінде. Иранда Сасанидтер кезінде басталған феодалдық процесс мемелекеті арабтар бағындырғаннан кейін дами бастады. Бұл жаулаушылық Ирандағы құлиеленушілік қатынас пен касталық қатарға үлкен соққы тигізді. Азия, Африка және Европадағы жеке аймақтарда сауда дами бастады. Бұл айналым Иран шаруашылығы мен мәдениетінің дамуына үлкен әсерін тигізді. Араб бғаныдырушылары Сасанид кезіндегі басқару жүйесін сақтап қалды. Бірақ жер мен жан басына салынатын салық Сасанид кезіне қарағанда жеңіл болды. Тұрғылықты халыққа нақты көрсетілген мөлшерленген салықтар келісімшарттағы беліленген бөліктің негізінде өнеркәсіпті дамытудың мақсатында ланыды. Кейінне феодалдық қатынастың дамуына байланысты омеядтар салықты күшейтуге көшті. VII ғасырдың - VIII ғасырдың басында салық төлеушінің жағдайына қарай, тұрмы сына байланысты салық төлей алатындығы жайла жүйеге ауысты.

VII-IX ғасырларда ауыл шаруашылық дамыды. Жерді өңдеудің сапасы жақсарды. Күріш, қант, жидектер өсіру сияқты ауыл шаруашылық түрлері пайда болды. Бұлар Сасанидта жаңа пайда болғандықтан аз өсірілді. Сонымен бірге арпа, бидай, мақта мен тұт ағаштары өсірілді. Қалалық тұрғындар саны біркелкі өсті, қолөнер мен қалалар арасында сауда-саттық дамыды. Ал ауылды жерлерде әлі де патриархаттық қатынас еді, олардың шаруашылығы нағыз халықтық болды. Олар феодализмнің дамуы баяу болды. Көшпелі мал шаруашылығының ет пен сүт өнімдер іүшін ғана емес, жүн мен былғарыны шикізат ретінде қалалардағы шеберханаларға берді.

Иран халқын арабтар икемдеп, жергілікиі халыққа ислам діні тарата бастады. X ғасырдың аяғында тұрғындардың көпшілігі бұл дінді қолдады. Басқаларға қарағанда жергілікті феодалдар көп қызықты. Исламдықты қабылдай отырып өздерінің қоғамдағы жағдайын жөндеп, мықтылап ламақшы болды. Ауқатты адамдар өздері де мұсылмандықты қолдады. Себебі олар салықты мұсылмандар аз, мұсылман еместер көп төлейтініне байланысты болды. VII ғасырдың аяғында Иран араб тіліне көшті. Өйткені бүкіл оқылатын халифаттар жалпы осы араб тілінде болды. VII ғасырда Араб феодалдарының үстемдігі халықта наразылық туғызды. Иранда араб династиясына қарыс көтерліске шықты.

747 жылы Хоросанда араб династиясына қарыс көтеріліс болды. Ол Халифаттағы басқа көтерілістің боуына бірден-бер себеп болды. Әбу-Муслимнің басқаруы күш қосты. Аббасидтер халифаты пайда болды.

Аббасидтер халықтық көпшілікке айтқан сөздеріне, уәделерінде тұрмады. Көтерілістің басындағы ережелерін сақтамады. Иран мен Орталық Азияның феодалдары мен Аббасидтер жақтаушылары да осылай істеді. Салық төлемін азайтпады, күштеп жұмыс істеуді тоқтатпады. Содан барып шаруалар көтерілісіне VII-IX ғасырда жаңадан шығуға мәжбүр етті.

Халықтық қозғалыс религияның өзгеруіне әкеп соқты. Ислам дінін қабылдағанға дейінгі меникейлер – маздахитша мен хуррамизм негізгі идео логиялық шаруа көтерілісіне айналды. Хуррамидтер жалпылама теңдік, әйел теңдігі мен салықтандан босату, материалдық жағдайды түзету үшін жеңілдет пекші болды. Дамаскіде Абу – Муслимнің халифеттерінің бұйрығымен өлтіріл уі жаңа көтеріліске итермеледі. Абу – Муслим аббасидтьнер династиясының мүддесін жоқтаса да, хурамидтер оның бейнесін идеал етіп, оның өлімін өздерінше бағалады.

755 жылы Сумбада Маганың басқаруымен хурамидтер жаңа көтерілістерді Солтүстік Иранда бастады. «Низам аль-Мулька» кітабында абу – Муслми туралы аңыз жазылды. Сумбад онда Абу-Муслим халиф оны өлтірер кезінде ол, көгершінге айналып, ұшып кетті, енді ол жерге әділдік пен бақыт беру үшін қайтып оралды деді. Халықтық көтеріліс жеңіліс тауып отырса да, феодадық эксплутацияны әлсіретіп тастады.

Араб билеушілерінің әлсіреуі, сепартизмнің өсуіне әкелді. 821 жылы Хорасанда Тахиридтардың тұқымдық эмиранты құрылды. Систанда Саффаридтер эмиранты деген де болды. Сафаридтер әскері саманидтерден ойсыра жеңілді. Хорасан бірнеше жылдардан кейін тұтас Шығыс Иран Тәжік мемлекетінің құрамына кірді. Ал Саманидтер Бұқараның орталығымен жүздеген жылдар болды. Каспий маңындағы аудандар әсіресе Гиляна мен Дейлемеде бірнеше ұсақ мемлекеттер пайда болды. Олар халифтер атынна формальді түрде басқарылды. Олардың құрамына: Арабтық Ирак, Хузистан, Фарс, керман, Хамада, Исфахан, Рефя аудандары кірді.

Басқа мұсылман мемлекеттері сияқты Буид және саманид мелекетінде де белгілі адамдарға, әскери шенділерге, Арабтар мен Ирандардан икьтаны тарату тәжербиеленді. Буидтарға қазынашы блоып қызмет еткен Ибн Мискавейх (1030 жылы өлген) иктаны иеленушілер өздерінің иеліктерін жылдамдатып құлдыратып, қазынаға өткізіп,оның орнына өз қалауынша басқа нәрсе лаып отырады деп айтқан екен. Сондықтан IX-X ғасырларда мемлекеттің жер аумағы икта үшін төлеген төлем сый үшін әжептәуір қысқартылып отырды.

962 жылы саманидтер әскери басшаларының бірі Альп Тегин саманид терге қарсы бүлік шығарғанымен жеңілсіке ұшырады. Ол Ауғаныстанға қашып барып сонда басша болды. Оның шәкірті Махмұд Газневид (998-1030) Буидтармен соғысы, өзінің өктемдік ететінін мойындатты. Әсіресе Рейя мен Исфаханда Махмудтың ең ірі соғыс саяхатында 17 рет Үндісианның солтүсті гінде тонаушылық жасады. Газневид мемлекетінде гвардиясының қоғанысы Махмуд әскери экспедицияға дайндық «түсінбейтіндерге қарыс соғыс» деген лозунгімен өтті. Оған қала мен ауылдың кедейлері тартылды. Олардың саналарын ренгиялық фанатизм мен әскер жорықтан түскен тегін үлеспен улады. Махмуд оның ішкі маңындағы ұсақ түйек мәселен гөрі халықты тонаудан түсетін байлыққа итермелеп, еш уақытта жеңіліске ұшырамау керектігін ескертіп отырды. Сұлтанның айтуы нәтижесінде қала тұрғындар аса ауыр күйге түсті. Жеңіліс пен кедейлікке көп көрді. Нишапурда жұт жылы болған жылдардың бірінде аштықтан 100000 адамға дейін өлді.

Махмуд орталық билікті күшейтіп қазыналық жерді иеленуді кеңейтуге тырысты. Бірақ ол діни феодалдардың алдында оның беделін түсірді. Осыдан барып халық арасында қозғалыстар пайда болды, әр түрлі діни секталар пайда болды. Қолөнершілер мен саудагерлердің, тіпті феодалдардың кейбіреулердің арасында исламдағы суфизм мистико-аскетикалық жаңа ағым таралды. Тонаушылық саяхаттары тоқтағаннан кейін мемлекеттің ішкі көзқарасы түзеліп түрік көшпенділеріне дұрыс қарай бастады.

Әдебиеттер:

1. История стран Азии и Африки в средние века. В 2-х частях. Ред.кол.: Ф.М.Ацамба.,З.Г.Лапина, М.С.Майер. –М.,МГУ, 1987

2. Семенов В.Ф. История средних веков.-М.,1970.

3. Всемирная История 12-томах. Т.2-3. М.,1957.

4. Васильев Л.С. История Востока. В 2-х томах, Т-1. М., 1998.

5. История Востока В 3-х томах /ІІ-том Восток в средние века М.,РАН-1995

М.,РАН-1998.

6. История средних веков (под ред. Сказкина) М.,88

7. С.А.Тортаев. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы А.1998ж.

8. История стран зарубежной Азии. Л.,1970.

9. История Ирана с древнейших времен до XVII века. М.,1968

10. История Иранского государство и культуры. М.,1971.

11.Луконин В.Г. Древний и средневековый Иран. М.,1987

12.Колесников А.И. Завоевание Ирана арабами. М.,1982.