ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Ауыл шаруашылық құстарының селекциясы мен интенсивті өсіру технологиясы»

1. 
   Мал шаруашылығында өсірудің қандай әдістері қолданылады?
   
2. 
   Будандастырудың биологиялық маңызы қандай?
   
3. 
   Желі бойынша ауылшаруашылық малдарын өсірудің ерекшеліктері неде?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Табиғи сұрыптаудағы Ч.Дарвин ілімі.
   
2. 
   Сұрыптаудың тәжірибедегі мәні және маңызы.
   
3. 
   Жұп таңдаудың маңызы және түрлері.
   

Сұрыптаудың ғылыми теориясының негізін қалаушы Ч.Дарвин (1809-1882) болды. Ол органикалық дүниенің эволюциялық дамуында, тірі организмнің жаңа түрлерінің, жаңа тұқымдық топтардың пайда болуында сұрыптаудың шешуші ролі барын анықтады. Ч.Дарвин сұрыптау, тұкым қуалаушылық және өзгергІштік бірге отырып, эволюцияның негізгі қозғаушы күшін құрайтындығын дәлелдеі. Өзгергіштік әр ұрпақта оңша көзге көрінбейтін, көптеген жаңа нәсілдік қасиеттер туғызады. Ал, сұрыптау осы көзге көрінбейтін, ұсақ, пайдалы жаңа нәсілдік касиеттерді жинақтап, белгілі бір арнаға түсіріп отырады. Сөйтіп, тіршілік формалары бірте-бірте өзгеріп, дамып отырады.

Ч. Дарвиннің эволюциялық теориясынын негізгі қағидаларының бірі табиғи және қолдан сұрыптау болып табылады. Дарвин табиғи сұрыптауды анағұрлым иекмді түрлердің өмір сүруі немесе тірі қалу үшін жүргізілген күресі ретінде анықтаған. Бұл, егер тұқым қуалаудың өзгерістері тиімді белгілердің пайда болуына әкеліп соқса, онда мұндай малдар табиғи жағдайларда емір сүріп, артына ұрпак калдыра алады деген сөз. Табиғи сұрыптау пайдалы белгілердің тұкым қуалаушының жолымен берілуіне, осындай белгілері бар малдар санынын көбеюіне жеткізеді. Егер тұкым куалаудың өзгерістері пайдасыз белгілердің (нашар төзімділік т.б.) пайда болуына әкеліп соқса, онда мұндай малдар өлім- жітімге ұшырайды. Сөйтіп, табиғаттың өзі анағұрлым күшті, төзімді өмір сүру ортасына икемделген малдарды одан әрі өсіп көбеюі үшін сұрыптап отырған. Жабайы жануарлар мен өсімдіктердің эволюциясы нақ осылайша жүзеге асады.

Адам ет-сүт, жүн және т.б. өнімдерін мал беретін пайдалы белгілері бар малдарды сұрыптап көбейтеді. Ауыл шаруашылық малдары жан-жакты өнім беретіндігімен бағаланып, сұрыпталады. Мысалы: сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиыр малы тірі салмағы, сүт беруі, сүт майлылығы және ұрпағының сапасы бойынша сұрыпталады.

Малдың конституциясы мен экстерьері бойынша бағалау және сұрыптау. Малдың конституциясы мен экстерьері бағалау арқылы, ұнамды типті сұрыптау оңайға түседі, яғни ол жан-жақты бағаланып, шаруашылыкка пайдалы белгілері бойынша іріктеледі. Тандалатын малдың дені сау, өнімділігі бойынша жақсы көрсеткіштерге ие болуы тиіс. Әсіресе, экстерьерді бағалағанда малдың дене бөліктерін өнімділігіне байланысты сұрыпталады.

Сүтті және сүтті-етті бағыттағы ірі қара малын экстерьері бойынша сұрыптағанда басты назар желін формасы мен көлеміне, біркелкілігіне, орналасуына және емшектерінін көлеміне аударыланады. Сонымен қатар, баскалардан айырмашылығы ұзын әрі терең кеудесіне кабырғалары қиғаш орналасқан. Құрсак бөлігі ұзындау және көлемді болуымен сипатталып, сұрыпталады. Осындай экстерьерді малдардың сүт бөлуі жоғары болып келеді.

Етті багыттағы ірі қара малын сұрыптағанда ет шығымы мен оның бағалы сорттарын беретін дене бөліктерінің ерекшеліктеріне назар аударады. Ет бағытындағы малдардың кеудесі кең, тереқ, домалак, белі жалпак, бұлшық еттері барлық дене бөліктерінде, әсіресе кеудесінің арткы бөлігінде өте жақсы дамығандығымен сұрыпталады. Өнімділігі бойынша бағалау және сұрыптау. Өнімділік - ауыл шаруашылық малдарының басты шаруашылыкка пайдалы қасиеті. Сондыктан ол малды белгілері бойынша кешенді бағалауды сұрыптаудың барлық әдістеріне кіреді, Малдарды шығу тегі бойынша болғанында ата-тегі мен бойынша өнімділігіне басты назар аударылады.

Ұрапығының сапасы бойынша бағалау және сұрыптау. Малдардың асыл тұқымдык бағалылығын анықтау, онын ұрпағынын сапасы бойынша жүргізіледі. Ұрпағының сапасы бойынша аналықты және аталықты бағалап, тандайды.

Аталық пен бойынша бағалау және сұрыптау. Әрбір тіршілік иесінде түқым қуалаушылык тең дәрежеде жүреді, яғни, жартылай

салдар 85-110 кг салмаққа жеткенде, оларды тірі кезеңдегі-кыртысмайынын (шпик) қалыңдығы бойынша бағалайды.

Мал басын толықтыратын және асыл түкымды жас төлдер 6 айлығына дейін ата-енесінің жиынтык класы бойынша және тірілей салмактық класы бойынша бағаланады. 6 айдан соң көрсетілген үш көрсеткішке тұлғасының ұзындығына берілетін класс косылады, ал тірілей салмағы 85-110 кг шамасына жеткенде тірі кезінде анықталмаған кыртысмай калындыгына арналған класс қосылады. Бүл тұракты көрсеткіш ретінде асыл түкымды шошкалар табыннан шығып кеткенге дейін келесі бағалау кезінде ескеріліп отырады.

Қой малдарын бағалау ерекшеліктері. Қой шаруашылығында тұқымды бағалау өнім бағытына байланысты әр түрлі болады. Әдетте, койларды негізгі селекцияланатын белгілері толық көрінгенде бағалайды. Бонитировканың екі түрін: қамау кезінде әрбір малды бағалаудың барлык керсеткіштерін бонитировка кілтінін көмегімен арнаулы журналға жазып отырады. Класты бонитировкалауда жекелеген малдардын сапасын жазуды жүргізбейді, белгілі бір класка жатқызған малдардың санын есепке алып отырады.

Конституциялық - өнімділік сапасын бағалау нәтижелері бойынша қойларды класқа беледі. Оны жүргізгенде қойларды бонитировкалау жөніндегі нұскаулардың талаптарын басшылыққа алады.

Биязы және биязылық жүнді койларды бонитировкалағанда 4 класқа: элита, 1,2 және 3 класқа бөледі. Ал биязы және қылшық жүнді қойлардың будандарын да 4 класқа ажыратады, бірақ элита класы берілмейді. Роман қойларын, жүнді-етті және құйрыкты қойларды бағалау да 4 класқа бөлінедІ: элита 1,2,және 3 кластан тұрады.

Малды алдағы уақытта пайдалану үшін, өнімділігі айқын көрінген уақытта өміріне бір рет негізгі баға беріледі. Өнімділік бағытына байланысты бонитировканы өткізу уақыты да әртүрлі. Биязы және биязылау жүнді қой тұқымдарын көктемде бірінші қырқу алдында бір жасында, ал элита класына жатқандарын екінші рет екі жасында жеке бонитировкалаудан өткізеді. Елтірілік бағыттағы қой тұқымдарын 1-3 күндігінде бағалайды. Тондық бағытгағы жас малдарды 7-8 айлығында, жаз мезгілінің аяғында немесе күз мезгілінін басында бонитировкалайды. Ал қылшық жүнді, етті-майлы бағыттағы қой малдарын бірінші шағылыс алдында, күзде бағалайды. Жас малдар бұл кезеңде 18 айлық жаста болады.

Сұрыптау аяқталған соң, яғни малдар бағаланып, тұқым асылдандыруға ерекше түрлер калдырылған соң, жұп таңдау жұмысы жүргізіледі.

Жұп таңдау - іріктеп алған малдың ішінен ұнамды ұрпак бере

алатын бір-біріне лайықты аталық және аналык жұп кұру.

Сұрыптау мен жұп құрудың нәтижесі адамның малға әр түрлі әдістерді қолдана отырып, оларды күтіп-бағу, өсіруіне, асылдандырудағы будандастыру жүйесіне байланысты сапалык өзгерістерден көрінеді.

Жұп қурудың принциптері мен формасы. Тәжрибе жүзінде жұп құруды жеке және топтық деп бөледі.

Жеке жұп кұруда өте сапалы ұрпак алу мақсатында іріктеліп алынған аналықты қандай аталықтан ұрықтандыру керектігін шешеді. Ол үшін аталық пен аналықтың сапалық және сандық көрсеткіштерін, конституциясын, экстерьерін, шығу тегін және т.б. көрсеткіштеріне жан- жақты назар аударады.

Жеке жұп кұрудын нәтижесі сапалы, әрі көзделген мақсатта ұрпақ алуда тиімді болып келеді.

Топтық жұп құру. Бір топ аналыкка жалпы немесе жеке ерекшеліктері бойынша шығу тегі мен сапасы анықталған бір немесе екі аталықты бекітеді. Жұп құрудың қай формасын алсақ та, бір міндетті шешеді, яғни, ол, жыл өткен сайын алынатын ұрпақтың сапасын жоғарылата түседі. Осыған байланысты біз жұп тандауда жалпы баскару принциптерін анықтай аламыз. Мысалы, ол принцип: өте жақсы мен өте жақсыны жұптастырып, одан да өте жақсы, яғни, аналық пен аталықтың ең тандаулы касиеттерінен біріккен ұрпак алуға негізделген, яғни, ол сапасы жағынан өз ата-анасынан да асып түсуі тиіс.

Жұп құрудың жоспары. Асыл тұқымдык жұп таңдаудың формасы мен әдістерін қолдану маңызды, әрі күрделі іс. Қой отармен жүмыс жасасақ та, ең алдымен жаксылап ойланып, жоспар құру кажет. Жұп кұрудың жоспарын жүмысшылар өңдейді. Ол көбінесе отарға бонитировка жұмысы жүргізілгеннен кейін жасалады. Шаруашылықтың бағытына және асыл тұқымдық жұмыс сатысына байланысты жұп кұру жоспарын аталықтарға бір уакытта, бір жылға немесе бірнеше жылға құрады.

Малдың асыл тұқымдық сапасын кешенді белгілері бойынша бағалап, алдағы уакытта пайдалануға жарамдылығын анықтайды. Оны селекцияда бонитировка деп атайды.

Ет бағытындағы ірі қара малына бонитировканы жайылым аякталған соң, тірі салмақ қосып, экстерьер көрсеткіштері анық көрінетін уақыт, тамыз айы мен қазан айының аралығында жүргізеді.

Сүт және сүтті-етті бағыттағы ірі қара тұқымдарын кешенді бағалағанда: тұқымына және шығу тегіне, салмағына, ұрпағының сапасына, өнімділік қабілетіне басты назар аударады.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Сұрыптау және жұп таңдау дегеніміз не?
   
2. 
   Сұрыптау және жұп таңдауда белгілер кешені бойынша малдарды бағалау немен тұжырымдалады?
   
3. 
   Инбридинг дегеніміз не?
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Асыл түқымды жүмыс және оның міндеті
   
2. 
   Асыл түкымды жүмысты жүргізу шаралары.
   
3. 
   Асыл түкымды жүмысты жүргізу критериі.
   

Асыл тұқымды жұмыс шаралары:

1. Малдарды жоспарлы түрде сұрыптау және жұптау;

2. Экстерьері бойынша бағалау;

3. Конституциясы бойынша бағалау;

4. Көзделген мақсат ұрпак алу үшін жұптастыру;

5. Жас малдарды өсіру;

6. Малдарды азыктандыру, күтіп-бағу;

7. Ветеринарлық-санитарлық және зоотехникалық шаралар.

Асыл тұқымды жұмыс жүргізу мерзімінде асыл тұқымды малдарға құжаттар мен мемлекеттік асыл тұқым кітабына (мал түрі, сүт беру талабына сәйкестігін, сүт майлылын, тірі салмағын әр түкымға жеке толтырады) енгізіледі.

Мал шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтарда малдың ата-тегінің құжаттары (малдың ата-анасы, ата тегі, олардын өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасы) толтырылады.

Асылдандыру шараларын асыл тұқымды жұмыс жүргізетін станцияларда немесе қолдан ұрықтандыру пункттерінде жүргізеді. Барлық жұмыс ұйымдасқан түрде, қолда бар тұқымнан жоғары өнімді азық шығынын өтей алатын тұқым алумен сәтті аяқталуы тиіс.

Асыл тұқымдық қызметті ұйымдастыру. Қызмет көрсетуге: малдардың асыл тұқымдық сапасын және өнімділігін жақсарту шараларын жүргізу міндеттеледі.

Қызмет бөлімі: асыл тұқымдық бірлестіктері (асыл тқұымдық станциялар, қолдан ұрықтандыру станциясы).

Қызмет көрсету ұйымы: асыл тұқымдык жоспарларды өңдейді, қолдан ұрыктандыру станцияларын іріктеп, бонитировканы және асыл тұқымдық кітапқа тіркеуді жүргізеді. МАК (ТК)- ғы малдарға арнаулы формадағы жеке карточка ашып, сонда тіркейді. Карточкаға жыл сайын малдың асылдандыруға пайдалануын және өнімділігін толтырып отырады.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Біздің еліміздегі асыл тұқымды істі ұйымдастыру жүйесі туралы айтыңыз.
   
2. 
   Асыл тұқымды және пайдалнушы шаруашылықтардағы асыл тұқымды жұмыс ерекшеліктері немен тұжырымдалады?
   
3. 
   Асыл тұқымды ядроны қалыптастыруды орындау кезінде қандай талаптарды орындау керек?
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Түқымды анықтау. Т\қымнын негізгі белгілері.
   
2. 
   Түкымды сактап қалу шаралары.
   
3. 
   Түқым күрылымы. Т\қым шығару.
   

Тұқым туралы түсінік ең алғаш XI1 гасырда адам малдарды шағылыстыра бастағанда пайда болды. Бұдан тұқымның тұрақты белгілері, өзгермейтіндігі және шығу тегі ерекше белгіленеді. Оқымыстылар (Зеттегаст, Вилькенс, Кронахер, Крюгер, Адамец және т.б.) «тұқым» туралы түсінікті әртүрлі талкылады. Ч. Дарвин тұқымды түр және үй жануарының әр түрлілігі, адам еңбегімен қажеттілігін қаматамасыз ету мақсатында шығарылған деп түсіндіреді. Д.А.Кисловский тұқым жайлы үлкен жануарлар тобы кіретін, солардың жалпы белгілерін өндеп шыгарған, талапқа сай және тез бейімделгіш, өзіндік белгілерін жоғалтпаған, басқа тұкыммен шағылыстырғанда жақсартушы әсерін береді деп түсінді.

Түрдегі конституцияның қалыптасуына эндокриндік және нерв жүйелері әсер етеді. Сонымен қатар қолдан сұрыптау, азықтандыру, күтіп-бағу жағдайлары мал конституциясының қалыптасуында зор роль атқарады.

Конституция - өнімділік бағытымен тығыз байланысты. Ет бағытындағы ірі қара (қазақтын ак бас, герефорд, шароле, шортгорн тұқымдары) және ауыр жүк тартатын жылқылары (шайр, клейдесдаль) болбыр типті конституцияға жатады.

Мықты типтегі шошқалар — орташа өнімділігімен сипатталады. Қоңдылық - сыртқы формасынын жағдайы, малдың семіздігі мен пайдалануына байланысты бағаланады. Ол: заводтық, көрмелік. жұмыстық, жаттығатын жөне бордақылынатын қоңдылықтарға бөлінеді.

Заводтық қоңдылық - жақсы қоңдылығымен ерекшеленеді, мал организмінде қоректік заттар жеткілікті жөне қор ретінде сақталады, бірақ ұлпалардың майлануы байқалмайды. Мұндай кондиция балансты азықтандырумен, жақсы күтіммең малдарды ұтымды пайдалануға жол ашады. Заводттық қоңдылықта барлық асыл туқымды аталық және аналык малдар болуы тиіс.

Көрмелік қоңдылық - бұған көрме талаптарын канағаттандыратын малдар кіреді. Мал өніміне, түріне байланысты көрме тапаптары да әр түрлі. Көбінесе көрмелік қоңдылыққа мол азықпен азықтандырғандағы малдың «сәнді» түрлері жатқызылады.

Жұмыстық қоңдылық - малдар (жылқы., мүйізді ірі қара) орташа коңдылықтарымен, өте жақсы дамыған бұлшық еттерімен және мықты сүйектерімен ерекшеленеді.

Жаттығатын қоңдылық - малдар (жүйрік желісті жылқылар) денесінің құрғақтығымен, организмдегі артық су мен майдың болмауымен ерекшеленеді және жарыстарда жоғары күштеулерге кабілетті.

Бордақыланатын қондылық - бұл бұлшық еттері ерекше

бұлшықтанған, көп мөлшерде май жинайтын малдар.

Экстерьер - малдың сыртқы дене бітімін тұтас алғандағы түрі. Бұл терминді алғаш зоотехния ғылымына 1768 жылы енгізген, француз оқымыстысы К.Буржель болды. Оның пікірі бойынша малдың басының формасы мен көлемі бойынша дене бітімінін ара қатынасын табуға болады деп көрсетті. Малдың дене үйлесімділігіне ерекше назар аударады. Арабтың ветеринар-врачы Абу-Бекра, жылқы экстерьері жөнінде кітап жазды. 1717 жылы Ю.М. Долгпруковтың экстерьерді бағалау әдістері туралы жазылған «Конская» атты кітабы Россияда жарык көрді. Француз ғалымы Ф. Гелон XIX ғ.ғ. 3-ші жартысында, сүт айнасы көлемі бойынша сиыр сүттілігін анықтады.

Сүт айнасы - бұл желінді малдың артқы жағынан қарап жан-жақты бағалау. Бірақ бұл әдіспен сиыр сүттілігін аныктауға рұқсат берілмеді. Ен алғаш малдың экстерьері жөніндегі оқу құрылымын В.Н. Всеволодов (1832) Россияда «Наружный осмотр (экстерьер) домашних животных, преммущественно лошадей» деген атпен шығарды. Осы сияқты көптеген орыс оқымыстылары: М.Г. Ливанов., М.И. Придорогин., П.П.Кулешов., Е.А. Богданов., Е.Ф. Лискундар организм функциялары мен формасыынң, өнімділік бағытымен дене бітімінің байланысын жете зерттеді.

Осының нәтижесіңде тек Англияда XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдын басында көптеген аса бағалы мал тұқымдары шығарылды. Мысалы: етті бағыттағы шортюри, герефорд, абердин-ангус сиырлары, лейстер, линкольн, геметшир койлары, ірі ақ шошқа. Осы уакқытта Германияда остфрез, Голландияда - голланд сүтті сиырлары. Швецарияда сүтті-етті бағыттағы симментал мен швиц тұқымдары шығарылды.

Мал тұқымының қалыптасуына, дамуына әсер ететін келесі күшті фактор - табиғи-географиялық орта. Үй жануарларының бағып-күтуін адам өз мойнына алғанмен, сыртқы табиғи-географиялық орта ерекшеліктерімен шектеледі. Сондықтан жаңа мал тұкымын шығару қолдағы бар мал тұқымын одан әрі жетілдеру жұмыстарын нәтижелі жүргізу үшін, табиғи-географиялық орта әсерінің бағыттарын жете біліп, оны ұтымды пайдалану қажет.

Тұқымды жіктеу. Еңбек өнімділігі сапасына және санына, тұқым шығаруға кеткен шығынға байланысты тұқымды: жергілікті (абориген), заводтық жөне өтпелі деп үш топқа бөледі:

Аборигендік немесе жергілікті тұқымдар - негізінен табиғи сұрыптаудың әсерінен қалыптасқан. Олардың өнімдік қасиеттерінің дамуына адам аз араласқан. Аборигендік тұқым малы жан-жақты (диверсалды) өнім бергенмен, олардың ешқайсысы жақсы жетілмеген, бірақ белгілі - бір ауа-райы жағдайларына бейімделгіш келеді.

Заводтык немесе мәдени тұқымдар - көп жыл бойына жүргізілген сұрыптау, жұп таңдау және белгілі бір жағдайда бағып-күту, азықтандыру сияқты жұмыстар, негізінде калыптасқан тұқымдар жатады. Бұл топқа жататын мал тұқымдарыңың өнім көрсеткіштері жоғары және осы өнім бағытына мамаңдандырылған.

Өтпелі тұқымдардың қалыптасуына адам қатынасуы тұрғысынан карағанда ол заводтық тұқымдар мен аборигендік тұқымдар арасындағы аралық орынды алады. Бұл топқа жататын тұқымдардың эволюциясында, әсіресе соңғы уакытта қолдан сұрыптау, бағып-күту, азықтандыру, қолайлы жағдай туғызу елеулі роль атқарып келеді. Өтпелі тұкымдарға тән ерекшелік құрылым бөліктерінің әр тектілігі.

Тұқым құрылымы. Мал тұқымдары өзндік ерекшеліктері бар әр түрлі кұрылымдық бөліктерден тұрады. Мал тұқымдарының құрылымдық бөліктеріне: аймақтық тип (отродье), тұқым ішіндегі тип (внутрипородный тип), заводтық тип, аталық із (линия) және аналық ұя (семсйство) жатады.

Аймақтық тип - ауа райында ерекшеліктері бар жер жағдайына жаксы бейімделген, тұқымның үлкен бір бөлігі. Кез-келген тұқымда аймақтык тип болуы шарт емес. Ол тек ареалы кең, әр түрлі аймақтарында өсуіне жақсы бейімделген мал тұқымдарының құрамында болады.

Тұқым ішіндегі тип - мал тұқымы құрамында жалпы тұқымға ортақ қасиеттерімен қатар өнім бағытында, дене бітімі мен пішінінде, тіршілік ортасы әсерлеріне төзімділігіне қарай болатын ерекшеліктері бар тұқым топтары болады.

Заводтық тип – өнімінде өзіндік ерекшеліктері бар және оларды ұрпақтарына тұрақты бере алатын, асыл тұқымды мал өсіретін заводтың тұқымы.

Аталық із – деп мал өнімді еркек малдан тараған соған ұқсас өнімді мал тобын айтамыз. Аталық ізге оның негізін салушыға туыстық қатысы бар және өнімді линия стандартына сәйкес келетін барлық малдарды жатқызады.

Аналық ұя – деп, мал өнімді ұрғашы малдан тараған, анасына ұқсас өнімді, ұрғашы ұрпақтар тобын айтамыз. Мақсатты жүргізілген селекциялық жұмыстар негізінде қалыптасады. Өздеріне тән өнімділік, биологиялық ерекшеліктерін ұрпақтарына тұрақты бере алады.

Тұқымдық топ (породная группа) – деп адамның белгілі бір шаруашылық және табиғи жағдайда жүргізілген творчествалық еңбегінің нәтижесінде қалыптасқан, құнда өнімдік, немесе биологиялық ерекшеліктері бар және оны ұрпағына жеткілікті дәрежеде бере алатын мал тобын айтамыз. Тұқымдық топтың мал тұқымынан айырмашылығы, оның саны мен генсологиялық құрылымы ұзақ уақыт өзара шағылыстыруға әлі жеткіліксіздігінде.

Тұқым – тұқымдық топтың саны қажетті мөлшерге жетіп, өнімдік құнды ерекшеліктері мен нәсілдік қасиеттері сақталса, оны жаңа мал тұқымы ретінде бекітеді. Мал тұқымының күрделі құрылымын сақтау үшін асыл тұқымыды жұмысты үздіксіз жүргізу қажет.

Зоотехникалық практикада инбридингті тығыз, баяу және алыс деп ажыратады. Тығыз инбридингті (әкесін қызымен, үлын шешесімен, бауырын карындасымен қосақтау) линяны құру кезінде, өте қажет болғанда ғана қолданады. Көп жағдайда баяу инбридинг жиі қолданылады, мұндай кездері зияңды салдарлар сирек байқалады және онша қауіпті емес, ал аталарының бағалы касиеттері нығайтылып, инбридннгті жүргізу табысты өтеді.

Буданастыру - бұл әртүрлі тұқымға жататын, сондай-ак таза тұқымды малдарды будандармен және будандарды өзара қосақтау. Дүние жүзіндегі казіргі тұқымдардың көпшілігі шағылыстырудың әртүрлі әдістерімен шығарылған. Шағылыстыру тек қана жаңа тұқымдардың шығарудың тиімді әдісі емес, сонымен бірге будандас малдардың өнімділіг шапшаң арттыруды қамтамасыз ететін өте маңызды әдіс болып табылады. Өзара үйлесетін түкымдарды шағылыстырудан алынған будандар өзіңің өнімділігі және өнім сапасы жагынан ата-аналарынан кемтүспейді, тіпті өнімділігінің саны сен сапасы жағынан олардан асып

түседі.

1. 
   Тұқым түзілуге және тұқым эволюциясына қандай факторлар әсер етеді?
   
2. 
   Тұқым құрылымы деп нені түсінеміз?
   
3. 
   Ауыл шаруашылық малдарының қандай тұқым классификациясын білесіз?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Азықтандырудың мал шаруашылығындағы ролі.
   
2. 
   Малдарды толыққанды азықтандырудың жаңа заманғы ілімі.
   

Ал тәулігіне оншақты литр сүт шығатын сиырларды алсақ, олардың желін тамырлары арқылы 5—6 мың литрдөн астам қан өтетінін өсептеу қиын өмес. Осы қан құрамында сүтті түзуге қажетті бүкіл қоректік заттар мен қосындылар жеткізілуге тиіс қой. Ал олар қайдан алынбақ? Қан құрамына малдың ас қорыту жолдарындағы қорытылған азықтық қоректік заттары сіңіріледі. Сондықтан қан мен қажетті қосындылар сүт түзу үшін, малды жан-жаңты толықтырылған азықтық, рациондармен жеткілікті дәрежеде азықтандыруқажет.

1. 
   Азықтандыру нормасының мал шаруашылығындағы маңызы қандай?
   
2. 
   Малдарды азықтандыру және типтік рацион туралы айтыңыз.
   
3. 
   Толыққанды азықтандыруға бақылау қалай жүргізіледі?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Мал шаруашылығының халықтық маңызы.
   
2. 
   Мал шаруашылығының пайда болуы.
   

Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды саласы, ол қалқымызды әртүрлі тағамдармен,жеңіл өнеркәсіпті құнды шикізат өнімдері мен қамтамасыз етеді. Ет, сүт, жұмыртқа және олардан өңделген өнімдер калориялығы жағынан жоғары биологиялық аса құнды азық болып ерекшеленеді. Жүн, түбіт, тері, елтірілер, киім, аяқ киім және т.б. өнеркәсіп тауарларын дайындауға қажетті шикізат көзі болып табылады. Малдың мүйізі мен тұяқтарын, сүйектерін өңдеу арқылы олардан әртүрлі бұйымдар, сувенирлер, түймелер, клей және т.б. заттар жасайды. Кейбір өнімдерінен (ішкі мүшелері мен ұлпаларынан) дәрі -дәрмектер мен препараттар жасалады. Кейбір өнімдерінің қалдықтарынан мал азығы (тартылған сүт, ет-сүйек ұны, сүйек ұны) үшін қолданылады. Малдың қиы бағалы мүшейкалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылады. Малдың кейбір түрлерін (жылқы, түйе, өгіз, есек) күш-көлік ретінде пайдаланады.

Ірі қара өсіру қоңыржай белдеудің табиғи және мәдени жайылымдармен жақсы қамтамасыз етілген орман, орманды дала, дала аймақтарында жақсы жолға қойылған. Дүниежүзі бойынша ірі қараның мал басы 1,3 млрд-қа жетіп отыр. Өндірілетін сүттің барлығын дерлік, ал еттің 35%-ын осы ірі қара малы береді. Интенсивті сүтті және етті-сүтті бағыттағы мал шаруашылығы дамыған елдерге тән, оларда мал қолда да, жайылымда да бағылады. Өнімділік өте жоғары болғандықтан, бұл шаруашылық саласы жылдан-жылға өркендеуде. Етті бағыттағы мал көбінесе қоңыржай және субтропиктік белдеулердің неғұрлым құрғақ аудандарында таралған. Онда экстенсивті отарлап жайылымда бағу және көшпелі мал шаруашылығы басым келеді. Дүниежүзінде етті ең көп өндіретін елдер қатарына АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина және Ресей жатады

Сүт өндіру бағытындағы ірі қара өсіру көбінесе қала маңы мен халық тығыз қоныстанған аудандарда дамыған. Әсіресе Еуропа мен Солтүстік Американың орман зонасында орналасқан елдерде жақсы жолға қойылған. Сүт өндіруден АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия және Батыс Еуропа елдері ерекше көзге түседі. Жайылымдық жерлер мен шөптесін өсімдіктердің жеткілікті болғанына қарамастан, Африкада, әсіресе оның тропиктік аймақтарында ірі қара саны өте аз. Оның басты себебі — ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбыны. Сондықтан мұнда бұл ауруға шалдықпайтын ірі қарадан зебу өсіріледі

Шошқа шаруашылығы дүниежүзілік ет өнімінің 40%-ға жуығын береді, қазір оның саны 0,8 млрд-тан асып отыр. Ірі қарамен салыстырғанда күй талғамайтындықтан және тез өсіп-өнетіндіктен бұл шаруашылық адамдар тығыз қоныстанған аймақтарда кең тараған. Дүниежүзіндегі шошқа санының жартысына жуығы Азияға, оның ішінде, ең алдымен, Қытайға келеді. (Азияның кандай елдерінде шошқа мүлдем өсірілмейді, оның себебі неліктен?) Сонымен қатар АҚШ, Бразилия, Германия, Ресей, Польша елдерінде де шошқа шаруашылығы жақсы дамыған.

Қой шаруашылығы ет-жүн бағытындағы және биязы, жартылай биязы жүн бағытындағы болып бөлінеді. Ет-жүн бағытындағы қой шаруашылығы ылғалы жеткілікті және климаты біршама жұмсақ аудандарда, ал биязы жүнді қой шаруашылығы неғұрлым құрғақ аудандарда таралған. Дүниежүзі бойынша қой саны 1,2 млрд басқа жетіп отыр. Қой шаруашылығының ет-жүн бағытындағы тауарлы өндірісі Солтүстік және Оңтүстік Американың, Аустралия мен Оңтүстік Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және субтропиктік белдеулерінің құрғақ аудандарында жақсы дамыған. Биязы жүнді қойлар өте сапалы жүн береді, ол жүн маталарын жасау, кілем тоқу мен тері-былғары өнеркәсібінде қолданылады. Алдыңғы Азия, Орта Азия және Оңтүстік Африка елдерінде қаракөл елтірісін дайындау жолға қойылған. Дүниежүзіндегі қойы ең көп ел — Аустралия (130 млн астам), одан кейін Қытай (112 млн-нан астам). Ал Қазақстандағы қойдың саны 2008 жылы 16 млн-нан сәл ғана асты. Жүн өндіруден жетекші елдер қатарына Аустралия, Қытай, Жаңа Зеландия, Уругвай және Ресей жатады.

Қой шаруашылығының дүниежүзіндегі аса ірі аймағы — Аустралияның шөлейтті аудандары. Қойдың басым көпшілігі жеке иелерге немесе компанияларға қарайтын ірі қой шаруашылығында өсіріледі. Ондай шаруашылықтар "шипстейшнз" деп аталады. "Шипстейшнз" ондаған, кейде тіпті жүздеген мың гектарды алып жатады. Оның ең үлкенінің ауданы 2 мың км2-ден асады. Мұнда бір мезгілдегі қой басы 10—20, тіпті 50—100 мыңға дейін жетеді. Қой бүкіл жыл бойы табиғи жайылымдарда жайылып бағылады. Көбінесе жоғары сапалы жүн беретін биязы жүнді қой тұқымы — Аустралия мериносы өсіріледі. Гоулберне қаласында осы қойға "Үлкен Меринос" деп аталатын ескерткіш орнатылған.^[1]

Құс шаруашылығы — ауыл шаруашылығының ең жаңа және ең қарқынды дамып келе жатқан саласы. Өнімнің қысқа мерзімде өндірілуі нарық сұранысына бағыт-бағдар ұстауға мүмкіндік береді. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап, Солтүстік Америка мен Батыс Еуропа елдерінде бройлер балапандарын өсіретін ірі құс өсіру кешендері қалыптаса бастады. Бүгінгі таңда құстың саны жөнінен Қытай, АҚШ, Ресей, ал жұмыртқа өндіруден Қытай, АҚШ, Жапония, Ресей және Үндістан ерекше көзге түседі. Тауарлы құс шаруашылығы, негізінен, қала маңдарында шоғырланған. Ал соңғы жылдары жоғары маманданған құс шаруашылықтары арзан жұмысшы күші жеткілікті климаты қолайлы аудандарға ауысуда.

Өзіндік бақылауға сұрақтар:

1. 
   Мал шаруашылығының халықтық маңызщы туралы айтыңыз .
   
2. 
   Мал шаруашылығы қай кезде пайда болды?
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Бонитировка туралы түсінік.
   
2. 
   Асыл тұқымды шаруашылықтарда бонитировка жүргізу.
   

^Бонитировка - малды ірІктеу (таңдау) мен жеке-жек^ бағалаудын практикалык тәсілі.

Бонитировкамен малдың өнімділігІ мен тұқымдық бағасын мына белгілер бойынша аныктайды: шығу тегі, экстерьері. тірі салмағы, онІмділігі, т.б. Аналық пен аталыктарды бағала бағыттагы негізінде ең жаксысын ІрІктеп алады.

Түқымдык және трварлы бағыттағы шаруашылыктағы барлық мащар бонитировакалануы керек. Бонитировканы инструкция бойынша әткізеді, бонитировкалаудьщ екі түрі бар; бірі - кластық, екІншісі – жеке бонмтировкалау. Кластық бонитировкалау товарлы бағыттағы шаруашылықтарда қолданылады. Жеке-жеке бонитировкалау асылдандыру шаруашылықтарында колданьілады.

Малдарды жылда бокитировкалайды: койды - көктемде (қыркуға дейін), ірі кара, шошка мен жылкыны - жаздын аяғында - куздің басында (тамыз-кьгркүйек).

Малдарды бонитировкалауды жүргізу зоотехник, малдәрігер маманы, шаруашылык басқаруьшан тұратын комиссияның кузырында. Сондай-ақ, комиссия жұмысына бригадир, сауьшшы, малшы, жылкышы, т.б. катысады. Комиссня барлық малдарга жеке баға береді және оны келешекте қолдануға корытынды жасайды.

Бонитировкалауда малдар келесі белгілері бойьшша бағаланады: сиыр- шығу, тірі салмағы, экстерьері, сауылуы және сүтінін майлылыгы; бүка - шығу тегі, тірі салмағы. зкстерьері мен урығынын саласы; жун бағытьшдагы кой - шыгу тегі. тірі салмағы, экстерьері. жетілуі, сутттілігі. өнімдІлІгІ; қабан - шығу тегі, тірі салмағы, экстерьері мен урығының сапасы; бие — шыгу тегі, өсуі, экстерьері мен урығынын сапасы.

Бонитировканы барлық зоотехникалык документгерді қолданыл малды тікелей карау мен жүргізеді. Малды тікелей қарауда коңдылығьш, салмағын өлшейді, елшемдерін алады, малдын типін аныктайды және оның экстерьерІн бағаланды.

Зоотехникалык жазбалар бойынша бонитировкалық кластың саны да түрліше. Мысалы: ірі қара ушІн 4 класс; элита -рекорд, элита, \~ш\ және 2-ші класс; шошка малына —3 класс; элита, 1~ші, 2-шІ класс; биязы жүнді койға - класс; ],2-ші. 3-ші, 4-ші класс, бірінші кластан элита тобына ең жаксылары алынады.

Әлита - рекорд пен элита класына көрсеткіштер жоғарылайды, 2-ші класта төмендейді.

Лробонитировкаланған малдардың класын аныктаган сон топтарға бөледі. Ірі караны асыл тұқымдастыру шаруашылықтарында малдын асылтүқымдык тағайындалуына сәйкес келесі топтар құрылады:

]) негізгі асылтүқымдық топқа - ірі қараның асылтуқымдык сапасының жоғарысын жатқызады;

2) екінші тұқымдық топта - тайыншаларды тұкымдык табынды
кенейту ушін, ал букаларды тукымға сату үшін есіреді;

3) үшінші тогтқа - жарамсыз деп белгіленген малдарды жатқызады.

Товарлы - сүтті бағыттағы шаруашылыктарда малды келесі уш топқа бөледІ:

1) түқымдық ядро - табьшнын негізгі бөлігі, оған тұкьшдык букалар мен өнімділігі жоғары сиырлар жатады;

өндірістік топ - сүт алу ушін, оған тукымдық қасиеті сәл темендеу

өндірістік топ - ет алу үшіи, оган ет бағытында өсірілетін төл,

4) бонитировка аяқталган соң, малдьщ өнімділІк және тұқымдык касиеті сипатталатын есеп беріледі және шаруашылыкта жүргізілетін -асьштүқымдық жумьтс багаланады.

Бонитировка материалдары негізінде жасалады:

1. толді есіру мен ересек малды азыктандыру жоспары;

өнімі төмен аталықтарды алмастыру реті мен уакытынын жоспары;

асылтүкымдык малды сатып алу мен сату жоспары;

малдарды шағылыстыру жоспары;

малдарды жукпалы емес. жүқпалы және паразитарлык аурулардан

1. 
   Малдарға бонитировка жүргізудің мақсаты қандай?
   
2. 
   Бонитировкаға, бонитировка түрлеріне түсінік беріңіз
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1.Малдың дене бітімінің құрылысының заңдылығы.

2.Мүйізді ірі қараның мүшелері.

Сабақтың мақсаты: Мал денесінің мүшелерімен танысу, малшаруашылығындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды оқу
Организмнің ішкі құрылысы зат алмасуы мен өнімдік бағыты дене мүшелерінің дамуы мен сырт тұлғасымен тығыз байланысты. Сондықтан сырт тұлғасына қарап малдың тұқымын, дене құрылысының өнімдік бағыты мен өнімділігін, денсаулығының мықтылығын, өсіру жағдайлары мен өндірістік технологияға бейімділігін болжауға болады.

Малдың анатомиялық физиологиялық ерекшеліктерімен байланысты қарастырылған сырт пішіннің оның экстерьері деп атайды. Мал экстерьері сыртқы дене мүшелерінің айқындалып, көрінуімен айғақталады. Басты дене мүшелеріне маолдың басы, шоқтығы, кеудесі, арқасы, белі, сауыры, аяқтары, желіні, сыртқы жыныс мүшелері, теріснің, сүйегінің және бұлшық еттерінің дамуы жатады.

Ұрғашы және еркек малдың жыныс мүшелері мен жыныстық белгілері жақсы жетілуге тиіс. Еннің дамуына, оның ұмада орналасуына, еннің шамасы бірдей болуына көңіл бөледі.

1. 
   Ірі қара малдың дене мүшелерін атаңыз.
   
2. 
   Дене мүшесіне анықтама беріңіз.
   
3. 
   Өлшемдерді өлшеуге арналған құралдарды айтыңыз.
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Малдың бойын өлшеу және тұлға индекстерін есептеу.
   
2. 
   Малдың сыртқы пішіні мен дене бітімін бағалау.
   

Малдың сыртқы пішіні көз мөлшермен бағалау көп жағдайда оның дене тұлғасын сипаттау үшін аздық етеді және малдың мөлшері, дене бөліктерінің шамалары туралы нақты мәлімет бермейді.

Малдың бойын өлшеу – жеке анатомиялық өзара байланысты тұлғаның арақашықтыөтарын өлшеу. Өлшемдерді пайдалана отырып, қандайда бір малдың топтарын немесе мал отарын тіпті тұқымдарды салыстыруға болады.

Мал шаруашылығының тәжірибесінде малдарды бойын, дене бітімін зерттеуде, бонитировкада, көрмелерде сараптау кезінде, мемлекеттік асыл тұқымды және завод кітаптарының жазбаларында өлшейді. Малдарды өлшеудің негізгі құралдары өлшеуіш таяқ, өлшеуіш таспа, өлшеуіш циркуль болып табылады.

Тұлға индекстері. Дене өлшемдері мен тұлға индекстері бойынша малдың (мал тобының) сыртқы пішінінің мал басымен немесе тұқым стандарты мен салыстырғандағы дамуының графикалық кескінін салуға болады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Малдардан қандай өлшемдерді алады?
   
2. 
   Конституция типтерін сипаттаңыз.
   
3. 
   Интерьерді зертеу әдістері.
   
4. 
   Экстерьерді бағалау әдістері.
   

5. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
6. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
7. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
8. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Жас құсты өсіру.
   
2. 
   Жұмыртқа құрылысы.
   

Жұмыртқаның инкубациясы қазіргі заманғы құс шаруашылығында уздік тәсіл. Алғашында құс жұмыртқасын инкубациялау құс топтарын өндіру үшін жасалды, бірақ біртіндеп инкубация құстардың өнімділігін жоғарлататын және құс шаруашылығының негізгі өнімдері жұмыртқа мен ет өндірісін ұлғайтуды қамтамасыз ететін фактор болып қалыптасты.

Азықтандырудың жетілдендірілген тәсілі жылдың барлық мезгілінде жас құстан жоғары өнімді құстарды алуға мүмкіндік береді. Жұмыртқа шығаратын құстардың тобын жыл бойы немесе көп реттілігін қамтамасыз ету құстардың жұмыртқа табуын жоғарлатады және жыл бойы жұмыртқаның біркелкі шығымын қамтамасыз етеді.

Етті құстардың жоғарғы өнімділгі негізінен әрбір жұмыртқалайтын жас құстың өсірілу санымен байланысты. Сондықтан барлық жарамсыз жұмыртқаларды жылдың әр уақытында жұмыс істейтін инкубатордың көмегімен жас құс алуға пайдаланады.

Бірақ жұмыртқа инкубациясы туралы айтқанмен оның дәмдік сапасы туралы айту үшін жұмыртқаны биологиялық объекті ретінде қарастырамыз.

— қабығы, — Қабықасты пленкасы, — ақуыздық жабынды, — канатик (халаз), — Сұйық ауыздың сыртқы қабаты, — тығыз ақуыз, — сарыуызды жабында, — сарыуыз, — өскінді диск (бластодиск), — сары уыздың қою қабаты, — сарыуыздың ашық қабаты, — сұйық ақуыздың ішкі қабаты, — ауалы камера, — қабық үсті пленкасы (кутикула).

Құс жұмыртқасы күрделі жыныс клеткасы болып табылады.

Ол өскін үшін қажетті заттардан тұрады: сарыуыз -калориялы азықтың бай қоры; ақуыз- өскін үшін су және азықтың көзі болып табылатын және соққыны жұмсартатын серпінді қабық; қабықшалар, өскінді физикалық зақымданудан қорғайды және қоректік заттарды сақтауды қамтамасыз етеді. Жабындылардағы тесіктерден өскін тыныс алады.

 Бақылау сұрақтары:

1. 
   Инкубациялау режимі дегеніміз не?
   
2. 
   Жұмыртқаның морфологиялық құрлысын атаңыз.
   

1. 
   Н.Омарқожаұлы, А.И. Шуркин. Мал шаруашылығы практикумы. – Астана, BG – print. 2007.
   
2. 
   Н.Омарқожаұлы, Б.Р. Әкімбеков. Мал шаруашылығы: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007.
   
3. 
   Қ.Ш. Нұрғазы. Мал шаруашылығы негіздері. Практикум: Оқу құралы – Алматы, 2008.
   
4. 
   Н.Омарқожаұлы, М.Ш. Кенжебай, Б.Ж. Кожабаев. Жалпы зоотехния.- Оқу құралы.- Астана, 2009.
   

1. 
   Жүннің талшықтарының құрылысы
   
2. 
   Жүн талшықтарының типтері.