Түсті металлургия салаларының құрлымы және орналасу факторлары

Қазақстан жерінде палеозойдың алғашқы жартысында каледондық тау түзілу процесі жүзеге асып, құрлықтар қалыптаса бастады. Күшті тектоникалық қозғалыстар әсерінен геосинклиндер орнына Сарыарқаның солтүстік батысы мен Тянь – Шаньның солтүстігіндегі тау жүйелері қалыптасқан. Теңіз бірте – бірте тартылып, құрлық көлемі ұлғая берген. Ежелгі Шығыс Еуропа платформасы да көтерілуге ұшырады. Жанартаулық әрекеттердің күшеюіне байланысты пайдалы қазбалар мен көптеген тау жыныстары пайда болды. Тектоникалық қозғалыстардың әрекетінен пайда болған жарықтардағы магмалық жыныстар магний мен темір элементтеріне бай болып келеді.

Палеозой жыныстары көптеген таулы аудандарда кездеседі. Мұғалжар, Сарыарқа, Солтүстік Тянь – Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай және Алтай таулары осы жыныстардан тұрады. Оған: әктас, құмтас, қызғылт құмтас, сазды тақтатас жатады. Мысалы, қорғасын, темір, марганец, қалайы, вольфрам, алтын, т.б. кен орындарының пайда болуы палеозойлық жыныстарға байланысты.

Қазақстан өзінің жер қойнауының байлығымен әйгілі. Бұл Жер қыртысының геологиялық құрлысы мен даму ерекшеліктеріне байланысты. Тау түзілу кезінде, магмалық жыныстар енгенде метаморфтанып (түрінің өзгеруі), яғни эндогендік үрдістердің әртүрлілігі құрылымындағы тау жыныстарының минералдық және химиялық құрамындағы қандай да бір өзгерістермен түрлі минералдар пайда болады. Әдетте, таулы аймақтардан (қатпарлы және жатпарлы аудандарда) шөгінді қабығынан айырылған қабаттарда яғни қалқандарда рудалы қазбалар кені көптеп кездеседі.

Ал шөгінді түріндегі пайдалы қазбаларды (мұнай, газ, көмір және т.б.) шөгінді қабығы бар қабаттардан (жазықтарда) кездестіруге болады  1, 196 

Түсті металлдугия өнеркәсібі кәсіпорындарының орналасуы көптеген табиғи және экономикалық факторлаға байланысты. Техникалық – экономикалық ерекшеліктеріне байланысты ол дайын өнім алу үшін материалды ( шикізатты ) көп жұмсайтын өндіріс саласына жатады. Рудалардың құрамында мыс, қалайы, мырыш, никель, қорғасын т.б. металдардың үлесі бар болғаны бірнеше пайызға немесе бірнеше есеге төмен ширек пайызға ғана тең болады, яғни көптеген түсті металдар рудада бір пайыздың ширегіне жетпейді. Сирек кездесетін түсті металдар өндіру үшін шығындалатын шикізаттың құны дайын өнімнен жүзден астам, тіпті мың есе асып түседі. Сондықтан көптеген кәсіпорындардың бірінші технологиялық сатысын шикізат орындарына жақын, яғни түсті металдар рудасы кен орындары, рудниктер мен шахталардың маңайына жақын орналасады. Кешенді байыту технологиясы және әртүрлі өндірістік қалдықтарды өңдеу олардың экономикалық тиімділігін арттырады.

Орналасу факторларының ішінде екінші орынға энергетикалық факторды қоюға болады. Никель, алюминий, магний, титан т.б. көптеген металдарды қорыту үшін электр энергиясын көп жұмсау керек. Мысалы, 1 т никель алу үшін 50 - 55 т шартты отын, 1 т алюминий – 17 – 18 мың кВт.сағ, магний – 18 – 28 мың, титан – 20 – 60 мың кВт.сағ электр энергиясын жұмсау керек. Түсті металдарды өңдеу және олардан дайын өнімдер алу тұтыну ерекшеліктеріне және техникалық мүмкіндіктеріне байланысты орналасады. Қазіргі уақытта түсті металлургияның соңғы технологиялық сатысын дамыту, яғни толық өндірістік циклді құру, - Қазақстан түсті металлургия өнеркәсібінің басты мақсаттарының бірі  11, 260  (Қосымша 2).

Ауыр түсті, легирленген және асыл металдар металлургиясы әдетте оларды өндіретін елдер мен аудандарда дамытылады. Бұл металдар кенінде, әдетте, пайдалы құнды бөліктерінің мөлшері өте аз болады. Азияның, Африканың, Латын Америкасының бір қатар елдерінде түсті металлургияның отарлау кезенінде – ақ пайда болғанын осылайша түсіндіруге болады. Ауыр металдар кеніне қарағанда, жеңіл түсті металдар, әсіресе алюминий кені пайдалы құрамды бөліктерінің мөлшері жөнінен темір кеніне ұқсайды әрі тасымалдауға қолайлы. Алюминий өнеркәсібінің шикізат өндіру мен дайын өнімдерін тұтыну арасындағы территориялық алшақтық күшті байқалатын саланың тағы бір жарқын мысалы бола алатыны, міне, сондықтан. Дүние жүзінде өндірілетін бокситтің 1/3 астамы сыртқа шығарылады, ал оларды теңіз жолымен тасымалдаудың орташа қашықтығы 7 мың км – ден асады. Мысалы, дүние жүзіндегі боксит өндіретін аса әрі аудан Солтүстік Австралиядағы Йорк түбегінде орналасқан. Мұндағы арзан ашық әдіспен өндірілетін боксит глиноземге айналдырылып, өнделеді де, басқа елдерге шығарылады.

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында кен- металлургия кешені Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық жағынан жоғары дамыған елдердің қатарына қосылуын қамтамассыз етуге жәрдемдесетін басым салалардың бірі ретінде белгіленген. Республика кен – металлургия кешеннің басты міндеті ішкі және сыртқы нарықтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын бәсекеге қабілетті өнімдер шығару болып табылады.

Қазақстанның минералдық – шикізаттық кешені әлемдік минералдық шикізат балансында айтарлықтай күшті позицияға ие, әлемдік минералды шикізат нарығының дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Бүгінгі Қазақстандағы кен – металлургия жүйесіне келсек, ол екі ірі саладан тұрады - қара және түсті метеллургия. Еліміздің экономикасында түсті металлургия басты өнеркәсіп саласына жатады. Түсті металлургия 26 өнеркәсіп кіретін қорғасын, мырыш, мыс, титан, бағалы және сирек металдар, глинозем молибден концентратын , уран шикізатын өндеу сияқты 8 саладан тұрады. Технологиялық өндірістік цикл мынадай стадиялардан(сатылардан) тұрады:

• 
  бастапқы табиғи шикізатты өндіру мен байыту;
  
• 
  метал қорыту;
  
• 
  түсті металдарды өңдеу және әртүрлі формадағы бұйымдар шығару ( прокат, сым, қалапрық формаалар т.б ).
  

Дүние жүзі нарығында шикізат пен жартылай фабрикаттармен салыстырғанда дайын өнімдер жоғары бағаланады. Мысалы, 1 т глиноземның бағасы 1500 – 2000 АҚШ доллар болса, одан алатын 1 т таза алюминий прокаты 4000 – 5000 долларға дейін бағаланады. 2003 жылы дүние жүзі рынногында 1 т мыс металының бағасы 1647 – 2178 АҚШ доллар, мырыш- 819 – 914, алюминий – 1415 – 1549, никель – 9968 – 13526 доллар болды. Сондықтан жоғарыда көрсетілген өндірістік циклдерді толығымен құру біздің мемлекетіміздің экономикасы үшін аса қажет  11, 259 .

Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру коммитетінің ақпараттық – талдау орталығының мәліметтері (2003 жыл) бойынша әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:

Алтын 2,7( әлемде 8 – орнында ), күміс 16, мыс 7,1, марганец 30 ( 2 – орын ), қорғасын 22, мырыш - 15,2, барит – 47,2,( 1 – орын ), темір 6, кобальт – 3,9, ( 5 – орын ), хром – 37,6 , ( 8 – орын ), боксит - 1,4, ( 10 – орын ),никель - 1,4, ( 10 – орын ).

Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші – үшінші, мырыш және қорғасын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші, күміс бойынша тоғызыншы орында.

Әлемдік мыс, титан, ферроқорытпа және болат нарығында Қазақстанның атқаратын ролі аз емес, ал Еуразиялық субконтинентте хром бойынша монополист, темір, марганец, алюминий жөнінен өңірлік нарықта (ТМД елдері, Ресей ) айтарлықтай ықпалы бар.

Ресурстарды пайдаланушылардан өндіріліп алынған табиғи рента әлемдік нарықтағы шикізат бағасының құбылуына қарамастан ел бюджетін елеулі түрде толықтырып, ұлттық экономиканы инвестициялаудың өз қолымыздағы көздерін көбейте алады және көптегн әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешуге, минералды шикізат базасын ұдайы өндіруді мемлекеттік басқару жүйесін қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осыған орай табиғи ресурстардың меншік проблемасын шешу тұжырымдамасын жасау маңыздылығы жоғары міндетке айналып отыр. Табиғатты пайдалану жүйесін реформалау табиғи ресурстарға экономикалық тұрғыдан баға беру, табиғи рентаны меншік иелерінен өндіріп алу және пайдалану тетігін қалыптастыру жөніндегі қағидатты мәні бар шешімдер осы тұжырымдама аясында қабылдануға тиіс. Рента өндіру мәселесін Қазақстан заңнамасын жетілдіру жолымен де біршама деңгейде шешуге болады. Табиғи рентаға меншік құқығын нақты меншік иесімен байланыстыра қарау қоғамның шикізат өнеркәсібі саласында түзілетін абсолюттік және дифференциялық рентаны иеленуге мүмкіндік береді.

Сирек металдар өндірісі – жаңа технологиялардың шикізат қоры. Бұларсыз жаңа өндіріс буындары дамымайды. Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала басым бағыт есебінде қаралуы керек. Бұрын Қазақстан өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз секторын жоғалтып алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар электроника, аэроғарыш, машина жасау т.б. салалардың негізін қалайды. Бүгін де ашылып жатқан даму институттарын пайдалана отырып елімізде өндіріс саласын, соның ішінде сирек металдар өндірісін жасауға болады. Бұл елімізде дамыған индустриалық метал алу өндірісін кеңейту, құрал – жабдықтарды, тұрмыстық заттар, машина жасауға қажет балқыламалар алуға мүмкіндік береді.

Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлемге паш ететіндей маманданған саласы бар. Жапондықтар робот жасаудың өндірісін мақтан етеді, немістер автомобиль жасауда, финдер байланыс құрал – жабдықтар шығару жөнінен әлемге танымал. Белгілі бір өндіріс саласының әр елінде өсіп өркендеуі кездейсоқ емес. Қазақстанның индустриялық – иновациялық өркендеуі де өздігінен туындамайтыны анық. Бұл үшін нарықтан басым орын алған түсті металлургия өндіріс салаларын дамыту осы салаларда қамтамассыз ететін ғылыми күштермен мамандарды сақтау, елде бар бәсекеге қабілетті факторларды пайдалану қажет.

Шығыс Қазақстанда полиметалды кеннің үлкен қоры бар, осының негізінде 200 жыл бұрын Қазақстан металургиясының негізі қалыптасқан. Шығыс Қазақстандағы зерттелген полиметалды кен және кенсіз пайдалы қазба қорлары негізінде кен өндіру кені динамикалық түрде дамуда, өнімі мен өңірдің металлургия кәсіп орындарының өндіріс қызметін қамтамассыз етеді.

2008 жылы жеті ай ішінде кеншілермен әр түрлі санаттағы минералды шикізат пен металды қайта балқыту дайындалған концентратындағы металл 51,7 млрд. теңгеге өндірілді, бұл өнеркәсіп өндірісінің облыстық көлемінің 18,2 - ын және республикалық көлемінің 1,3 - н құрады. Кен өндіру кешенінің өндіріс құрылымындағы ең үлкен үлес салмағын ( 95 - ға жуығы) түсті металл кенін өндіру алады. Жыл басынан бері кеншілермен 2,3млн. тонна тас көмір, 12,1 млн. тонна түсті метал кені, 1,6 тонна әктас, 1,1 млн. куб. м – құм және қиыршық тас шығарылады.

Облыс үлесіне республикалық өндіруде мыс – мырыш кенінің – 97,1 -ы , қорғасын мырыш кенінің 75,0 - ы, табиғи құм - 13,3 - ы, тас көмір-3,6 - ы, мырыш концентратындағы мырыш өнірісі – 92,5 - ы, қорғасын концентратындағы қорғасын – 84,0-ы келеді.

Барлық өнеркәсіп өндірісінде қызмет ететіндер санының әрбір төртінші немесе Шығыс Қазақстандағы кеніш пен шахталарда еңбек ететіндер саны 19767 адам. Кеншілер еңбегі әжептәуір жоғары төленеді, олардың орташа айлық жалақылары орташа облыстық көрсеткіштен 40 - ғы жуық артты және 66015 теңгені құрады .

Түсті металдар электр өнеркәсібінде, кеме, машина жасауда және әскери өнеркәсіпте маңызды рөл атқарады. ТМД елдері арасында Қазақстан кейбір түсті металл қорлары бойынша бірінші орынға ие ( қорғасын, мырыш, күміс ), ал мыс – екінші орында.

Полиметалл рудаларының негізгі қорлары Шығыс пен Оңтүстік Қазақстанда орналасқан. Ал Орталық Қазақстан территориясында 1700 - ге жуық кен орындары және мыс рудасының қорлары белгілі. Жоңғар және Іле Алатауында 110 кен орындары мен полиметалл рудаларының қорлары болса, Алтайда 900 - ге жуық кездеседі. Сондай –ақ Қарағанды, Қасқайыр, Ақтал, Ұзынжал, Алтай және т.б. кен орындарын дамыту экономикалық тиімді ірі қолайлы болып саналады.

Ал түсті металлургияның алыбы «Казмырыш», «Өскемен титан-магний комбинаты», «Үлбі металлургия» акционерлік қоғамдарының алатын орны ерекше. Олар шығаратын қымбат металдар Лондон биржасында лайықты орын алады.  15, 108 .

Экономикасы жоғары дамыған елдерде түсті металлургияның негізгі белгілерін былайша көрсетуге болады: табиғи шикізатпен қамтамасыз етілуі орташа дәрежеде; екінші реттік шикізаттың рөлі тез және қарқынды өсуде (әлемде 1/5 қалайы, ¼ алюминий және мырыш, 2/5 мыс, ½ мырыш), дамушы елдермен салыстырғанда саланың құрылымы толық және сирек, стратегиялық маңызды металлдарды алу (титан, кобальт, тантал, германий) қосады; өндірістік цикл құрылымында орташа және жоғары сатылардың болуы; кәсіпорын шикізатты тасымалдау қолайлы және арзан электр энергия көзіне жақын орналасады
5. Тақырыбы:Ауыл шаруашылығының жалпы сипаты

Дәріс мақсаты: Ауыл шаруашылығы салаларының географиялық орналасуын, дамуын түсіндіру.
Тақырыпқа қатысты сұрақтар:
1.Құрамы және орналасу ерекшеліктері, экстенсивтік және интенсивтік даму жолдары.
2.Өсімдік шаруашылығының астық және техникалық дақылдары.
3. Мал шаруашылығы.
4. Қоршаған орта мен ауыл шаруашылығы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны (тезистер):

Ауыл шаруашылығының басты саласы — өсімдік шаруашылығы. Оның ішінде дәнді дақылдар — дүниежүзілік ауыл шаруашылының негізі, дүние жүзінде өңделетін бүкіл жер аумағының 50%-інен астамын қамтиды. Дәнді дақылдардың дүниежүз. өндірісі бірте-бірте өсіп келеді. Жылына 1,9 миллиард. тоннаға дейін астық жиналады. Дәнді дақылдар, яғни астық шаруашылығын құрайтын үш дақыл — бидай, күріш және жүгері жалпы түсімнің 80%-ін береді және адамдардың бүкіл тамақ энергиясының 50%-ке жуығын қамтамасыз етеді. Бидай — дәнді дақылдардың ең негізгісі және дүние жүзіндегі адам баласының жартысының басты азығы. Ол 70-ке тарта елде өсіріледі. Бірақ жалпы өнімнің басым бөлігі (миллион тонна есебімен): АҚШ (75), Канада (30), Австралия (16), Ресей (45), Қазақстан (17), Украина (20), Қытай (95), Үндістан (50), Франция (32) елдерінің үлесіне тиеді. Күріш — адамзат баласының бидайдан кейінгі негізгі тағамы. 20 ғасырдың аяғында күріш өсірумен жүзге жуық ел айналысқанымен, оның дүниежүзілік түсімінің 90%-ін Азияның “күрішті” елдері береді. Ірі күріш өндіретін елдер (миллион тонна есебімен): Қытай (180), Үндістан (110), Бангладеш (20), Таиланд (21), Индонезия (45). Дүние жүзіндегі суармалы жерлердің 60 — 65%-іне күріш егіледі. Жүгері өндіру Мексикада басталып, кейін дүние жүзінің басқа аудандарына да тарады. Қазіргі кезде жүгеріні негізгі өндіруші елдер — АҚШ, Қытай және Бразилия. Әлемдік рынокқа дүние жүзінде өндірілетін астықтың, негізінен, бидай мен жүгерінің 10 — 15%-і түседі.

1.Алисов Н.Н., Хорев Б.С. Экономическая и социальная география мира / Н.Н. Алисов, Хорев Б.С. - М.: Гардарики, 2003 . - 704 с.

байланыстардың түрі. Туризм географиясы әлеуметтік – экономикалық, табиғи, экономикалық – географиялық жағдайлар, т.б. факторларға тәуелді.Көптеген елдер үшін халықаралық туризм маманданудың жетекші саласына айналған.