ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Абиссалдық интрузивтер жер бетінен ондаған километр тереңде пайда болады. Keйіннен үстіңгі жабуы денудациядан бұзылып-шайылған соң олар жер бетіне шығады. Пішініне қарай тереңдік жыныстардын ең жиі кездесетін түрлері — батолиттер, штоктар, лакколиттер, лополиттер.

Батолиттер (1) өте аумақты, 100 шаршы километрден артық (Зеренді), Батолиттердің жапсар қабырғасы әдетте тік және массивтің өзінен сыртқа қарай құлайды. Төбесі күмбез тәрізді, бірақ тегіс емес, көптеген шоқы, ойыстары болады. Батолиттер көбінесе гранит сияқты қышқыл интрузивтерден түзіледі.

Бисмалиттер (2) тығын, этмолиттер (4) шұңқыр пішіндес денелер.

Лакколиттердің (7) төбе жағы дөңес күмбезделіп, пішіні бөлке нанға немесе жуан саңырауқұлаққа ұқсайды. Өйткені магма тау жынысының арасына кірген кезде оны жоғары көтеріп, өзі сонда пайда болған қуысқа кептеледі, Лакколиттердің аумағы жүздеген метрден бірнеше километрге жетеді, Мысал ретінде Бестау (Пя­тигорск) лакколиттерін атауға болады.

Лополит (8) деп шыныаяқ пішіндес, шеттері ішіне қарай құлаған денені айтады, Аумағы кей жағдайда үлкен келеді, Мысалы, Оңтүстік Африкадағы Бушвельд лополитінің көлемі 145 мың км².

Штоктар (3) деп ауданы 100 шаршы километрден аспайтын, беті дөнгелектеніп біткен интрузивтік денелерді атайды. Олар тереңге тік кетеді.

Факолит (9) деп кішігірім линза пішіндес денені айтады. Ол әсіресе ультранегізді жыныстарға тән.

Айтылған интрузивтердің қайсысы болсын теренде түзілгендіктен магмасы өте баяу кристалданады да құрылымдары үнемі толық кристалды ірі, орташа түйірлі болады. Түзілімі ұдайы шымыр, нығыз келеді.

Интрузивтік денелердің пішіндері

Гипабиссалды интрузивтерге дайкалар, желілер, силлдар, некктер жатады. Олар негізінен жыныс арасының шытынап босаңсыған тұстарына кептеледі.

Дaйкалap (5) деп тақта пішінді көлденең қалыңдығы бірнеше метрден аспайтын, ұзындығы әр түрлі, тік жатқан денелерді атайды. Олар жыныс аралығындағы жарықтарды қуалап кіреді. Дайкалар көбінесе парал­лель бағытта топталып кездеседі. Кей жағдайда олар сақинаша дөңгеленіп топталады.

Желілер (6) дайкадан не құлay бағытының көлбеулігінен, не көбінесе кварц, карбонатты, рудалы т. б. заттық құрамымен айырылады.

Егер магма жазық немесе шамалы еңкіш жатқан тау жыныстарының арасына кіріп, қабаттармен сәйкес орналасса, ондай денелерді силл (пластаралық— 10) деп атайды. Олардың қалыңдығы да ұзындығы да едәуір келеді. Силлдар бір-бірімен қабаттасып та жатады, Олар тұтқырлығы шамалы негізді, орта негізді магмаға тән.

Гипабиссалды магма жер бетіне тақау кристалданғандықтан құрылымы уақ кристалды және порфирлі болып келеді. Порфирлі түрінде минералдардың уақ түйіршіктерінің арасына ірі, кристалдық пішіні жетік кристалдар кездеседі. Мұндай түрде гипабиссалдық жыныстардың атына «порфир» (жыныс қышқыл не сілтілі болса), немесе «порфирит» (магмасы негізді, орта негізді болса) деген сөзді қосарлатып жазады. Мысалы гранит-порфир, габбро-порфирит, диоритовый порфирит.

Магмалық тау жыныстары тереңде жату жайына және химиялық (ендеше минералдық) құрамына байланысты жіктеледі. Химиялық тұрғыдан жыныс құрамындағы кремний тотығының барлық мөлшеріне байланысты бес топқа бөлінеді: қышқыл (SiO2 65 проценттен артық), орта негізді (65—55%). негізді (55—45%), өте негізді (SiO2 45%-тои кем). Сілтілі жыныстарда крем­ний тотығының мөлшері 65—55% шамасында, бірақ олардың құрамында калий мен натрий көбірек. Қышқыл интрузивтік жынысты гранит дейміз. Ол ортоклаздан (20-30%), қышқыл плагиоклаздан (10—40%), кварцтан (20 -35%), слюдалардан (5—10%), немесе қоңыр амфиболдан, кейде пироксеннен тұрады. Түсі ашық сұр,сарғылт, қызыл.

Орта негізді интрузивтік жыныстың өкілі диорит сұр, жасылтым сұр түсті, орта негізді плагиоклаз (андезин) бен амфиболдан, кейде пироксеннен, биотиттен тұрады. Күрең түсті минералдардың жалпы мөлшері 25— 35 процент шамасында.

Сілтілі интрузив жынысы сиениттің құрамына плагиоклазбен қатар нефелин, ортоклаз кіреді және күрең минералдар мөлшері азырақ болады.

Негізді интрузивтік жыныстардың ең жиі тарағаны габбро. Ол негізді плагиоклаз (лабрадор-анортит) бен пироксеннен немесе қоңыр амфиболдан тұрады; кейде оливин қосылады. Түсі қара, қара сұр, жасылтым. Негізді жыныстардың қайсыбірі тек әдемі көк түспен құлпырған ірі кристалды лабрадордан түрады, оны лабрадорит деп атайды.

Өте негізді интрузивтік жыныстар жер қыртысында шамалы ғана тараған. Олар, негізінен, темір мен магний силикаттарына бай минералдардан құралады. Түгелдей дерлік оливиннен түзілсе дунит деп атайды, пироксеннен құралса — пироксенит дейді, осы екі минералдың қосындысынан құралса перидотит деп атайды.

Гипабиссалды магмалық жыныстар да құрамына сәйкес қышқыл, сілтілі, орта негізді, негізді болып жіктеледі, тек құрылымы уақ кристалды немесе порфир тәрізді. Ол уақ не жабық кристалды арқаудан және оның арасында шашыраған ірірек, кристалдық пішіні жетік жеке минералдардан құралады.

Құрамы гранитке сәйкес өте уақ кристалды, тығыз, кесек қант секілді гипабиссалды жынысты аплит деп атайды. Өте ірі кристалды ортоклаздан, альбиттен, кварцтен, слюдалардан түзілген желілі тау жынысын пегматит дейді. Кейде кварц (25%) пен дала шпаттары (75%) бірін-бірі баса-көктеп өседі де көлденең қимасы араб әріптерінің әдемі өріміне ұқсайды, Осындай келбетті пегматитті жазулы гранит немесс еврей тасы (сынали көне еврей жазуына ұқсастығынан) дейді. Ірі кристалданып, көктеп өскеніне қарай, пегматиттер магманың кристалдану сонында бу мен газдарға қанық қалдық ерітіндіден түзілгенін байқаймыз, Сондықтан пегматиттер әрдайым сирек металлардың шоғырына, таза жетік кристалдарға (мысалы сутас, альбит, слюда, асыл тастар) бай болады. Габброға жататын сұр, жасылтым сұр түсті уақ кристалды, микроскоппен қарағанда жүндей ұйысып жатқан плагиоклаз бон пироксеннен түзілген жынысты диаоаз не диабазды порфирит (порфирлі құрылымды болса) деп атайды.

Интрузивтік жыныстардың практикадағы маңызы. Интрузивтік жыныстардың барлығы дерлік құрылыста қаптама материал, ескерткіштердің іргетасы, құлпытас ретінде пайдаланылады. Алматы қаласындағы көптеген ғимараттар Қордайдың қызыл гранитімен қапталған. Қалада әдемі боз жасыл амазониттік (ортоклаздың бір түрі) гранит те қолданылып жүр; одан значоктар, кеудеге тағатын басқа да белгілер жасайды.

Негізді плагиок- лаздан түзілген, құлпырып, көк сәулелі нұрын шашқан лабрадорит ескерткіш жасауға талтырмайтын сирек зат. Алматыдағы 28 панфиловшылар паркіндегі «Мәңгі алау» тасы осы лабрадориттен жасалған.

Дегенмен интрузивтер алдымен сансыз қазынды байлықтардың бастапқы көзі. Өте негізді, негізді магманың кристалданып қатқан шағында жыныс арасында хром кендері (Кемпірсай, Дөн), түсті металдар мен никельдің сульфидті кендері (Орал, Норильск кендері) жаралады. Негізді-сілтілі плутондар мен цирконийдің, танталдың, ниобийдің, қалайының, фосфордың негізгі кені апатиттің кендері сыбайлас. Мысалы, Кола түбегіндегі Хибин массиві.

Әсіресе металл кендерге орта негізді және қышқыл магмалы жыныстар бай келеді, өйткені олар су буы, газдар сияқты өзімен қоса металдарды ерітіп әкелетін ұшпаларға бай. Кейбір кендер ннтрузивтік массивтердің шетін ала жаралады, мысалы, мыс-профирлі Қоңырат, Бозшакөл. Көптеген кендер интрузив плутондардын сыртқы жапсарында құрылады, мысалы, Қостанай облысындағы Соколов-Сарыбай, Қашар магнетит кеніштері. Әсіресе магмадан ол қатқан сайын жарықшақтарды қуалап, соларға кептелген гидротермалды (желілі) кен шоғырларын айту керек. Олар түсті металдардың (алтын, күміс), уранның, флюориттің шоғырларының негізгі көзі.

Жер сілкінуі деп жер қойнауындағы жыныстардың орнынан жылжуынан туған кенет және жойқын шайқалыстарды атайды. Геофизиканың жер сілкінуді зерттейтін саласын сейсмология (грекше «сейсма» — сілкіну, шайқалу) дейді. Сейсмология нәтижесіпде ғалымдар Жердің ішкі құрылысын анықтады. Сейсмикалық толқындарды қолдан тудыру арқылы геофизиктер жеке аймақтардың астыңғы ішкі құрылымдарын толық анықтап алатын болды.

Жер сілкінуі — табиғаттың өте бір қаһарлы да, қауыпты да көрінісі және жер қойнауында жойқын энер­гия қорының, оның дүлей күшінің айғағы. Әйгілі ғүлама А. Гумбольдт жер сілкінудің әсерін мынадай жолдармен сипаттаған болатын: «Бұл құбылыстан құрлықтың мызғымас қимылсыз күйіне туғаннан бергі сеніміміз жоғалғанын қайтерсін... Жай түскендей қас қаққанша аяқ астымыз шайқалып, табиғаттың дүлей күші қаһарын көрсеткенде бұрынғы сенімімізден түк те қалмайды».

Әлемде жыл сайын мыңдаған жер сілкінуі өтеді, дегенмен осылардың тек екеу-үшеуі ғана мекендерді қиратып, он мыңдаған адамдарды құрбандыққа шалатын ең күшті жер сілкінуге жатады. Жер сілкінудің талай күйзелістері тарихта қалды: 1755 жылы — Лиссабон (60 мың құрбан), 1908 жылы — Мессина (100—160 мың), 1923 жылы — Токио (150 мың) адам қаза болды, 1976 жылы Қытайдағы Таншан жер сілкінуінен 650 мың адам қаза тауып, 700 мың адам жараланды. 1556 жылы Шэньси өлкесіндегі жер сілкінуден шамамен 830 мың адам құрбан болған дейді. Өткен 4000 жыл арасында жер сілкінудің құрбандарының саны 14 миллионнан аспапты.

Біздің елімізде 1887 жылы және 1911 жылғы Кебін жер сілкінуінен Алматы (ол кезде Верный) түгел қирады, бір де сау үй қалмаған. 1948 жылы Ашғабат қаласында тек қаза тапқан құрбандар саны 110 мыңға жетті. 1988 жылдың 7 желтоқсaн күні Арменияда болғаи жер сілкінуден 25 мыңнан аса адам дүниеден қайтып, 600 мың шамалы адам зақым шекті. Мұның бәрі жер сілкінуді қадағалап, зерттеп, соның арқасында оларды алдын алудың қаншалықты маңызды мәселе екенін көрсетеді.

Апатты жер сілкінулер кезінде жер бедерінде ірі өзгерістер пайда болады. Кейде жағалау теңіз астына құлайды (1960 жылы Чилидегі сілкіну). 1862 жылы Байкал тұсындағы жер сілкінуден Селенга өзенінің сағасында Пропал аталған терендігі 8 м опырық көл пайда болды. Кейде құрлық не теңіз түбі көтеріледі. Мысалы, 1964 жылы Алясканың жер сілкінуінен теңіз түбі 16 метрге көтерілді, Таулы өлкелерде сілкіну әсерінен беткей сырғып, құлап әр түрлі апаттарға ұрындырады. 1887 жылы Верный жер сілкінуінен қазіргі Ақсай өзенінін басындағы Ақжар көлінің суын құлаған тас жиынтығы лықсытып, көл орнында ені 200 м. биіктігі 60 м үйінді қалды. Жер сілкіну кезінде кесек-кесек шөгінді сүйреткін сел жүріп, жолында кездескеннің бәрін кдратып кстсді. 1985 жылы Мекснкада болған жер сілкінуден осылайша тас, лай аралас жойқын тасқыннан көптеген елді мекендер қирап, 3500 адам дүние салып, 6000 адам жараланды.

Мұхит жағалауы сілкінген шақта мұхиттарда жойқын цунами (жапонша шығанақ толқыны) толқындары пайда болады. Лиссабон жер сілкінуінен мұхитта биіктігі 26 м толқын көтеріліп, жағадан 15 километрге шейінгі тұсты толқын «жалап» өткен. Портта тұрған 300 кемені толқын жағаға доптай лақтырып, талқанын шығарган. Чили жер сілкінуінен туған цунами Тынық мұхитты сағатына 1000 км жылдамдықпен кесіп өтіп, 2—3 дүркім Жапон аралдарына соғылды.

Сонымен, жер сілкіну дегеніміз не? Жер бетінде ол тік немесе көлбеу бағыттағы дүмпу ретінде байқалады. Кейінгісі — жер қойнауындағы бір ошақта кенеттен болған жыныс массасының жылжуыная өршіген серпімдік шайқалыстың дүмпуі. Жыныс жылжуы ошақтан өтетін тектоникалық жарықдарда болады. Мысалы, Калифорниядағы әйгілі Сан-Андреас жарығы бұдан 40 млн жыл бұрын пайда болып, 550 км бойында тұрған Сан-Франциско, Лос-Анджелес қалаларында 1906, 1957, 1971, 1088, 1989 жылдары күшті жер сілкінулері өтті. Жер сілкінуі бір рет қана болмайды. Артынан күндер, апта, айлар өткенде тағы бірнеше дүмпулер байқалады. Мысалы, 1966 жылы 25 сәуірден кейін Ташкентте мамыр, маусым айларында тағы да сілкінулер болды. Армениядағы алғашқы жойқын сілкінуден соң 1989 жыл бойында бірнеше рет күші әжептәуір сілкінулер байқалды. Осындай қайталау дүмпулерді афтершоқтар (ағылшынша «афтер» — соңғы, кейінгі, «шок» — соққы) дейді. Жер сілкіну тек жарық бойындағы қозғалыстан тумайды. Ол жанартаулардың атқылауынан, карстың үңгір, қуыстарының төбесінің опырылуынан, адамның инженерлік әрекеттерінен де туады. Кейінгісін техногендік сілкіну дейді.

Тектоникалық ығысуға қарағанда жер сілкінудің күші де, аумағы да шамалы. Жанартаулардың атқылауы алдындағы магманың кратерге қарай көтерілуінен, содан пайда болған қысыммен байланысты жер сілкінеді. Ендеше, вулканды өлкелердегі жер сілкінуіне қарап, жанартаудың аткылауын күні бүрын болжауға болады. Осы-лайша 1975 жэпе 1984 жылдары Камчаткадағы Плоский Толбачик пен Ключевская жанартауларының атқылау мсзіілі дұрыс болжалынды.

Жер сілкінуді зерттеу әдістері. Сейсмологияда ал дымен колданылатып түсініктер мынадай: гипоцентр (фокусы) деп жер сілкіну бол* ған жер қойііауындагы оныц ошағын атайды да, э п и* центр деп сілкіну толкынынык жер бетіне шықкан тұсын айтады (15.1-сурет). Сілкіну күші бірдей тұстарды қосатыи сызықты изосейста деп, оның сілкіну күші ен жоғары сызықпен шектелгеиіи л л с ft с т о с е й с т i к (латышиа «илейсто» — ең жоғарры) аймақ дел атайды.

Эпицентрдегі сілкіну күші онын ошағының терецді-гіие байлапысты: ошағы терен болған сайын кұші шама-лы; ал негұрлым ошағы тсрек, күші басым болеа, согүр-лым эпицентрдін аумағы кен. Мұндай жср сілкіну көбі-иесе тік багытта гарайды, дегенмен о-нын жазық блғыт-тагы курамы да болады. Мысалы, 1902 жылы Анднжан-да сілкінуден кейіи қулпытас бағаяалар сағат тілініи айналу багытымсн 7°-ке орнынан бұрылыпты.

(А. А. Никоновша)

Жер шайкалуын сейсмикалық толқындар дейді. Олар кумз, көлденен жәае беткі турлергс ажыратылалы. Қума тол-кип сейсмосәулесжің бойымсн тарап, өзі осер еткен ор-таны алма-кезек қысып, созады. Көлденең толқын сейсмосәулесіне көлденең тараған синусоида курады да өзі өткси затгык пішінін өзгертеді, көлемі бурынгы күіинде калады. Беткі толқын алдыиғы толкындардың жер Г>о тінде өзгеруінсп паЙда болады.

Жер сілкінуін сейсмограф деген аспаппен өлшеи, тір-кейді. Олардын барлыгы маятннкке негіз-дслген. Баскаша айтсак, олар іргесініц тербслуіііс к.а рамастан, қашанда бол сын өзбагытын өзгертпейтін гіктеуіш зат. Іргетасына ол серіппемен бекітіледі. Тік-геуіштің кейбірі тік бағытта, енді бірі жазык бағьп тербеледі. Гербслісті жарык, немесе электр сигналына аударип, оларды дәл бір жылдамдыкпен айиалатыи ба­рабан бетіндегі кагазға тусіріп отырады. Казірдо ЭВМ каналына кіргізу үшін магниттік лептаға жазады,

Ссйсмотолкымдардыц қагазга түскси жазуын сейсмограмма (15.3-сурет) дейді. Сейсмографка әуелі ең жыддам тарайтындықтан қума толкын жотсді дс оны Р әрпімен (латыіііпа «прима» ■ - бірінші) белгілейді. Содап соц қағазға (не магниттік таспаға) айқым кср-тешті квлденен торбеліс жаз.ылады да оны S әриімеи (латьліша «сскаңда» — екінші) көрсетсді. Соңыида бсткі толкын L-мсн («лонг» — ұзын) туседі. Осылардын жылдамдыіынын (V) катыиастары мынадай: V =0,7Vp; V,. -0-9. S-0.6Vp.

Бұ-і қатынастан көретініміз: неғұрлым гипоцентр мен эпицентр арасы кашык. болса соғұрлым Р және S толқындарынын жету мерзімі алшақ болады (15.4-сурет). Сол уақытка қарап жер сілкіну ошағы мен кабылдаушы стансаныа мшықтығын өлшейді. Және толкынның тү-рін (түзу шағыл искан), шағылысу не сыну беттердін тереидігін, сейсмотолкын жылдамдыгынын өзгеру зан-дылығыи аныктайды. Сол ушін годограф графигіи жасайды. Сейсмограммаларға карап ошақ бойындағы жа­ры* бағытын (ецкіштіпн) және жігіндегі жыиыстын жылжуып анықтауға да болады.

Жер қойнауында боя ған жер сілкінуінін 80 процентініц ошағы жср қабыгынын ішімде (8— 10 км теренде) орналас-кап көріиеді. Ошагьшыц тсрендігімс карап нсер СІлхінуді үшке бөледі: тайыз фокусти — ошагы-иың терецдігі 60 кило-метрден аз (Ташкент — 5—10 км, Лшгабад 15— 20 км, Спитак -- 10— 15 км), аралық—терекдігі 60—150 км және терен фокусты — 150 км-ден ар-тык. Ең терсц ошақтар 720 километрге, яғни жо-гаргы жоне төмепгі маіі-ттЛЬегше жетеді. Жср сілкінген шакта

ТМД-да жер сілкіну қарқыиын 12 балды шкаламеи көрсстеді. Бұл өлшем үй-құрылысгын бұлылуына, топы-рақтык ыдырауына негізделген:

1 балл — топырак дірілдегенін тек аспаптар ғана се-зеді.

2 балл — тек тып-тыныш жаткам адам ғана сезеді.

3 балл — кейбір адамдар рана баГіқап калады, тебе-дегі шам шайкаладм.

деуі. Жерорта теңізінін батыс шетінен басталып, Шы-гыс Азияга шейін жетсді. Кейінгі тұста бул белдеу Индо­незия аймагында Тынық мүхит шенберімен түйіседі.

Тынық мұхит шығыршығында есіресе құрлық шегін-дегі терең науаларды бойлап аралдар доғасына (баты-сында) немесс Америка матернктерінің астына карай кулаган өте терея тектоникалық жарыкшақтар көзгс түседі. О.і жарықшактарды солардмн. бойымен тараган терең сейсмофокалды жер сідкіну ошактарынан білеміз. Осындай терен және енкіш тараған сейсмоактивті жа-рықша^тарды 1938 жылы Жапон сейсмологы К. Вадати анықтады. 1946 жылы академик А. Н. Заварицкий осы жарыкиіактардыц бетінде Тынык мухнттык «отты саки-насыэ дсп аталған жанартау белдеуі орын тепксніи көрсетті. Кейінірек (1949 ж.) сейсмофокалды белдеулер-ді амернкан сейсмологы X. ІЗеньоф толық сипаттағаннан кейін олар көпшілік кауымга әбдеи таиыс болды. Бұ-ларды казір осы ғалымдардык кұрметіне Вадатн-Беиьоф-Запарнцкпй белдеуі деп атайды.

Тілнык мухит шектерінен бөлек осындай сейсмофо­калды белдеу терекдігі 60 км, Үнді мухитындағы Малай архипелагын шсктегсн Зоид науасынын тубін бойланды.

Афро-Еуразня бслдсуінде таяз фокусты жер сілкіну-лер орын алган. Олар әсіресе Апненнн түбсгінін онтүстік шеті мен Крит аралыида, оңтүстікке нілген аралдар доғасында баикалып, белдеуде күшті вулканизм панда

гоолгаи. Одан шыгыска кпраГі сеіісмофоклллм fie.¹ tej lit жагасын Араб теңізінің теріскей жағалауынаи Гниду-куш, Памир, Гималаи жоталарынан көреміз, Гималаи жотасыиан белдсу жогарыда аталғап Зонд (Малай) белдеуімен тұтасады. Алдынғы өлксдс өзгеше түрдегі

іьоф-Заварицкии зоналарынын бөлшектері бар: Гиб­ралтар доғасы (ошакы 650 км теренде), Тнррен теңізін-де (тереңдігі 450 км), Карпат иініидс, Қырым түбе-гінің онтүстік жағалауында, Кавказ тауының оцтүстік шыгыс бөлікторінде (фокусы 150 км тереңде), Армения-да. Осылардын барлыгын бұдан 40 млп жыл бұрын бас-қан Тетис тенізінін түбіндегі ірі жәие тұтас сейсмофо-калды белдеудін. үзінді қалдықтары деп уйғарған жөи Кейін теріскейдегі Еуразня, Оңтүстіктегі Африка, Арабия, Үнді матсриктік илпталары біріие-бірі қарсы бағытта жылжыи коліп соктыгысканда &ркайсысыішң шсктсрі жарылып, ссц соккандай бірі жогары өршіп, бірсуі ас-тына сүигіп, сейсмоактивті белдеу кұрған. Жердік сипатталған негізгі скі бслде^ інен баска ойгмогенді белдеу бүкіл мұхиттың орталык, жоталары-пШі кыркасын бойлайды. Бірак. мұнда жер сілкіну өте жні баиқалганымен олар тайы: (ошағынын терсцдігі К) километоден аспайды), күші де шамалы,

Жер қабығының керіліп, матсрнктерде рифті жуйе-лер иайда болган аймақтарда да жер сілкіну байқала ды. Олардын ек белгілілері — Байкал, ІІІығыс Африка, Шьм'ыс Қытай рифт жүйелері. Мунда жер сілкіну күш-ті₍ кейдс зо;> апатты болады.

Бурынғы КСРО аймағынын онтүстік шетіндеті бар-лык таулы өлкелорде — Карпат, Қырым, Кавказ, Opja Азия, Алтай, Саян, Байкал мандары — жор сілкін^ді. Әсірссс жср сІлкінуі стыгылган самдык» аталган Памир' өлкесінік жабы унамсыз. Тыиық мұхит белдеуіне Кам­чатка түбегі, Курил, Сахалин аралдары кіреді. 7—!0 бал­ды жер сілкіну каупі Кишинев, Ялта, Тбилиси, Ереван, Ашғабат, Душанбе, Ташкент, Бішкек, Ал маты, Иркутск, К'амчаткадакы Петропавловск сияқты ірі қалалардын астынан аңдып түр. Сондыктан да еліміздегі айтылған аймақтарда жер сілхінуіи болжау, оның алдын алу, оған төтеп берерлік кұрылыс салу мэселелеріне нақтылы кө-ціл аударылады,

Жер сілкінуін болжау мен оған қарсы тұрарлық құбылыс салу. Жер сілкінуді болжау мақсаты — оның болатын орнын, кушін, мезгілін күн ілгері біліп, елгс алдын ала хабарлау. Орны мен купли анықтау оншалық кнынға соқпайды, а.і мезгілін болжау киын, әзірге шешімі та-былмай түрған курделі маселе. Жерасты түнегініц ки-мы.-іы булынғыр. Оның үстіне сілкіну сиқы да Dp турлі, ол ондаған, жүздеген жылдар бойы астыртын дайында-.іып келіп, төбеден үрган жайдай қапылыста соғады.

Алдымен дүмпу бүрын жер сілкіну болған жерлерде қайталанады, опын үстіне өткен кездегі сілкіну неғүр-лым күшті жәые жиі болса, согүрлым келешекте де осы аудандар кауіпті деп саналады. Сілкіну ошағы ардайым кейінгі геологнялық дәуірлер және қазіргі мерзім-дерде де козғалуға әзір тектоннкалык жарықшақтарды бойлап отырады. Әсіресе, олардык скі канаты, керсғар бағытта ығысқан, бірнсшс жарыктарлыц түйісксн үштары қауіпті деп саналады. Сонымем алдағы жер сілкінуді болжау ушін сейсмологиялык жайлармен коса геоло-гиялық, өте-мөте тектоникалык нышаидарды ескеру ке-рек. Осы параметрлермсн коса думпу кезінде гаііа бо-санатын булыру өз энергиясын ғасырлар бойы жнмайды. Ендеше, жср сілкіну эжептәуір ме л өткеннен кейін рака кайталанады, Оны тіркел, статикалык жолмен есептейді. Ксйіпгі тэсілдеи білетініміз, орасан зор жер сіл-кіну әрбір жүз жылда бір кайталанатым көрінеді, Әр аймактын жер сілкіну күші мен кайталануын тіркеп, аймақтын сейсмикалык ж інын картасы жасалады. Онда бір жыл расындаі куші бір класқа жататын дүмпулердін жнілік санын көрсетеді. Тектоникалык жа-рыктын бурып думпу байкалмаган түстары ец кауіпті

деп саналады. Ксйде жер сілкіну эпнцснтрішк осиндай бір «думпу саңылауына» карай көшіп отыратыны бай-калады. Осылайша 1978 жилы Орта Азиядағы Алай ангарында өткен жер сілкіну 6 сагат бұрын болжап лить-іды. Осы тэсілді каэірде амсрнкан зсрттеушілері де колдаиып жур. Жер сілкінуі кайталануын есепкс алғанда сак/гык керек. Қызылкумдагы Газлы ауданында жер дүмпуі туралы сшбір лсрек болмайтын. Бірак, 1976 жылы күй-ретуші (9 балл) жер сілкінуі болып, осыдаи сок талай жыл тыиыштык болуы ксрск сді. СөГіте тұра 1984 жылы Газлыда кайтадан опаі сілкіну өтті. Мүмкін, онын се-бебі тектоннкалык жағдай емес, койнауындағы алып газ кемдерін шығарудан тугаи куыстардан грунттыя опы-рылуы эсер еткен шыгар.

Сейсмологиялык және геологиялык жадығаттарды тегіс жинастырып, 1936 жилы профессор Г. II. Горш-ковтың бастауымен жср жүзіндегі алғашкы рст сейсмн-калык аймактау картасы жасалды, Бірнешс per толы к-гырылып дәлслденген осы карта мем іекеттік дэрсжедегі кужат саналады, ол жер сілкіну кауні бар аудандардаі курылыс жүмыстарының жобаларын жасағанда басшы-лыкка алынады. Күрылы ғнмараттын салынатын түсы* кын каншалық баллы өнірге кслетініне байланысты сейсмнкалык дүмпуге төтеп боре алатындығы аныктала-ды ла булжымас талалтар койылады.

Қазіргі кезде жср сілкіиуден голык сактапа алмаймыз. Ігндсшс колымыздан келгені жер сілкіну қаупі бар ндарда үй-жайды, баска қүрылыстарды жобалағаи және салған шакта олардын кмрамайтын болуын ойластыруымыз керек. Шайкалуга төзегіп комплскстерге мы-налар жатады: темір-ботонды кұрсаулар салу, үйдін төбслсрін женілдстіп жабу, балкон, карниз, каллакша секілді кабырғадан сырт ш іп түрған ауыр гстіктерді салмау т. б. Бүдан широк r a cup гаи;; бурым аианаыыэ Алматыда төрт кабатты, : теитегіс «кораптардан» баска уй салуға болмайды — деген ааурыкпа l сым болгам еді. Күні кеше (1990 исылы 12 карашада) болған 5—6 балл жер сілкінуден 26 кабат мейі кана селт отксм жоқ.

Дегенмен ғылым алдыида күн тортібіиен түспей сакілыл отырған міндет — жер сілкінетін уакытты күні бурын болжау. Бүл ен күрделі, талайдың б ыи ауырта-тын іс. Оны әзірше гек кенбір иышандарга каран капа жоі аймыз. К ргі күиде мамаид ірімі артык жер сілкінуді ідын ала білдіретін габигн көрініст бар. Дей турсак та жердін терең койнауыпдя не болыл атканын білу онай шаруа і мес. Солардын бірі казкрп тектоника, іы к козғалыстарга ушырауынан жер бедерінін төмеи ис жоғары карай жыл-жуын, сонык салдарынан енкіштігінін өзгеруі-н ұдаііы бакылап, өлшеп отыру. Мысалы, 1964 жы.ідыц маусында Жапонняда өткен жср сілкіиуініи алдында од бурын унемі төмсн карай ылднлал отырған жер бсті іт көтсрілді. Сілкіну біткенйен сон жер кайтадан темепге маиысыл кследі. /ічер остішц сикіштіп и а к л о-Н о м о р детен аспаппен елшенеді.

Қуатты жер сілкінудің алдында баяу сілкінулердік —алчыңғы форшоктардын (агылшынша фор — алгашкы) саны жиілейді, Соларды тіркей келе 1975 жылдын акпанында Кытайдыц Ляонин провшшиясында жэне 1976 жылы Италняның Фриули облысында болатын жер сілкінулер алдын ала халыкка жарияланып, талан жан ажалдан, қауіп-касіреттен аман каллы.Бұл тәсілмен жер сілкінут бірнеше минөттен жүэдегсн күнге дейін

ідын ала болжауга болады.

Жер сілкіну алдында қума талқыннын жылдамдыгы, яғніі оның көлденен толқынның жылдамдығымея аракатыиасы кемиді (14 процентке дейін). Бүл кұбилысты алғашкы per ашқан Кенес зсрттеушілері еді.

Олар Тожіксташіын Гарм өлкесіпде жер сілкінуден 2—4 апта бурып жаиагы аракатынастын 12—14 процентке кемігенін көрсетті. Кейін осы тәсілді американдар кол-данып, 1973 жылдын тамызында Нью-Йорк штатында болғаи 2,5 магнитуда думпуді 2 тоулік бұрын болжады.

Муиын өзі сілкіну алдында тау жыныстары қасиеттері-пің өзгсруіп тая басып білудін аркасмнда болған. Сол сііякты жер сілкінуінің алдында жыныстардың электр-лік кедергісі, магнит өрісі езгерсді, атмосферада әдет-тегіден тыс қубылыстар байкалады. Мысалы, дүмпу алдында жер қоймауынан темен дыбысты гуіл естіледі, ауанын төменгі жағында кысымы темен шүцкыр пайда болады, күниінбатуы кызыл шапакка бәленеді. Ашгабат ж<ү сілкінуініқ алдында тау жақтан калаға карай көз шағылыстырған электр жарығы тускенін бірнешс маман байқаған. Сол сиякты Ташкент сілкінуінін алдындағы тунде үйлердщ төбесінен алып шырлк аспанға ушкан. Жалондар мсер сілкіну алдында ауа райы ыстык. қаиы-рык болады дегенге сенеді.

Жер сілкінуді болжаудын келесі тэсілі — гидрогеоло-піялық-геохнмиялык болжаулар: скважин ала р мои кү-дықтарда грунт суынын дснгейіиің әуелі темсндеп, кеііін кілт көтсрілуі, судын тсмпературасыныц өагеруі, судын мннералдаиуы мен оның кұрамынын өзгсруі т. б. Ташкенттеп жер сілкіну алдында кала астындагы минерал-ды судағы радоннын мөлшсрі 2,5 есе ксміген. Курил лралдарындагы полигонда сілкінуден 3—7 тоулік бұрыи скважиналардағы жсрасты суынын денгейі 5—10 см төмсндсген. ОсындаА болжаудан кейінгі 1978 жылдыц иаурызында мапштудасы 6,7—7,6 4 дүркін дүмпу еткен. Осындай күмі бұрьш болжаулар Андижан мацьжда да дүрыс болып шықты.

Ақыр соныііда, жср сілкіну алдында жануарлардын жүріс-тұрысы, қылығы өзгеретіиіп айта ксту жөн. Бүл жайыида кептеген байқаулар бар. 1887 жылы Алматыда болған жер сілкіну алдында кун кып-қызыл туман а тыида батқан, үй жануарлары қалтырап-дірілдеп, жыл-кылар жемнсн кашып. корада жер тепкілеп әрен турған, қарлығаштар терсзеден бір кіріп, бір шыққан. Думпуге 5 минөт қалғанда тау жақтан туйык гүріл естілген, Таяу-да гана болған Зайсан, Keren эілзалаларыныц алдында жылқы аунап-кунап, қояпдар тауға қашыпты, иттер, мысықтар үйден безіп кеткси. Кісілер гүсініксіэ үрейге шалдыккаи. Қазірде Алматынын түбіиде эр іүрлі жануарлардиң жер сілкінуге байлапысты мінез-қылығын бакылаитыи арпаулы полигон бар.

Жер сілкіну алдиилагы одсттен тыс кұбылыстард і жүйелі бай&ал, тану ушіи эр елде мониторинг (тұрақты зерттеу) кұрылады. Олар болжалған сілкіну туралы | сл-жұртты куні бұрын хабарлал отыруы тиіс.

Техногендік жер сілкіну. Кейінгі кезде коғамның инжекерлік әрекетінен де жер сілкінуі өршитіні байқалды. Алдымец бұл қубылыс ірі су коймаларын салумен байланысты, ҚазІрде сейсмологтарға осындайдан пайда болған отызЛн артық жер сілкіну белгілі. Американдар тіпті су коймасын салсац оғап қосымша жер сілкінуІн де иемденесің деген мәтел де шығарды. Мұндай жср сілкінуі Тәжікстанда дүнне жүзіндегі ец ірі қатарынан скі (Нүрек және Рогун) су коймаеыи салудан пайда болды, Олар суға тола баста-лысымен-ақ сейсмикалык, соккьілар жиіледі, Оныц усті-не Роғун бөгеті әлі де қимылы бар тектоникалык жарық үстінен түрғызылганы аныкталды. Длматы төцірепнде салынған Қапшагай су коимасыиан да астанамыз зілза-лаға ұшырауы мүмкін.

Су коймаларынан баска жор сілкіііуіпс оның қой-мауынан көитеп мұнаи мен газды, суды алу немссе кс-рісіише, оныц койнауына су айдау себсп болады. Таш­кент каласынын тура астынаи 1956 жылдан бсрі 9 окаа-жинамен минералды сулар ағызып алынды. Оиыц үстіне кала екі тектонпкалык жарықтыц түйіскен жсріиде орнакан. Айтқандай-ак, 1966 жылы жор сілкінуі өтті. Жаін жер астынан су аіын салдарынан болатын іығына нактылы дэлел — жер сілкіну алдында Ташкеш астында гндростатикалык рыи (қысым) 15 кг/см²-ге төмемдеген. Техногендік жер сілкінудін ссбебі — сұйық (не газ)

ллғаннян жыныс кесектерінің өзара гарту күші бәсси-сілкіиу сокхысынан жыныс жарылады. Немесе рруні арасы суга толады, ол серіппелі болғандыктан шамалы жср сілкінуіне косымша дем бере

1. .

Организм қалдықтарын кіріктіретін тау жыныстарының геологиялық көнелігін палеонтологиялық әдіс көмегімен анықтау “фауналық ассоциациялар заңдылығына” негізделген. Бұл заңдылыққа сәйкес, “жәндік және өсімдік қалдықтарының бірдей түрлерін кіріктіретін тау жынысы қабаттары бір уақытта қалыптасқан”. Бұл заңдылық бір мезгілде, бірақ жер шарының бір-бірінен алшақ айырмашалақтарында (ара қашықтығы мыңдаған, он мыңдаған км-мен өлшенуі мүмкін) түзілген тау жынысы қабаттарын бір-бірімен салыстыра сәйкестіруге мүмкіндік береді. Ал фауна мен флора қалдықтары көмегімен оларды кіріктіретін тау жыныстарының геологиялық көнелігін анықтау принципі. Жер бетіндегі тіршілік эвалюциясының сабақтастығына, яғни ерте дәуірлердің өте қарапайым түрлері геологиялық уақыт өткен сайын бірте-бірте күрделілене беретіндігіне негізделген.

Жәндіктер мен өсімдіктердің халықаралық біртұтас жүйесі жасақталған, бұл жүйеде хаюандар мен жәндіктер әлемі және өсімдіктер әлемі өздерінің тектік ерекшіліктері тұрғысынан топтастырылған. Бұл жүйенің басты бірлігі – биологиялық түр. Биологиялық түр (биологический вид) дегеніміз жүйелік белгілерінің ортақтығымен, өздерін қоршаған орта ерекшеліктеріне байланысты және табиғи сұрыпталу заңдылықтарына сәйкес бірте-бірте даралана түскен дербес тіршілік инлерінің жиынтығы. Туыстас, яки тамырлас түрлер жиынтығы тектерге (род), ұқсас тектер әулеттерге (семейство), әулеттер отрядтарға, отрядтар сыныптарға (класс), сыныптар типтерге топтастырылады. Кейде “әулет бөлімшесі” (подсемейство), “әлеуеттер жиынтығы” (надсемейство), “сынып бөлімшесі” (подкласс) т.с.с. аралық атаулар да қолданылады.

Халықаралақ келісімге сәйкес, белгілі бір палеонтологиялық нысанды белгілеу мақсатында бинарлық атаужүйе пайдаланылады. Бинарлық атаужүйе (номенклатура бинарная) дегеніміз ботаникада, зоологияда және палеонтологияда халықаралық дәрежеде келісілген хаюан (жәндік) және өсімдік түрлерін атау ережесі. Латын тілінде бұл атау үш бөліктен тұрады: алғашқы бөлігі – зат есім түрінде берілетін тек атауы, екінші бөлігі – көбінесе сын есім түрінде берілетін түрлік эпитет; түр атауынан кейін әдетте осы атауды ұсынған автор фамилиясы қысқартылған түрде келтіріледі.

Тіршілік ортасы ретінде теңіз алабы континенттік облыстарға қарағанда қолайлылау, сондықтан теңіз түбінде қалыптасқан түзілімдерді палеонтология тұрғысынан сипаттау мүмкіндігі құрлықта түзілген тау жыныстарын сипаттауға қарағанда молырақ та толығырақ. Теңіз жағдайында организм қалдықтарының сақталу дәрежесі де жақсырақ болуы аталғаг мүмкіндікті одан әрі күшейтеді.

Өздерінің тіршілік жағдайы тұрғысынан теңіз организмдері үш топқа бөлінеді: белсенді түрде жүзу қабілетін иемденген организмдер нектондар, су ағысы яки толқынға тәуелді түрде қозғалатандарын планктондар, ал теңіз түбіне жабыса тіршілік ететін организмдерді бентостар деп атайды. Нектондар мен планктондарға қарасты жәндік топтары тіршілік ететін су қабатын плегиаль, ал бентостардың тіршілік өңірін, яғни теңіз табанын бенталь деп атайды.