ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Палеозой эрасында литосфера мен жер қыртысы құрамында да, органикалық әлем құрамы мен таралу ерекшеліктерінде де айтарлықтай өзгерістер болып өткен. Бұл эра әсіресе органикалық тіршілік түрлерінің көптілігімен сипатталады, олардағы өзгерістер палеозой эрасының өзін даралауға және оны әр түрлі дәуірлер мен ғасырларға жіктеуге мүмкіндік береді. Палеозой эрасы өзіне тиесілі жәндіктер мен өсімдіктердің құрамындағы өзгегістер сипотына орай үш бөлікке-алғашқы палеозойға (PZ₁), ортанғы палеозойға (PZ₂), және соңғы палеозойға (PZ₃) жіктеледі. Бұлардың біріншісі кембрий, ордовик кезеңдерін, екінші силур, девон кезеңдерің, ал үшіншісі таскөмір, пермь кезеңдерін біріктіреді (5-кестеге қараныз).

Алғашқы палеозойдың органикалык әлем негізінен теңіз алаптарына щоғырланған омыртқасыз жендіктермен (археоциаттар, брахиоподтар, бунынаяқтылардың трилобиттер сыбыны, жартылай желілілердің граптолиттер сыбыны, ішекқуыстылардың маржаңдар сыбыны, басаяқты тіржандар сыбыны, тікентерілілер т.б) және әр түрлі балдырлармен ситатталады. Ортаңғы және соңғы палеозойдың органикалық әлемі алғашқы палеозойдікіне қарағанда да байырақ болып келеді. Бұл кезде теңіз жәндіктері мен өсімдіктері бұрынғыдан да гөрі дамып жетілген, құрғақтарда өсімдіктер қаулап өскен. Теңізде тіршілік ететін омыптқасыз жәндіктер ішінде құлыпты брахиополтардың, ішектуыстыларға қарасты төртсәулелі маржандардың, қарапайымдардың, басақты тіржандардың дамуы өздерінің шарықтау шегіне жеткен. Соңғы палеозой теніздеріңде, сол сияқты, кейбір омыртқалылардың өкілдері, мәселен, балықтар тіршілік ете бастаған. Құтлық беттерін өсімдіктер жайлап алған кейбір жерүсті желілері пайда болған.

Алғашқы палеозойдың климаттық ерекшеліктері жайлы деректер аздау. Бұл кездің климаты жайлы мәліметтер алуға жерүсті өсімдіктерінің болмауы қатты әсер тигізді. Алайда кейбір деректерді даралау нәтижелері алғашқы палеозойдың климаты бүгінгіге қарағанда жылылау және қуаңдау болғандығын көрсетеді. Ол кездің полюстері мен экваторларының орындары бүгінгіге сәйкес келмеген, ендеше жер бетіндегі климаттық белдемділік те мүлдем өзгеше болған. Соңғы палеозойдағы Жер климатының ерекшеліктері, керісінше, барынша анық сипатталады. Жер полюстері мен экваторының орны девон кезеңінен бергі уақыт аралығы үшін біршама дәл анықталған. Аталған кезеңге алты климаттық белдем дәл, олар – тропикалық, солтүстік және оңтүстік аңызақ, солтүстік және оңтүстік біршама ылғалды және оңтүстік суық белдемдер. Таскөмір және пермь кезеңдерінде жоғарыда келтірілген белдемділік негізінен сақталған, алайда карбонның (таскөмір кезеңінің) климаты жаймашуақ және өте ылғалды болса, пермь кезеңінің климаты аңызақ болғанға ұқсайды.

Мезозой эрасының органикалық тіршілігі палеозойдікіне қарағанда мүлдем өзгеше болған. Бұл эра теніздерінде басаяқты тіржандар кеңінен тараған, қосжармалы және тіржан түрлері көбие түскен, алтысәулелі маржандар пайда болып, дами бастаған Омыртқалылар ішіндегі ең көп таралғандары сүиекті балықтар мен жүзуге қабілетті қосмекенділер. Құрлық бетінде бауырмен жорғалаушылар кенінен тараған, ал өсімдіктер ішінде көп тарағандары – ашықтұқымдылар.

Мезозой эрасының климаттық жағдайы біршама толық анықталған сөйтіп палеогеографиялық карталар құрастырылған. Триас кезеңінің климаты палеозой эрасының пермъ кезеңі климатына ұқсас болғандығы байқалады, жер бетіңде қуаң белдемдер кен тараған. Мұндай белдемдердің ауұымы триас кезенінің аяқ шетіеде біршама азайған, сөйтіп юра мен бор кезеңдерінде планета бетінде негізінен ылғалды климат кеңінен етек алған. Мезозой эрасының климаты бүгінгі климатқа қарағанда жылырақ болып келген, салқын климат белдемдері мүлдем болмаған десе де болғандай.
Фанезой эоны, кайнезой эрасы

Кайнезой эрасы (KZ) - Жердің геологиялық тарихында ең жана эра, мезазой эрасына ұласқан бұл эранын жалпы ұзақтығы 65 млн жыл (65 млн жыл бүгінге деиін). Бұл эра үш кезенге жіктеледі олар; палеоген – P(65-24,6 млн жыл); неоген кезеңі – N (24,6-1,6 млн жыл); төрттік кезен немесе антропоген кезеңі 0 – O (1,6 - бүгінге дейін). Кайнезой эрасына тиесілі кезеңдердің дәуірлері өзіндік атауларды иемдеген. Палеоген кезеңі үш дәуірге жіктеледі, олар палеоцен (алғашқы палеоген), эоцен (ортанғы палеоген) және олигоцен (соңғы палеоген) деп аталады. Палеоцен өз кезіңде 2 ғасырға, эоцен 4 ғасырға, олигоцен 2 ғасырға жіктеледі. Неоген кезеңі екі дәуірге жіктелген, олар миоцен (алғашқы ниоген) және плиоцен (соңғы неоген ) деп аталады. Неогенге тиесілі дәуірлердін халықаралық дәрежеде келісілген ғасырлары жоқ. Төрттік кезең , немесе антропоген кезені дәуірлер емес, тарауларға жіктеледі. Оның алғашқы тарауы эоплейстоцен, ортаңғы тарауы плейстоцен, ал соңғы (қазіргі) тарауы голоцен деп аталады. Антропоген тарауының халықаралық дәрежеде келісілген ғасырлары жоқ.

Палеоген және неоген кезеңдерінін тән органикалық әлемінің мезозой эрасы кезіңдегіндей айтарлықтай өзгешелігі болған. Теңіз алаптарында қосжармалы және бауыраяқты тіржандардың жана әулеттері мен тектері, сол сияқты балықтар мен сүткоректілер пайда бола бастағон. Құрлықтар өңірінде сүткоректілер мен құстар кеңінен дамыған. Өсімдіктер әлемі жабықтұқымдылардың жаппай етек алумен сипатталады. Төрттік кезеңнің, яки антропогеннің органикалық тіршілігіне тоқталғанда, ол негізінен бүгінгі кезең тіршілігіне ұқсас болғандығын байқаймыз. Бұл кезеңнің өте манызы ерекшклігінің бірі планетада адамдардың пайда бола басталуы.

Кайназой эрасының климатына келер болсақ, аталғап эраның бас шегіндегі климат бүгінгіге қарағанда жұмсақтау болуымен, климаттық белдеуділік белгірері нашар даралуымен сипатталады. Палеоген кезеңінің аяқ шегіндегі салқын да құрғақ климат неоген кезеңі барысында бұрынғыдан да салқындырақ түскен, сөйтіп төрттік кезеңнің мұзбүркеуіне ұласқан. Жер тарихындағы ең ірі мұзбүркеулердін бірі нақ осы төрттік кезеңде болып өткен, мұның нәтижесінде материктер бетінің 27-і мұздықтармен көмкерілді. Бұл көрсеткіш бүгінгі күн көрсеткішімен салыстырғанда үш еседей артық екендігін ескерген жөн.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. .

№1 зертханалық жұмыс

Жеке элеметтер тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

1. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№2 зертханалық жұмыс

Сульфидтер тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

2. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№3 зертханалық жұмыс

Галоидтар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

3. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№4 зертханалық жұмыс

Оксидтер тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

4. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№5 зертханалық жұмыс

Карбонаттар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

5. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№6 зертханалық жұмыс

Сульфаттар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

6. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№7 зертханалық жұмыс

Силикаттар тобына жататын минералдар

Мақсаты: Жеке элеметтер тобына жататын минералдардың физикалық қасиеттерін сипаттай білу.

Қажетті құралдар: Минералдар коллекциясы мен тау жыныстары. Фарфорлы пластинкалар мен (бисквиттер), қаттылық шкаласы, қаттылық шкаласын ауыстыратын заттар, компас, минералдарды анықтаушы.

Тапсырмалар:

7. 
   Төмендегі кестені толтыра отырып минералдарға сипаттама бер.
   

Минералдың физикалық қасиетін толық сипаттау үшін төмендегі кестені кестені толтыр.

№8 зертханалық жұмыс

1. 
   Геология ғылымы және оның зерттеу нысаны – жер планетасы.
   
2. 
   Жердің пайда болуы туралы гипотезалар.
   
3. 
   Жердің геосфералары.
   
4. 
   Кристаллография және кристалдар жайлы жалпы сипаттама.
   
5. 
   Петрография ғылымы, оның мәні мен мазмұны.
   
6. 
   Жердің ішкі құрылысын зерттейтін басты-басты геофизикалық әдістері.
   
7. 
   Геологиялық карталардағы шартты белгілер.
   
8. 
   Қазақстанда геологиялық ғылым және өндіріс салалары дамуының басты-басты сатылары.
   
9. 
   Литосфералық плиталар тектоникасы.
   
10. 
    Жер қабығы дамуының басты кезеңдері.
    
11. 
    Пайдалы қазбалар, олардың генетикалық жіктелуі мен таралу заңдылықтары.