ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Геоморфология» 5В011600 – «География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

Дұние жүзіндегі ен. ірі өзеннін. бірі Солтүстік Америкадағы Колорадо өзені каньонының терендігі 1200-1800 м, үзындығы 320 км. Қазақстанда Іленің саласы Шарын өзені бойында терең каньондар кең дамыған. Бүдан басқа каньондар Маңғыстауда кездеседі.

Жоғарыда айтылған үш түрлі аңғарлардың (саңылау, шаткал, каньон) түбін түгелімен немесе түгелге дерлік су басып жатады.

Аңғардың даму жолындағы кейінгі кезеңдерінде бүйірлік эрозия күшейе түсіп, аңғар кеңейіп түбінде жазық жайылма алаңк.ылар калыптасады. Аңғар одан әрі тілімденіп, және аккумуляцияға ұшырап жағалары жайпак кең аңғардың түбінде бірнеше террасалар түзеледі. Мүндай аңғардың көлденең кимасы жәшік немесе астау пішінді болады да, өзен дамуының 6үл кезеңін онын. толысқан яки жетік кезеңі деп атайды.

Геологиялық құрылымына және тектоникалық элементтерімен байланыс с и паты на карай аңғарлар синклинальды антиклинальдык, моноклинальдық, грабендік (опырықтьод антецедентах және тектоникалық жарылым бойы сәйкес келген аңғарларға бөлінеді.

Мұндай аңғарларды жаралу тегіне орай тектоникалық аңғарлар деп айтуға болады (мысалы, Германиядағы Рейн аңғары, Орта Азиядағы Алай аңғары және т.б.). Жоталармен жарыса жагқан аңғарларды немесе геологиялық қүрылымдардьщ өсуімен сәйкес келген аңғарларды бойлык аңғарлар дейді (продольная долина). Бойлык аңғарлар енді келеді және олар үзына бойында морфологиялық жағынан көп . өзгермейді, яғни біркелкі болады. Ал тау жотасын жарып өтетін аңғарларды көлденсң аңғарлар (поперечная долина) деп атайды. Көлденең аңғардың тұйык және ашык түрлері бар, Түйык аңғар тау жотасынын. бір-ак беткейінде дамиды. Ашык аңғарлар көлденең жаткан жас тау жотасын бірте-бірте тілгілеп өтуі нәтижесінде түзіледі. Мысалға, көлденең аңғарға куэст аймақтарының консенвенттік өзендер аңғары және жотаны тесіп өткен антецеденттік аңғарлар жатады. Антецеденттік аңғарлар немесе кесіп өткен аңғарлардың түрі терең шатқал аңғарға үксайды. Жалпы көлденең аңғарларда тар шатқалдар мен аңғардың жайпак кең бөліктері алма-кезек ауысып отырады.

Аңғарлар өзінің өтетін аймақтарының сипатына карай таулык және жазыктык деген аңғарларға бөлінеді. Таулык аңғарлар әдетте терең, тар және жағалары тік болады, ал бойлык кесіндісі өте еңіс немесе қүлдилау болып келеді. Жазыктык ацғарлар керісінше, кең, жағалары жайпак, көлбеу немесе сатылы болады.

Аңғарлардың халык шаруашылығындағы маңызы өте зор. Қазакстанның Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Сырдария сияқты жазыктыктағы өзендерінің жайылмалары шұрайлы шабындык үшін, ал террасалар әр түрлі ауылшаруашылық дақыддарын егу үшін кең пайдаланылады. Елді мекендер көбіне өзен аңғарларына қоныстанады.

Судыи. еріткіштік қасиетіне байланысты карбонатты жыныстардың (әктас, бор, доломит) кең тараған аймактарында карстык аңғарлар кездеседі. Жалпы каретка үшыраған тау жыныстар дамыған аймақтарда карстық аңғарлардың бойлык. к.имасы кездейсоқ бүрылыстармен және аңғар түбінде кездесіп калагын куыстармен немесс "қалташыктармен" ерекшелінеді.

Мүздык аңғарлары (трог) ray өлкелерінде мүздық әрекеті нәтижесінде пайда болады. Трогтың көлденең кимасы тік беткейлі, астау тәріздес ойпаң түпті болып келеді. Оның жағалары каншама тік болғанымен етек жағында едәуір көлбеуленеді де, аңғар түбіне ауысады. Екі жақ беткейлердің көлбеуленген үстіңгі түсында трог иығы (млечо трога) деп аталатын бүгіс байқалады. Трог - ең алғаш V - әріпі тәрізді таудын. эрозиялык пішіні болған, ал кейінірек мүздык осы тау аңғары бойымен темен ығысқан кезде, ол ангар жағаларын өз салмағымен копарып, кеңейтіп астау тәрізді аңғар түзген.

Көмулі аңғарлар (погребенные долины) - көне өзен пішіндері, оларәдетте борпылдақ тәрттік шегінділермен бұркелген. Орталық Қазакстандағы Сарыарка даласында көмілген аңғарлар жиі кездеседі (65-сурег). Токырау, Қусақ, Шар және т.б. өзендердін. ан.ғарлары осы көмиіген аңғарларға жатады. Кезінде көмілген аңғарлардың аумағы қазіргі кезеңмен салыстырғанда суы мол, өзен торлары жиі ауқымды камтыған. Кейін физикалық-географиялық жағдайлардың өзгеруіне байланысты өзендердің суы тартылып, аллювий шөгінділері азайып, аңғарлардың аумагы едәуір кішірейген. Мысалы, Орталық Қазакстандағы кейбір аңғарлардың казіргі көлемі көне аңғарлардын. оннан бір бөлігін ғана камтиды.

Көмілген аңғарлардың халык- шаруашылығындағы маңызы зор. Олар әр түрлі шашылымдардың, жер асты суларының және құрылыс материалдарының кен орны болып табылады. Мысалы, Балкаш каласын сумен жабдыктау түгелімен Токырау өзеннің жер асты суын сактаған қүмды кабаттар есебінен камтамасыз етіледі.

Ғалымдар осындай аңғарлардың пайда болуын көбінесе суға батып кеткен күрлыктағы өзен аңғарлары десе, екіншілері оларды өзеннің су асты эрозиялык. әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан деп есептейді.

Жалпы жер бетінде аңғарлардың геоморфологиясын зерттеу сол жердің даму тарихын, яғни палеогеографиялык жағдайын аныктауға пайдалы қазбалардың кен к.орларын іздестіруге, (әсіресе, шашылымдарды аныктауға), гидротехникалык күрылыстар мен су электр станцияларын салуға, с.уару каналдарын жүргізуге және баска инженерлік-күрылыстар түрғызуға керекті деректерді алуға жәрдемдеседі.
Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Уақытша ағын сулардың әрекеті және олар құратын рельеф пішіндері.

2. Тұрақты ағын сулардың рельеф құру әрекеті. Өзен аңғары.

3. Өзен жайылмалары. Өзен аңғарларының морфологиялық және генетикалық түрлері

1 Мұздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мұздықтардың түрлері.

2. Рельефтің таулық-мұздық пішіндері.

№8 дәрістің қысқаша конспектісі

26. Мүздық (гляциалды) процестер және рельефтің мүздық пішіндері

Мүздық рельеф күрушы процестер мүз әрекетіне тікелей байланысты, Мүндай процестердің дамуы үшін жер бетінің белгілі бір аймағында мүздықтың үзак. уақыт сақталып түруы кджет.

Егер жер бетінің кандай да бір бөлігі хионосфера шегінде болса, оида мүз кддыптасу жағдайы тууы мүмкіп. Хионосфора (ғрек сһіоп - кар және sparia - шар) деп өз қүрамында атмосфералык ылғалдың басым көпшілігі қатты заттардан түратын тропосфераның кабатшасын айтады. Мүнда кар жауу басым болып, үнемі кар мен мүз сакталуы мүмкін. Хионосфераның төменгі шегі - кар сызығы (О.Леонтьев, ПРычагов, 1988).

Қар шекарасынын. биіктік деңгеЙі климат жағдайына тікелей байланысты. Мәселен, Анды тауларында, Магеллан бүғазының Зймағында ол 900 м. биіктікте орналасса, оңтүстік тропикалық ендігінде 6700 м биіктікке жетеді. Демек, кар шекарасының ең биік жері - тропикалык белдеу. Ал, экваторлық белдеуде жауын-шашыннын. молдығынан оның деңгейі біраз төмендеу болады. Мысалы, Килиманджаро тауларында кар шекарасынын. биіктігі -5500 м. Экватордан солтүстік бағытқа кар шекарасынын биіктігі темен tycc береді: Шпицбергенде оның биіктігі 600-м-де байқалса, Франц-Иосиф жерінің солтүстік аралдарында 50 м., ал полюске жақындаған кезде кар шекарасы тен.із деңгейіне дейін төмендейді.

Табиғи мүз екі түрге - су мүзы және кар мүзы болып бөлінеді.

Су мүзы - күрлыктағы судын. немесе мүхит суыныц катуы кезінде пайда болса, кар мүзы - кардыц метаморфизмді жацарыи баска түрге ауысуы кезінде пайда болады. Қар сан мәрте кату мен ерудін. сондай-ак кысымныц нәтижесінде баданадай ірі түйіршікті кұрылым алып, фирнге (түйіршікті тығыз карға) айналады. Ол одан арғы өзгеру процестерінен өткеи сон. глетчер мүзына, нғни күрлыктағы мүздыктар мүзына айналады. Сөйтіп, шамасы 10-13 м³ кардан і \г мүз жаралады.

Мүздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мүздықтардың түрлері

Жер бетінде үзақ уакыттар бойына сакталатын кристалды мүз

шоғырын (қорын) мүздык деп атайды. Олар таулы өлкелерде тек карлы шекарадан жоғары аймактарда түзіледі. Мысалы, Іле Алатауында кар жиегі 3700-4000 м. биіктікте орналаскан. Алайда динамикалык процеске орай мүздыктар бұл шекарадан томен псе алады. Көлемі үлкен мүздықтар ез салмағынан және созылмалы (пластичность) қасиеттерінің әсерінен гаудан темен карай жылжиды. Мүздыктардын. жылжу жылдамдығы тәулікте бірнеше сантиметрден ондаған метрге дейін жетеді.

Мүздыктардын, коректенуі онын. бетінс кар түріндс түсстін атмосфералык жауын-шашын есебінен, жел аркылы айдап алып келген және тау баурайларынап кллаған кардан, сонымен катар мүздын. үстінде ауадағы булардын. суға айналуынан жүзеге асады.

Судын катты фазасының, яғни кардыц, фирннын, мүздың балансы жағдайына карай мүздыктыц өзі аккумуляцияжәне абляция белдеміне болінеді. Мүздык массасынын. еру және булану аркылы кемуі абляция деп аталады. Абляция мүздыкдыц шеткі бөлігі калын.дығынын. жүкаруына әкеліп соғады. Абляциянын каркындылығы ауа температурасына тікелей байланысты. Температуранын. ауыткуымен кагар абляция да ауыткып түрады. Сондыктан мүздыктың алдыңғы жиегі түракты орныпда калмай өзгеріп түрады. Онын. сәл ғана алға козғалуы мен артка шегінуі осциляция деп аталады. Мүздыктардыц пегізгі түрлері туралы айтсак, ең алдымен ажырата белгілейтініміз, жамылғы мүздыктар немесе материктік мүздыктар және таулык мүздыктар. Таулык мүздыктар

мұздыктары мен шельфтік мүздыктарды атап айтуға болады.

Жамылғы мүздықтар миллиондаған шаршы километр аумактарды алып жатады және үсті жайпақ дөңестеу келеді. Мұндағы мүздар МҮЗДЫК.ТЫҢ ортасынан шетке карай жылжиды. Қазіргі кезде Жер шарында бар-жоғы екі материктік жамылғы мүздықтар бар. Олар Греландия мен Антарктиданың мүз жамылғылары. Мүндай мүздыктардың өздеріне тән ерекшеліктеріңің бірі - олардың кең байтак көлсмі мен (Антарктидадағы мұздану көлемі 13.2 млн. шаршы километрге жуык. алкдпты алып жатыр) және орасан зор калындығы (4 километрге дейін). Мүздық жамылғысының ен, жоғарғы калындығы оның орталық бөлігінде. Ал жиектерінде мүздыктын. калыңдығы кемиді, сөйтіп бүл аймактардың астынан тасты қүндағының кейбір шығыңқы түстары көрінеді. Мүндай жерлерді Ангарктидада "оазис" (жазира)леи атайды. Мүның мысалы Советтік антарктидалық "Мирный" станциясы төңірегінде Бангер оазисі. Егер мүндай тасты сілемдер мүздыктын. бетінде окшауланып көрініс бсрсе, оларды нуішгнки дейді.

Гренландия мен Антарктиданың жамылғы мүздықтары өздері көмкеріп жаткан рельефтің жағалаулык еңіс жазыктықтары арқылы тен.ізге карай жылжиды. Мүздардың 6үл ағысы ысырылған мүздыктар (выводные ледники) деп аталады. Суға жеткен мүз жүзіп шығады да сынады, соның нәтижесінде тен.ізде еркін жүзіп жүретін орасан зор мүздар (қалқыма мүздар)мүзтаулар (айсбергтер) пайда болады. Теңіз ағысымен жұзген мүзтаулартөменгі ендіктерге жетіп, бірте-бірте ери бастайды. Еру барысында мүзтаудың ішіндегі түйіртпекті материал мүзтаудан босап, теңіз түбіне шөгеді.

Антарктида шеткі аймақтарындағы мүздардын, едәуір көлемі шельфтерде жатады немесе біразы жүзіп жүреді. Бүларды шельфтік мүздыктары дейді.

Егер кар шекарасы, мүздануға үшыраған тау етегі деңгейімен шамалас жатса, мүздық тау етектік жазыкка шығып, жан-жакка жайылып кетеді. Осы даму сатысындағы мүздықтар, тау етектік мүздык (ледники подножий) деп аталады. Мүндай мүздыктың бірі - Аляскадағы Маластин мүздығы. Бүл бірнеше аңғарлы мүздыктардың тау етегінде бір-бірімен косылуы нәтижесінде пайда болған.

Жер бетінде мүздықтар көмкерген алкапгыц жалпы колемі 16 миллион шаршы километр, немесе олар қүрлық бетінің 11 %-ін сьтып жатыр. Онын. 13,2 млн, шаршы километрі Антарктиданын. үлесінде (барлык мүздык көлемінің 85,3%-і). Мүздық көлемі ең аз материк - Африка. Мұнда бар жоғы 23 шаршы километрді ғана алып жатқан мүздықбар. Гренландия мүздығы 1,7 млн. км² алапты алып жатыр. ТМД елдерін арктикалық және таулы аймакгарыида 28000 мүздыктар бар, олардын аукымы - 75 мың км². Бүкіл жер бетіндегі мүздык пен мәңгі кардың жалпы келемі 27-30 млн км\ Егер осы мүздыктар түгелімен ерісе, әлем мүхитының децгейі шамамен 60 м-ге дейін кәтерілу мүмкін екендігі есептелген.

Қүрлык.тыңедәуір бөлігін көмкере отырып, мүздыктар экзогендік морфогенезде елеулі және маңызды ролін агкарады. Мүз к.агу кезеңінде жазғы және ортажылдыктемпературанын, тәмендегенінен климаттың сууынан, кар есебінен атмосфералык жауын шашынпык мөлшері үлғаяды. Нәтижесінде мүздыктардың рельеф қүру ролі арта түседі. Мүндай кезде тау өлкелерінде мүз кату жағдайы үлғая келіп, Солтүстік Америка мен Евразия жазыктарында калыц жамылғы мүздықтар пайда болған да, кар шекарасының төмендсуіне әкеп

соккан.

Мүз балансынын. кіріс және ікығыс бөліктерінің ара кдтынасына байланысты оныңдамуы бірнеше тарамдарға (фазаларға) бөлінеді; мүздыктын үлгайып каркындауы, мүздыктын. түрғылык калыпты жағдайы және еріп кейін шегінуі. Осы мүздыктын. әр фазасына байланысты рельефтің мүздыктык пішіндерінің белгілі комплекс! калыптасады. Мысалы, мүздыктын, каркынды шағында, мүз негізінсн кираткыш жүмысын жүргізеді, ал түрғылыкты калпында, немесе кеміп не кейін шегінген кезде көбінесе аккумулятивтік мүзлык пішіндерін түзеді.

Рельефтің таулық-мұздықтар пішіндері. Таулы өлкелердегі мүздык түрлері орографияль: ч орналасу және коректену жағдайларына байланысты сан алуан түрлі И.С.Щукин тау мүздыктарының мынандай түрлерін ажытарады:

1. карлы мүздык (фирн) және кар дакдары - кар деңгейінен биігірек орналаскан әңірлерде таудыц жайпактау келген беткейлерінін. ойпандар жерлсрінде түзелгеп мүздыктар, Бүл картүскен күйінде жан-жағынан қоршаулы болғандықтан, доғалданып, қатып ірі түйіршікті кдрлар мен түйіртпек мүздардың (линза тәрізді) жиынтығы. Олар мүз басудың алғашкы сатысы болып саналады, немесе ұлкен мүздыктардың кііиіреюі салдарынан сақталып калған кіші-гірім мүздықтар;

2. 
   қүламалы көлеңкелі беткейлердің етегінде кар көшкіндері жиналған баспалдақ тәрізді мүздыктар (ледники ступенобразных поверхностей).
   
3. 
   ілінбелі немесе аспалы мүздыклгар (висячие ледники) - таудың қүламалы беткейлерінде кіші-гірім шүңқырларды толтырады да одан шағын тілденіп кана шығады. Егер мүздыкжар кабактан асып кетсе, онда темен к.үлдырап, жолындағының барлығын киратып, едәуір апат туғызуы мүмкін.
   

5. 
   аңғарлык мүздықтар (долинные ледники) жауын-шашын өте мол жағдайда пайда болады. Бүлар мүздық цирктерінен басталып негізгі аңғар аркылы төмен карай созылып көгггеген бүйірлік тарамдармен бірге косылыи, бүкіл ан.ғарды алып жататын күрделі мүздық. (Қаракорымның мүздыктары, Памирдегі үзындығы 72 км Федченко мүздығы жан-жақтан 20 саласын косып аладыДМүздықтың орта түсындағы кдлындығы жүздеген метрге жетіп, төменгі түсында сүйірленіп кемиді.
   
6. 
   сөнген жанартау кальдерінде орналасқан кальдерлік мүздықтар (кальдерные ледники);
   
7. 
   жанартау конусынын. мүздығы төбесін жауып жатқан мүздык бөрік (Кавказдагы Эльбрус пен Қазыбектің төбесіндегі мүздықбөрік және т.б.);
   
8. 
   скі биік тау жотасынын. арасшнан қоректенген екі жағына бірдей жылжып ағатын коржын мүздыктар (переметные ледники).
   
9. 
   Норвегия немесе Скандинавия мүздыктарына үқсас мүздықтар - таулы мүздыктар мен жамылғы мүздыктар арасындағы өтпелі мүздыктар (переходные ледники). Мүздықтардың мүндай түрлері үстірт тәрізді тегістелген тау өлкесін алып жатады. Кіндік ортасынан жан-жакха таралған мүздық тау әлкесінің шетіне жеткенде жеке мүздықтілдерге (ледниковые языки) бөлініп, томен карай жылжиды.
   

И.С.Шукин жоғары айтылған мүздыктардан баска Тянь-Шань тауларында көбінссе кар көшкіндері есебіиен озеп ацғарларының бастауында пайда болатын Түркістан мүздыктары тектес мүздықтарды белгілеген.

Тауда мүздықтардың пайда болуы кар үшқындауынан немесе фирн Ксілыптасу кезеңінен сатылап басталады. Белгілі бір үлескіде мысалы, тау басындағы беткейде кыстай жиналған кар жазда еріп үлгермейді. Келесі жылы мүыда тағы да жаи.а кар түседі. Сейтіп кар біртіндеп фирнге, кейін мүзға айналады. Мүздын, түракты жиналған коры астында жаткан тау жыныстарының аяздық үгілуіне қолайлы жағдай туғызса, алқар сулары үгілген заттардын. темен карай сырғып шығуына қамтамасыз етеді. Мүнда температура ауытқып, судың кату және еру процесі алма-кезек ауысуы нәтижесінде онымен беттескен түпкі тау жыныстарының бұзылуын каржеміру немесе нивация дейді. Соның нәтижесінде жиналған кардың астыңғы жағы төмендеп бірте-бірте тау беткейінде орындык (кресло) тәріздес арткы кабырғасы күламалы немесе тік келген, түбі жайпақ ойыңқы пайда болады. Мүндай рельеф пішінін кар (шотландша - орындык) деп атайды (74-сурет). Енді мүздың өз дамуынын, жаңа сатысына (кезеңіне) кар пішіндес мүздыкка (каровый ледник) кешеді.



74-сурет. ілс Алатау. Саты өзені алабьшың суайрык бөлігінде дамыған кар рельеф пішіиі (Суретті түсіргсн Б.Ж.Әубәкіров), Рельефтің кар пішіні аяздан бірте-бірте үгілуі әрекетінен болып түратын кабырғалардың шегінуі есебінен, гравитациялық қүбылыстар мен мүздықтыңтүйіртпекті материалы төмен сырғыту есебінен үлғаяды. Көлемдері үлғая келе көршілес жатқан қарлар бір-бірімен косылып, беткейлер бойында ірі жәые күрделі келген ерекше рельеф пішінін - мүздық циркін қүрайды. Сөйтіп, карлар мен цирктер мүздыктын. қиратқыш жүмыстарының және беткей процестерінің нәтижесі болып табылады.

Кар пішінінің дамуы үшін ең қолайлысы тау беткейінің теріскей, қүлама жағы. Әсіресе кар пішіндері гаулардың берік жыныстардан түратын қүзды өңірлерінде айқын білініп, үзақ уакыт саклгалып, таудың ерекше бір көрінісін жасайды. Ал, осал, икемді жыныстар өңірінде олар өздерінің морфологиялык белгісін тез жоғалтып, еыртқы пішіні су жинағыш шүңқырларға үқсап кетеді. Карлар мен цирктер әдетте аңғарлық мүздыктардың негізгі к.оректену көзі ролін атқарады. Егер көршілес жатқан цирктер ішінара жартылай косылып кетсе, тау өлкелерінде жеке шошайып түрған күздык, кыркалар немесе карлингтер деген шыңдар сакталуы мүмкін. Мүздық цирктер, карлингтер мен күздық қырқалар осы заманғы мүз басуымен қамтылған, тау рельефінің нағыз өзіне тән кеңтаралған пішіндері. Мүндай көрініс альпілік рельеф (альпийский рельеф) деп аталады. Таудағы мүз басу жағдайы кардын. шекара деңгейімен байланысты болғандықтан, альпілік рельефі таудын. әр биіктерінде кездесуі мүмкін.

Плейстоцен кезінде әр қарқынды мүз басумен байланысты және жанатектоникалық козғалыстар нәтижесінде қар шекарасыныңбиіктікдеңгейі бірнеше мәрте өзгерген. Сондықтан "

75-сурет. Гляцияллы тау рельефінің дпмуы және экпиплсннің килыптасуы (В. Г. Бондарчук боііынша).

таудьщ әр деңгейінде қар баспалдақтары (лестиница каров) деген бірнсше катарды қүрған цирк сериялары түзілген (76-сурет). Қазіргі кезде әр биіктегі цирктер әр түрлі даму барысында: ең биіктері (жастары) мүздықтармен түтасып, ең төмендегілері (ежелгілері) морфологиялық нобайларын жоғалтыл, шағын көлдер мен шабындыктарға койындасып жатыр.

Кар пішіндерінің сатылы түрде орналасуы палегеоморфоло-гиялық және жаңатектоникалык козғалыстарды зерттеуде үлкеи роль атқарды, өйткені ол плейстоценнің әр кезеңіндегі көнс кар шекарасының деңгейін және биік тау рельефінің калыптасу тарихын зерттеп білу мүмкіншілігін камтамасыз етеді.

Мүздыктардың келееі даму сатысы аи.ғарлы мүздык.тардыи, калыптасуы. Мүздыктыц көлсмі үлғая келе жаңағы кар деген рельеф иішіннің шегінс сыймай бсткейдің еңісімен темен карай жылжи бастайды. Кдлдилау жолы ретінде мүздың әдетте эрозиялык пішіндерді (көбінесе шаткалды, сайларды, нсмесе өзен аңғарларын) пайдаланып, оны барған сайын ез салмағымен копарып кеңейте береді. Мүздыктардың бүзушылық әрекеті әсіресе олар козғалған кезле орасан зор. Мысалы, к.алындығы 100 метрдей мүз кабаты жылжығанда, оның табаиына түсетіп кысым мөлшері әрбір текше метрге 92 тоннадай болады екен. Мүздыктардын бүзушылык. әрекеті "экзарация" (латынша "exaratio" - жырту) деп аталады. Экзарация әрекетінің нәтижссінде шаткал немесс ан.іар бойымен төмсн жылжыған мүздык олардын кәлденен. кнмасын кеңеитін астау тәріздес ацғарға айпалдыралы. Жоғарыда айтып кетксндей мүндай мүздық ацғарды трог (нем. trog - астау) деп атайды (77-сурет). Олар расында да астау пішінді екі жактары тік, түбі тегіс, план бойынша көбіне түзу бағытта, үзындығы шамалы келген рельефтің ерекше бүрыс пішіні. Аңғарлы мүздыктарда коректену көзі және абляция бөлігін айқын ажыратуға болады (78-сурет). Жоғарыда айтылі андай, ацғарлык

мүздыктардың коректену көздері - карлар мен цирктер. Қоректену бөлігіпдегі мүздықтардың беті ойпаңдау болады. Онын. себебі, шеткі тік тау беткейлерінен кұлайтын кар көшкіндердін есебінен. Жаздыкүні кар мен мүздықтардың еруінен пайда болған мүздыктың үстіндегі гидрографиялык торы радиалдык, ортаға тарткыш түрлерге жатады.

Кар пішіндес мүздык беткейі бойымен жылжыған кезде, оның соңғы бөлігінде мүздықтың жогарғы шегіне параллельді

келген бергшрундп деген жарыкшак найда болады. Г>үл жарыкшакка жоғарыдан домалап түсетін түйіртпектердің квп бөлігі жиналады. Осы түйіртпекті матсриалдардың есебінсн түпкі және ішкі мореналар күрыла бастайды. Абляция бөлігінде мүздыктың орталык бел сызығына караі^:а>іда оныц шегінде еру процесі тез жүреді, сондыктан мүздықтыц үсті дөңестеу келеді. Бүдан баска мүздыктардың беті әр түрлі микро-жәпе мезопішіндермен күрделінеді. Мұнда көлденец, диагональдык және радиалдык жарыкшактар жиі дамыган. Мысалы диагональды жарыкшактар мүздыкгын. орта жәпе шеткі бөліктерінің әр жылдамдығымен жылжығаннан түзелген.

Трог аңғарларының бойлық кескіні бір келкі емес, ойлы-кырлы, кедір-бүдыр болады. Трогтүбінде келдепсн. гүрған түпкі кертпеш шығыңқыларды ригель (нем. rigel - бөгет) дсп атайды.

1. Мұздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі. Мұздықтардың түрлері.

2. Рельефтің таулық-мұздық пішіндері.

Ұсынылатын әдебиеттер: 4,5,6
№9 дәріс Геоморфологиялық зерттеу әдістері және геоморфологиялық картографиялау.

Мақсаты: Геоморфологиялық зерттеу әдістері және геоморфологиялық картографиялаумен танысу.

Жоспар:

1. Геоморфологиялық дала зерттеулерінің құрылымы мен әдістері.

2. Геоморфологиялық зерттеулерінің құрылымы.

3. Далалық геоморфологиялық зерттеу әдістері.