Мақсаты: Қазақстанның таулы аймақтарының ландшафттарын қарастыру. Жоспар

2. Ландшафттардың биіктік белдеу заңдылығына сай өзгеруі.

3. Орташа таулардың, аласа таулардың, аласа таулардың, тау аралық жазықтардың, шатқалдардың ландшафттары.

Ландшафттық дифференциацияға зоналық және секторлық жылу, ылғалданудың өзгеруінен кейінгі негізгі фактор болып - құрлықтың теңіз деңгейінен қаншалықты биікте жатқаны кіреді. Осы фактордың әсерінен ландшафттық сфера сатылы құрылымға ие болады: әртүрлі биіктік белдеулерде өзіне сәйкес ландшафттар класы қалыптасады. Жазық территориядағы қалыптасқан ландшафттардан-ақ абсолюттік биіктіктің алғашқы 100 м-ге дейінгі ауытқуларынан гипсометрлік орынның әсерін байқауға болады. Белгілі бір биіктік шегіне дейін рельефтің өсуі ландшафттардың сол зонаға сәйкес қасиеттерін жоймайды. Осы шектен жоғарылағанда ландшафттарда көршілес солтүстікте (солтүстік жарты шар үшін) жатқан ландшафтар қасиеті басым болады да, биіктік өскен сайын басқа ландшафттық белдеуге ауысады. Бұл заңдылықты биіктік белдеулігі деп атайды. Биіктік белдеулік шартты түрде зоналық ендіктің аналогы ретінде қаралады.

Биіктік белдеудің қалыптасуының негізгі себебі жылу балансының жоғарылаған сайын өзгеруі. Дегенмен, биіктік пен ендік бойынша температура өзгеру қасиеттері әрқалай. Күн радиациясының мөлшері биіктеген сайын азаймайды, керісінше, әрбір 1000 м биіктікке 10 артып отырады. Оның негізгі себебі атмосфера қабатының қалыңдығы мен тығыздығының азаюынан, құрамындағы су буларымен шаң-тозаңдардың мөлшерінің кемуінен. Дегенмен, Күн радиациясы жыл бойы жоғарғы биіктікте тепе-теңдікте, біркелкі болады, ал оның құрамының өзгеруі ультракүлгін сәулелердің көбеюінен. Бірақ, жер бетінің сәуле шашу қасиеті инсоляцияға қарағанда биіктеген сайын тез өседі. Осының нәтижесінде радиациялық баланс азаяды, ауа температурасы төмендейді. Биіктік бойынша температуралық градиент горизонтальдықтан 100 есе көп, сондықтан биіктік бойынша бірнеше км аралығында экватордан мұз зонасына дейінгі созылған көптеген физгеографиялық өзгерістерді бақылауға болады.

Жоғары көтерілген сайын ылғалдану процесі де өзгереді, бірақ бұл өзгеріс өзінің қарқындылығы мен бағыты бойынша зоналық ендік өзгерісімен сәйкес келмейді. Ауаның ылғалдығы биіктеген сайын азаяды, таулардағы жауын-шашын мөлшері көбейеді, бірақ белгілі бір биіктікке дейін ылғалдану қоры азайған сайын жауын-шашын мөлшері де азаяды. Максимальды жауын-шашын деңгейі құбылмалы да, ылғалды облыстарға қарағанда құрғақ жерлерде жоғары. Мысалы, Альпі тауларында ол 2000 м, Кавказда 2400-3000 м, Тянь-Шаньда 3000-4000 м биіктікте орналасқан. Тауларда жел жақ беткейлердегі жауын-шашын мөлшері ық беткейлерге қарағанда бірнеше есе көп. Дегенмен, орографиялық ерекшеліктеріне қарай таулардағы жауын шашын мөлшері бірдей емес (беткей экспозициясы, тілімдену, т.б.). Сонымен абсолюттік биіктік жауын-шашын мөлшерінің көбеюіне қосымша рөл атқарады.

Шындығында, биіктік белдеулер мен зоналық ендік арасында тек сыртқы ұқсастық байқалады. Көбінесе өсімдік жамылғысында ғана, онда да әрқашан емес. Көптеген биіктік белдеулерге биіктік-зоналық аналогтарды табу мүмкін емес (мысалы, Тибет пен Шығыс Памир тауларындағы Альпі жайылымдарына). Екіншіден зоналық болып келетін пассат белдеулеріндегі шөлдердің аналогын таулардан табуға болмайды. Биіктік белдеулер құрылымы, функциональдық ерекшеліктері жағынан зоналық ендіктерден айырмашылығы бар (тау құлауы, тасты лайлы тасқындар, қар көшкіндері).

Сонымен биіктік белдеулер қатары жазықтықтағы ландшафттық зоналардың тура көшірмесі емес. Егерде дәл осындай қатынас болған жағдайда тайга зонасынан оңтүстіккі орналасқан таулы аймақтарда, мысалы, Орта Азиялық шөл зонасындағы тауларда белгілі бір биіктікте таулы тайгалық белдеулерді кездестірген болар едік. Шындығынды бұлай болуы мүмкін емес, көптеген таулы өңірлерде орманды белдеу тіпті кездеспейді. Жер бетіндегі тау сілемдерінің биіктік системаларының әрқалай екендігі анықталды. Биіктік белдеулер саны зоналық ендіктен біршама екендігі айқындалды. Биіктік белдеулердің әртүрлілігі таулардың қандай ландшафттық зонада орналасқанына және олардың орографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен әрбір ландшафттық зонаға өзіне тән биіктік белдеу типі немесе белдеу қатары тән, осыған байланысты белдеулер саны, орналасу ерекшеліктері, биіктік шекаралары әрқалай. Экваторға жақындаған сайын белдеулер саны көбейеді, белдеулер қатарының құрамы өзгереді. Белдеулердің вертикальдық бағытта әртүрлі ландшафттық зонаны кесіп өтетінін тау қыраттарынан байқауға болады. Мысалы, Орал таулы қыраты.

Орографиялық құрылымы жағынан күрделі және әртүрлі ландшафттық зоналардың қиылысқан орталығында орналасқан таулы системалардың биіктік белдеулері күрделі, дегенмен мұндай жағдайда да бір ландшафттық зонаға сәйкес келетін биіктік белдеулер спектрін анықтауға болады. Мысалы, Кавказ тауларында 6-7 негізгі биіктік белдеулерді бөлуге болады.

Климаттың континентальдығына, ылғалдың режимі мен қарқындылығына байланысты әрбір физгеографиялық сектордағы биіктік белдеулердің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, мұхит маңына жақын орналасқан секторларға альпі шалғынды белдеуі тән, ал континенталды аймақтарда оның орнына таулы тундра белдеуі қалыптасады. Керісінше таулы далалық белдеу тек континентальдық секторларда қалыптасады. Әсіресе төменгі ендіктерде орналасқан секторларда биіктік белдеулердің толық жиынтығы қалыптасып, біртіндеп жоғарғы ендіктерге жылжыған сайын төменгі белдеулер жоғалып, белдеулердің шекаралары төмендейді, мысалы, Қиыр Шығыстың жалпақ жапырақты зонасында орналасқан Сихоте-Алинь тауының оңтүстік бөлігінде 500 м дейін жалпақ жапырақты орман, аралас орман 800—900 м , таулы қылқан жапырақты тайга 1300-1500 м, ал ең жоғарғы биіктіктерінде таулы тундра мен тас қайыңнан тұратын сирек орман белдеулері орын алған. Ал таулы қыраттың орталық бөлігінде (470 с.е. шығыс беткей) төменгі белдеу жоғалып, биіктік белдеу қатары аралас орман белдеуінен басталады. Сихотэ-Алиннің солтүстігінде белдеулер – таулы қылқан жапырақты тайгадан басталады. Ал Камчаткада жоғарыда аталған белдеулердің үшеуі де жоғалып, биіктік белдеудің “1-қабаты” тас қайыңды белдеуден басталса, оның солтүстік бөлігінде биіктік белдеу негізі – төсеніш бұтадан басталады, жалпақ жапырақты орман зонасында бұл белдеу таудың ең жоғарғы ярустарына сәйкес.

Егер биіктік белдеулердің құрамының ауысуын белгілі бір зона бойынша қарастыратын болсақ, онда белдеулердің зоналық типінің бір-бірінен белдеулердің саны емес сапасы жағынан айырмашылығы бар, әртүрлі секторлар вариантынан тұратынын көреміз. Мысалы, тайга типті белдеудегі барлық таулы ландшафттардың биіктік қатарының схемасы бірдей, бірақ әрбір белдеуге өзіне тән секторлық ерекшеліктер бар.Евразия тайгасының төменгі таулы тайгалық белдеуі батыс, шығыс бөлігінде бірдей қалың қарағайлы ормандардан, ал Шығыс Сібірде сирек қарағайлы ормандардан тұрады. Сонымен зоналық, секторлық заңдылыққа бағынған биіктік белдеулер қатары орографиялық жағдайға байланысты күрделене түседі. Әрине жекелеген зоналарға немесе секторларға тән биіктік белдеу “спектрінің” толықтылығы таулардың биіктіктеріне байланысты: орта немесе кіші биіктіктегі тауларда жоғарғы биіктік белдеу қатарлары болмайды.

Абсолюттік биіктіктен басқа таулардың ландшафттық дифференциациясының негізгі факторы болып беткей экспозициясы болып табылады, ол таулардың жалпы көтерілу ерекшеліктерімен тығыз байланысты: орта немесе кіші биіктіктегі тауларда жоғарғы биіктік белдеу қатарлары болмайды.

Абсолюттік биіктіктен басқа таулардың ландшафттық дифференциациясының негізгі факторы болып беткей экспозициясы табылады, ол таулардың жалпы көтерілу ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Экспозицияның 2 типі болады: солярлық немесе инсоляциялық, желдік немесе циркуляциялық.

Соляллық экспозицияға беткейлердің жылу, сонымен қатар су режимі байланысты. Солтүстік беткейлерге қарағанда оңтүстік беткейлер тез қызады, булану процесі интенсивті болады, яғни біркелкі жағдайдың өзінде құрғақтау. Сондықтан оңтүстік беткейлердегі биіктік белдеулер шекарасы солтүстікке қарағанда біршама жоғары. Бір-біріне қарама-қарсы орналасқан солярлық беткейлердің айырмашылығы әсіресе әртүрлі ландшафттық зоналардың қиылысында орналасқан таулы системаларда айқын байқалады. Мысалы, Оңтүстік Забайкалье тауының солтүстік беткейі орманнды, ал оңтүстік беткейінде далалы өсімдіктер кездеседі. Полярлық және тропиктік ендіктерге қарағанда қоңыржай ендікте солярлық экспозицияның әсері қатты байқалады. Жоғарғы ендікте полярлық күн қалыптасқан кезде барлық экспозиция беткейлері бірдей жылумен қамтамасыз етіледі, ал төменгі ендікте күн горизонттан жоғары тұрғандықтан беткейлердің инсоляция айырмашылығы бірдей емес.

Желдік экспозиция 2 түрлі рөл атқарады. Біріншіден, ол бір-біріне қарама-қарсы орналасқан беткейлердің термикалық режиміндегі айырмашылықты арттырады, сөйтіп солярлық экспозицияның эффектін күшейтеді. Мұндай ерекшелік батыстан шығысқа қарай созылып жатқан тау қыраттарына тән (Альпі, Қырым таулары, Үлкен Кавказ). Бұл таулы аймақтардың солтүстік беткейлері суық ауа массаларының әсерінде болса, оңтүстігінде суық ағыстардың әсері аз болады. Сондықтан осындай таулы қыраттар көбінесе ландшафттық зоналардың шекарасы ретінде қаралады.

Екіншіден, желдік экспозицияның климатпен беткейлердің ландшафтына әсері соңғысының ылғал орталықтарына қалай бағытталғанына байланысты, яғни ылғалды ауа массаларына, бағытына, циклондар траекториясына. Батыс ағындар басым аймақтарда жауын-шашынның көп мөлшерін батыс беткейлер, ал муссондық секторда шығыс беткейлер алады. Алай таулы системасында жауын-шашынның басым бөлігі оңтүстік, оңтүстік-батыс беткейлерге жауады, өйткені көктем айларында оңтүстіктен солтүстікке қарай ауысқан иран циклонының әсерінде болады.

Таулардың ық жақ беткейлері тосқауылда немесе жауын-шашын “көлеңкесінде” орналасып, фендардың әсерінде болса, онда жел жақ беткейлерге қарағанда құрғақ болады. Құрғақ климатты территорияларда экспозиция әсері ең көп жауын-шашын түсетін белдеуде жақсы байқалады. Солтүстік Тянь-Шань тауларында бұл белдеу теңіз деңгейінен 1500-3000 м биіктікте орналасқан, осы деңгейде солтүстік және батыс беткейлерде қалың қарағайлы орман қалыптасқан, ал қарама-қарсы беткейлерде кездеспейді.

Сонымен, биіктік белдеулердің зоналық типтері мен секторлық варианттарының бөлінуі материктердің орографиялық құрырымының жалпы жоспарына бағынышты болады. Биіктік белдеулердің дифференциациясының әртүрлілігі мен ала-құласының қосымша факторы – тау системасының басқа да орографиялық элементтері. Бірнеше параллельді қыраттардан тұратын күрделі таулы системаларда шеткі қыраттарда ортасындағылармен салыстырғанда ылғалдану жағдайы жақсы. Жан-жағынан таулармен қоршалған депрессиялар тау беткейлеріне қарағанда құрғақ, континентальдық климатпен және аридті биіктік белдеу спектрімен сипатталады. Континентальдық климат басым, температуралық инверсия және атмосфераның антициклональдық жағдайы оқтын-оқтын қайталанып отыратын аймақтарды тауаралық қазаншұңқырларда белдеу инверсиясы болуы мүмкін, яғни биіктік бойынша белдеулердің керісінше орналасуы. Сонымен, биіктік белдеулердің таулардың ландшафттарының дифференциациясына әсері басқа да факторлармен тығыз байланыста екен. Айта келетін бір жай биіктік белдеулер өзінің табиғаты жағынан азональды болса да, пішінін зоналық ендік пен секторлықтың әсерінен қалыптастырады.

Республика территориясындағы аласа таулы аймақтарға онша биік емес тау сілемдері мен Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тауларыныц 1900—2000 м-ге дейнгі бөліктері жатады. Аласа тау сілеміне Маңқыстау, Мұғалжар, Ұлытау, Көкшетау, Қарқаралы, Қызылтас, Баяпауыл, Ерейментау, Шыңгыстау, Қаратау,Шу-Іле, Қалба тау жоталары да кіреді. Бұлардың Маңқыстаудан басқасы палеозой эрасында өткен каледон және герңин қатиарлану кезеңцеріпде түзілген. Мезозой мен кайиазой эраларыида сыртқы күш әрекетінен үгіліп, і мужіліп тегістелгең қазіргі Сарыарқа тау жоталарынық жүйесі қалыптасқан. Маңқыстау тауы мезозой эрасындағы киммериялық қатпарлануда түзілген. Ол да бор, палеоген дәуірлерінде тегістелу процесіне ұшыраған. Неогенде басталған альпілік орогенез Қазақстандагы барлық тау- лардың жаңарып қайта көтсрілуіне себепші болады. Бірақ неотектоникалық қозғалыстардың қарқыны аласа тау- ларда өте баяу өтуде. Қазақстамдагы аласа таулардың гео- логиялық құрылысы бір-біріне өте ұқсас, көбіне мета- морфтанган иалеозойдық тақтатастан, құмтастан, кварциттен, мәрмәрленген әктастан, гранитті, гранитоидты интрузиядағы, жанартаулы эффузивтерден тұрады. Тек Маңқыстау тауы ғана пермь, триас дәуірлерінің метаморфтанган құмайтты,тақтатасты және

конгломератгы жыныстарынан түзілген. Бұлардың қазіргі жер бедсрі аридті денудациялық жолдармен түзілгем, ұсақ шоқылы тау бастарымың, текшеленген бет-кейлердің және тау алды еңісті жазықтардың тізбегінен тұрады. Климаттық, гидрологиялық жағдайлары, соларға орай қалыптасқан топырақ жамылғысы және өсімдіктер мен жапуарлар дүниесі әр түрлі болып келеді. Демек, ландшафт типтері жәнс олардың негізгі құрылымы бірдей болып келмейді. Қазақстаиныц аласа тауларында шөл, шөлейт, дала, орманды дала және орман типтес ландшафтылар тараған.

Аласа таулардың шөл типтес ландшафтылары Маңқыстау таулары мен Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тауларының 500—700. м-ге дейінгі тау жоталарында, тау алды, тау иіні жазықтарында тараган. Бұл жерлердс табиғи ландшафтылар өте құргақ континентті климат жағдайында қалыпгасқан. Қысы қатты, қара суықты болып кследі, тұрақты қар жамылгысы болмайды. Көктемі жылы, қысқа, тез өте шығады, эфемерлер мен эфемероидтардың ғана көктеп, өсіп жетілуіне қолайлы. Жазы ыстық, құрғақ, ұзаққа созылады.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Таулы аймақтардағы ландшафттардың ерекшелігі.

2. Ландшафттардың биіктік белдеу заңдылығына сай өзгеруі.

3. Орташа таулардың, аласа таулардың, аласа таулардың, тау аралық жазықтардың, шатқалдардың ландшафттары.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1,2,3,4,5
№11 дәріс Ландшафттың экологиялық аудандастырылуы.
Мақсаты: Ландшафттарды физикалық-географиялық аудандастыру принциптерімен танысу.

Жоспар:

1. Физгеографиялық, геоморфологиялық, климаттық аудандастырудың принциптері мен танысу.

2. Ландшафттың зоналардың экологиялық жағдайын ескеріп, аудандастырудың 4 бірлігін пайдаланып аудандастыру.
№11 дәрістің қысқаша конспектісі

Зоналық және азоналдық заңдылықтардың қарым-қатынасы және олардың физгеографиялық аудандастырудағы теориялық негізі.

Ландшафттық сфера үшін зоналық және азоналдық заңдылықтар универсалды - өйткені әрбір географиялық компонентте, ландшафтта, яғни барлық жерде байқалады. Лондшафттық зона системасында байқалатын “бұзылулар” зоналықтың жалпы географиялық заңдылықтар ретінде әртүрлі болуынан, оның әртүрлі жағдайында трансформациялануынан көрінеді. Зоналық тауларда да жоғалмайды, бірақ тауларда белгілі биіктік белдеулер типтері арқылы көрінеді: әрбір ландшафттық зонаға өзіндік биіктік белдеу тән. Мысалы, Үлкен Кавказ тауларын, Франц Иосиф жері немесе Оңтүстік Орал орнына ауыстырсақ, онда оның табиғатының қалай өзгеретіндігін ойымызша көз алдымызға келтіруімізге болады. Зоналық ең биік тауларға да әсерін тигізеді. Оны таулардағы қар сызығы шегінің өзгеруінен көреміз (осы шектен жоғары қатты күйінше жауатын жауын-шашын мөлшері еру мен булануға кеткен шығыннан көп Ендік бойынша Кордильер тауындағы қар сызығы шегінің өзгеруі.

Экваторға жақындаған сайын қар сызығының шекарасы 5000-6000 м, тіпті одан да жоғары көтеріледі. Қар сызығы биіктігінің өзгерісін ендік бойынша көрсететін сызықтың ерекшелігі құрғақ тропиктік белдеуде күрт жоғарылау, экватор маңы ендігінде төмендеу. Сонымен бұл көрсеткіш жер бетіндегі жылу мен ылғалдылықтың ендік бойынша өзгерісін тура қайталайды.

В.В.Докучаевтың табиғи-тарихи зоналар туралы ілімімен бірге “интрозоналдық”, “азоналдық” деген ұғымдар пайда болды. Бұл ұғымдарды В.В.Докучаевтың әріптесі Н.Н.Сибирцев енгізген еді. Осы түсініктер белгілі бір жегілікті жағдайда қалыптасқан өсімдік пен топырақ жамылғысына ғана қолданылды (өзен аңғарларындағы, тұзды шұңқырлардағы). Кейіннен интрозоналдық деп батпақтарды, құмдарда дамыған қарағайлы ормандарды соңынан барлық табиғи комплекстерді айтады. Мұнда жер асты суларының әсері аз, механикалық құрамы орташа тау жыныстарынан құралған плакорлық табиғи комплекстер ғана жатпады. Сонымен “зоналық” деген терминнің синонимі ретінде “плакорлық” ұғымы пайдаланылады.

Бірақ Г.Н.Высоцкийдің, Б.А.Келлердің т.б. ғалымдардың еңбектерінде топырақтың да, өсімдік жамылғысының да және географиялық комплекстердің де құмдарда, құмды тастарда, ылғалдылығы мол жерлерде дамығандары да зоналықтың негізінде қалыптасқандығы дәлелденген. Тундралық, тайгалық немесе шөлді жайылымдарда қалыптасқан геосистемалардың бір-бірінен айырмашылығы зор. Осы сияқты құмдар, шұңқырлар, қорымдар т.б. айтуға болады.

Негізінде ландшафттық зоналардың ерекшеліктерін салыстыру үшін плакорлық геосистемалар алдынады. Бірақ бір-бірімен әртүрлі зонадағы плакорлық емес геосистемаларды өзіне тән жергілікті жағдайы арқылы салыстыруға болады, бұл зоналықтың толық сипаттамасын алу үшін өте қажет. Кейде әртүрлі деңгейдегі “интрозоналдық” – жергілікті геосистемалардың пайда болуы мен орналасуы ландшафт аралық дифференциацияға байланысты.

Азоналдық жердің тектоникалық дамуымен байланысты регионалдық физгеографиялық дифференциацияны қамтиды. Осы тұрғыдан қарағанда азоналдыққа секторлықты да, биіктік белдеуді де жатқызады, өйткені олардың түп негізінде бір-ақ себеп бар – ол жер қыртысының жіктелуі – жердің ішкі энергиясына байланысты. Бірақ бұл себептің геосистемалардың пайда болуы мен дамуындағы рөлі әрқалай: секторлықта құрлық пен мұхиттардың атмосфералық циркуляциясы арқылы, биіктік белдеулерде –гипсометрлік, тосқауылдық әсер арқылы. Сондықтан осы екі заңдылықты физгеографиялық көзқараспен қарасақ, әрқайсысы жеке-жеке деп түсінеміз.

Айта кететін бір жай азоналдықты үлкен мағынада да, кіші мағынада да қарастырсақ ол зоналық сияқты жалпы географиялық заңдылық. Бірде-бір физгеографиялық құбылыс азоналдық заңдылықтың: климаттың континентальдығының, тектоникалық қозғалыстың, жер бетінің структуралық формасының әсерінсіз қалуы мүмкін емес. Сонымен зоналық пен азоналдықты диалектикалық бірлік ретінде қарастырып, бірі негізгісі, екіншісі жанамалы деп айта алмаймыз.

Сонымен жекелеген табиғи құбылыстардың, геосистема компоненттерінің, жалпы геосистемалардың дифференциациясы зоналық және азоналдық факторлардың бірге әсер етуі негізінде пайда болады. Мысалы, мәңгі тоңдар. Олардың дамуы мен сақталуы жекелеген зоналарға тән: қыс айлары суық болмайтын төменгі ендіктерде дамуы мүмкін емес. Қоңыржай белдеуде көп тараған, бірақ түгелдей жер бетін қамтымайды, тек континентальдық секторда ғана. Зоналық пен секторлықтың ара қатынасы мәңгі мұздықтардың оңтүстік шекарасын анықтайды: мұхитқа жақын Батыс Европалық секторда жоқ, қоңыржай тайга зонасының солтүстік бөлігін, ал нағыз континенттік Шығыс Сібірде тек тайганы толық қамтып қоймай, дала зонасына да таралады.

Эпигеосфераның регионалдық жіктелуінің заңдылықтары мен факторларын ажырата білу физгеографиялық аудандастырудың негізін қалайды. Физгеографиялық аудандастырудың мақсаты зоналдық, азоналдық дифференциацияның әсерлеріне синтез жасау. Сонымен регионалдық дифференциацияның себептері әртүрлі, бірақ әрбір жекелеген заңдылықта – зоналдықта, секторлықта, белдеулікке өзіне тән территориялық бөліктер системасы қалыптасады, осы зоналықтың негізінде ландшафттық зоналар мен подзоналар пайда болады, секторлық - физгеографиялық секторлар системасын құрайды.

Ландшафттық зона – бұл тек зоналық бірлік, бірақ әрбір зона секторлық, ярустық, морфологиялық жағынан әрқалай. Екіншіден, мысалы, Орал біртекті азоналдық система, бірақ әртүрлі зоналарды, секторларды қамтиды. Яғни осы сияқты ірі регионалдық бірліктер зоналық пен азоналдықтың тұтас бірлігіне жатпайды. Осындай бірлікке жету үшін зоналық, азоналдық айырмашылығы білінбейтін регионалдық дифференциацияның төменгі деңгейіне түсуіміз керек. Басқаша айтқанда, зоналық пен азоналдық қасиеттері бойынша ары қарай білінбейтін бірлік қана, мұндай бірлік – ландшафт . Лагдшафт аралық морфологиялық айырмашылық жергілікті себептерге байланысты.

Сонымен ландшафт физгеографиялық аудандастырудың ең төменгі шегі. Бұдан жоғарғы сатыдағы физгеографиялық аудандастырудың бірліктері регионалдық заңдылық бойынша топтасқан ландшафттар түрі. Жоғарыдан төменге қарай белгілі бір тәртіппен орналасқан физгеографиялық категориялар мен бірліктер физгеографиялық аудандастырудың негізі болып табылады.

Эпигеосфераның табиғи территориялық комплекстерге жіктелуін бір жүйелікпен талқылай келе біз физгеографиялық ерекшеліктерде зоналық және азоналдық факторлардың әсерін ажыратуға болмайтын табиғи шекараға келіп тірелеміз. Дегенмен – бір-бірімен көршілес жатқан ландшафттың зоналар мен секторларға қарағанда ұзындығы жүздеген, тіпті ондаған метр аралығында орналасқан комплекстердің физгеографиялық айырмашылықтарын да кездестіруге болады. Бір түрлі зоналық және азоналық жағдайда бір-бірімен іргелес қарағайлы орман мен ойпатты батпақтардың, сусыз шөл жазықтар мен қаптаған ну тоғайды, далалық беткейлер мен орманды сайларды кездестіреміз. Біз мұнда не ендік бойынша күн энергиясының таралуымен, не ауа массаларының тасымалдануымен, не жер қыртысының құрылымының әртрлілігімен байланысты емес географиялық жіктеудің түріне тап боламыз.

Жергілікті, типологиялық немесе ландшафт аралық дифференциация регионалдықтан әсер ететін территориясының масштабымен, жіктеуші факторлардың салыстырмалы радиусының шектелуімен ғана емес, ең негізгісі соңғысының табиғаты мен мәнінің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Егер регионалдық деңгейдегі геосистемалардың жекеленуі эпигеосфера мен оның барлық территориялық бөлшектеріне қарағанда тыс, яғни планетарлық, астрономиялық себептермен айқындалса, онда жергілікті геосистемалардың ала-құласының негізі ішкі географиялық себептерге байланысты. Жергілікті дифференциация әртүрлі ландшафттарға тән ішкі процестер мен олардың пайда болуы, дамуының нәтижесі. Басқаша айтқанда, жергілікті дифференциация әрбір ландшафттың пайда болуындағы бастапқы нәтиженің ары қарй дамуы. Ландшафттардың әртүрлігіне ландшафтаралық географиялық жіктелудің әртүрлі формалары мен факторлары сәйкес келеді.

Жергілікті геосистемалардың ала-құласын анықтайтын ең негізгі активті факторларға экзогендік геоморфологиялық процестер механикалық және химиялық мүжілу, ағын сулардың эрозиялық және аккумулятивтік әсері, карст, термокарст, суффозия, опырулар, дефляция жатады. Бұл процестер жер бетінің мүсінін яғни рельефтің әртүрлі мезомикроформаларын, соңында бір-бірінен салыстырмалы биіктігі, экспозициясы, беткей формалары сияқты айырмашылығы бар территорияларды құрайды.

Бір зоналық және азоналдық жағдайда, яғни бір ландшафтта күн радиациясының, ылғал мен минералдық заттардың таралуы комплекстердің орнына байланысты әрқалай, осының нәтижесінде әрбір бірлік өзіне тән микроклиматпен , су және тұздану режимімен сипатталады. Сондықтан әрбір орын өзіне сай әртүрлі экологиялық потенциалмен, яғни организмдерге тән жағдайлардың жиынтығымен ерекшеленеді. Организмдердің ортаны іріктеу қасиеттеріне байланысты территорияны мекендеу сол қасиеттерге үйлесімді болған жағдайда болады және әрбір орынға бір биоценоз сай болу керек. Ақыр аяғында биоценоздың нақтылы орнының абиотикалық компоненттері мен қарым-қатынасы негізінде қарапайым географиялық комплекс пайда болады. Оны Л.Г.Раменский эпифация, Л.С.Берг фация деп атауды ұсынды. Сонымен фация біртекті геосистема және территорияны физгеографиялық жіктеудің соңғы сатысы деп табылады.

Жергілікті дифференциация белгілі бір зоналық және азоналдық жағдайда ортаның жергілікті процестерін өрістете алу негізінде қалыптасады. Сондықтан бір түрлі орынның ландшафттық-географиялық нәтижесі сыртқы зоналық және азоналдық ортаға байланысты. Экспозициясы бірдей беткейлерге құламалығы бірдей болғанда да, ендікке байланысты күн радиациясы бірдей түспейді; біртекті орынның вылғалдылығы “фондық” жауын-шашын мөлшері мен “фондық” субстратқа байланысты.

Қазіргі тектоникалық қозғалыстардың қарқындылығы мен бағыты рельефтің скульптуралық формаларының дамуы мен денудация процесінің қарқынына әсерін тигізбей қоймайды. Дамудың бастапқы қарқыны “экзогендік” себептердің әсерінен болса да морфоскульптура морфостуктурамен тығыз байланысты, өйткені көбінесе оның дамуы ландшафттың “пассивтік” геологиялық фундаментіне байланысты геологиялық қабаттардың бағыты мен құлауына, петрографиялық құрамына, тау жыныстарының физикалық, химиялық қасиеттеріне, олардың жарылу түріне. Сонымен әртүрлі ландшафттарды бір типтік орында әртүрлі фациялар қалыптасады. Фациялардың ландшафт аралық ала-құлалығын ландшафттағы зоналық, азоналдық энергия ағыны трансформациялануының әсерінен де түсінуге болады. Осы трансформацияланудың алғашқы механизмі жекелеген орын бойынша күн энергиясы мен атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің таралуы. Күннен тік түсетін радиация мөлшері беткейлердің экспозициясы мен тіктілігіне байланысты. Әсіресе қыс айларында күн горизонттан төмен тұрғандықтан бұл айырмашылық айқын байқалады: сонымен беткейлердің тік радиациясының ауытқымалы мөлшері горизонталды жазықтың нопмасымен салыстырғанда ендік бойынша өседі. (4-сурет).

Бірақ жыл бойынша күннің тік радиациясының абсолюттік мөлшері қарама-қарсы бағтта өседі, яғни солтүстіктен оңтүстікке қарай өйткені жылы уақыттың ұзақтылығы, тік радиациясының жалпы қарқындылығы артады. Ю.А.Щербаковтың мәліметтері бойынша әртүрлі зоналара орналасқан солтүстік пен оңтүстік беткейлерге түсетін жылдың тік радиациясының санының айырмашылығы тундрада 3,3 ккал/см2 , орманды тундрада 13,5-16,8 ,тайгада 21,3, орманды далада 45,8, суық биік таулық шөлдерде 61,4 (осыған сәйкес 138,565-703,892, 1918,2570 МДж/м2 ).

Жаз айларында радиациялық баланс мөлшері 10-200 солтүстік беткейлерде горизонталды жазықтармен салыстырғанда 5-15 (кем, ал оңтүстік беткейлерде 1-10 (артады. Осының нәтижесінде беткейдің құламалығы мен экспозициялардың инсоляциялық ерекшелігіне байланысты әрбір жекелеген орынның жылумен қамтамасыз етілуі әрқалай.

Жергілікті жердің вертикалдық бағытының температуралық градиенті регионалдық градиентке қарағанда жүздеген, тіпті мыңдаған есе көп. Ескертетін бір жағдай, жергілікті және биіктік температуралық градиенттердің белгісі қарама-қарсы: жергілікті беткейлерде ауа температурасы төмендейді, керісінше тау етегінен су айрығына қарай көтеріледі. Мысалы, солтүстік тайганың төменгі Приангарье төбешігінде 40-50 м биіктікте температуралық градиент қаңтар айында әр 100 м-ге 6,20С, шілдеде 3,6 0С суықсыз кезең әрбір 100 м-ге 103,3 күнге дейін көбейеді, активті температура жиынтығы 20-500С.

Әртүрлі орындардың температуралық режимінің пайда болуы тек инсоляциялық фактормен ғана анықталмайды, соныен қатар суық ауа массаларының беткейлермен ағыны олардың жергілікті қазаншұңқырларда жинақталуы да үлкен рөл атқарады. Әсіресе ландшафт аралық атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің өзгеру механизмі күрделі. Атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің беткейлермен ағыны фациялардың ылғалдануының, алалығының негізгі факторы болып саналады. Беткейлік ағын мөлшері мен топыраққа сіңген жауын-шашын мөлшерінің ара-қатынасы әртүрлі себептерге байланысты: беткей тіктілігіне, формасына (дөңес, ойыс, тік), беткей ұзындығына, жауын-шашын қарқындылығына, механикалық құрамына, топырақтың фильтрациялық және ылғал ұстау қасиетіне. Мысал ретінде Е.Н.Романованың сазды топырақта анықтаған беткейлік ағынының коэффициентін ұсынамыз (1-кесте).

Құмды және құмайт топырақтар сазды топырақтарға қарағанда фильтрация коэффициенті жоғары болғандықтан жауын-шашын мөлшерін көп сіңіреді, сондықтан осы топырақтарда беткейлік ағын коэффициенті 10-30 ( төмен. Оңтүстік беткейдегі топырақтар солтүстік беткейге қарағанда ылғалды көп сіңіреді, беткейдің төменгі бөлігінде жоғарыға қарағанда көп; ойыс беткейлерде – жоғары бөлігінде төменгіге қарағанда мол, ал дөңес беткейлерде керісінше.

Қоңыржай және жоғарғы ендіетерде ландшафт аралық дифференциацияға қар жамылғысының таралуы да әсерін тигізеді. Мұнда негізгі фактор жел, өйткені қар жамылғысының таралуы беткейлердіңжелдік экспозициясына бағынышты. Қар жел жақ беткейден ығысып ық жақ беткейлерге жиналады. Сонымен жел жақ беткейде қар жамылғысының қалыңдығы тау етегінен биіктеген сайын азаяды, ал ық жақ беткейде керісінше. Қар жамылғысының еруі оңтүстік беткейлерде ерте болады және беткейдің тіктілігі артқан сайын күшее түседі. Оңтүстік беткейлердің еңістігі 100 болғанда қар 6-8 күн ерте ериді, жазық жерлермен, солтүстік беткейлермен салыстырғанда.

Қардың қалыңдығына топырақтың тоңдану тереңдігі байланысты, оның ерігіштік қасиетіне әсерін аз тигізеді. Сондықтан солтүстік беткейлерде топырақ қабаты қар ерігенше еріп кетуі мүмкін, сөйтіп еріген судың көп мөлшерін сіңіреді, ал оңтүстік беткейлерде қар жамылғысы топыраққа қарағанда тез еритіндіктен еріген сулардың топыраққа сіңуі азаяды. Еріген қар суларының топыраққа сіңуі әсіресе құрғақ аудандар үшін маңызы зор, ал ылғалдану артық территорияларда топырақ жамылғысы күз айында-ақ жауын-шашынға қанығады, сондықтан еріген қар суларының керектігі шамалы.

Әртүрлі фациялардағы су балансы мен ылғалдануды анықтау үшін булануға кеткен жылу мөлшерін білу қажет. Булану айырмашылығы, яғни оның оңтүстік пен солтүстік беткейлердегі артуы құрғақ климатты территорияларда айқын байқалады, ылғалды жермен салыстырғанда, мысалы, беткейдің тіктілігі 50 болғанда бұл айырма ылғалды климатта 45 мм болса, құрғақ климатта 163 мм; 10 –114-236 мм; 20 – 350-460 мм. Шын мәнісіндегі булану да орынға байланысты өзгеріп отырады және де жазық жерлермен салыстырғанда оңтүстік беткейдің жоғарғы, ортаңғы бөлігінде аз, солтүстік беткейдің осы бөліктерінде де аз. Әртүрлі экспозициядағы беткейлердің төменгі бөліктерінде булану жазық жерлерге қарағанда көп.

Сонымен ылғалданудың жергілікті факторларының үйлесімділігі топырақ жамылғысының ылғалдануының ала-құлалығы мен қарым-қарсылығын анықтайды. Егер ылғалы мол зонаның жазық жеріндегі өсімдіктің тамыры өмір сүретін ортасындағы ылғалдың қорын 1 тең десек, онда Е.Н.Романованың мәліметі бойынша оңтүстік беткейдің жоғарғы бөліктерінде ол 0,5-0,7 (минимум жазда; максимум күзде), оңтүстік беткей етегінде 1,3-1,4, ал солтүстікке – 2,0 жуық. Құрғақ және қуаңшылық зоналарда 0,4-0,5; 1,1-1,2-2,0 сәйкес.

Жергілікті геотермикалық айырмашылықтардың нәтижесін өсімдік жамылғысының дамуынан айқын көруге болады. Оңтүстік беткейлерде өсімдіктердің бүкіл даму кезеңі солтүстік беткеймен салыстырғанда ерте басталады,жылдың даму циклі аз уақыттың ішінде өтеді. Солтүстік тайганың тіктігі 100–тық оңтүстік беткейінде вегетация уақыты жазық жерлерге қарағанда 5 күн ертерек болады., дәл осындай солтүстік беткейде 6-8 күн кешірек. Беткейлердің еңістігінің термикалық жағдайының қолайлылығы оңтүстік ландшафттық зонаға тән топтардың, сол зонаның шекарасын өтпей-ақ пайда болуына әсерін тигізеді (“алдын алу заңы”). Оңтүстік беткейлерде ылғалдану жеткілікті болған жағдайда бір зоналық типті өсімдіктердің өнімділігі көп, орман өсімдіктерінің өсуі қарқынды, ағаш қоры жоғары. Өсімдік жамылғысының жергілікті қарама-қарсылығының артуы ылғалданудың айырмасына байланысты.

Жергілікті деңгейдегі геосистемаларда өсімдік жамылғысы ортаны құрушы рөл атқарады, өйткені олар сыртқы әсерлерді өзгерте отырып, алғашқы абиогендік ортадан ерекше өзіне тән ішкі ортаны құра алады. Ең күшті ортаны құрушы рөл орман өсмдіктеріне тән, биомассаны жинақтау қасиеті жоғары, 1 га-дан 200 т. дейін тайгада, 500т. дейін жалпақ жапырақты орманда. Қылқан жапырақты ормандарда күн радиациясының 5( ғана жер бетіне жетеді. Орманда температуралық режим бір қалыпта болады, температураның экстремальдық жағдайы азаяды, жел жылдамдығы нөлге тән, қар жамылғысы біркелкі таралады, жер бетіндегі су ағыны тоқталады, өйткені ағаштардың тамыры 150-180 мм жауын-шашын мөлшерін тоқтата алады.

Осындай радиациялық, жылулық және су режимдері өзгеруінің нәтижесінде ормандағы әртүрлі орынды алып жатқан фациялардың айырмашылығы бәсеңдейді.

Өсімдік жамылғысының система құрушы маңызы әсіресе жергілікті өсімдіктердің өзгермелілігімен байланысты. Өсімдік топтары арасында қарым-қатынас уақыт бойынша өзгермелі. Ортаны өзгерте отырып олар ортаға сәйкес өзгеруіне немесе кеңістікте өзі орын өзгертуіне тура келеді, нәтижесінде басқа топтармен бәсеке таласқа түседі. Мысалы, тайгалық ормандағы батпақтар, негізгі факторы – ылғал сорғыш мүк қабаты. Мұндай жағдайда уақыт өте, орын ауыстырмай-ақ фациялар ауысады.

Ландшафтаралық дифференциацияның негізгі факторы болып жануарлар дүниесі де есептеледі. Оның ерекше мысалы кеміргіштер қызметі. Далалы аймақтарда суырлардың інінен шыққан топырақтар биіктігі 0,5 м, диаметрі 5-10 м дейін төбешіктер жасайды, ал иесіз қалған індердің отыруының нәтижесінде шұңқырлар пайда болады. Осының нәтижесінде топырақ пен өсмдік жамылғысының ала-құлалығы пайда болады.