ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «психология» ПӘні бойынша

1. 
   Темперамент деген не?
   
2. 
   Әр темперамент типіне сипаттама беріңіз?
   
3. 
   Конституциялық типологияның негізін қалаған?
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
   
3. 
   Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
   
5. 
   Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
   
6. 
   Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
   
7. 
   Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
   
8. 
   Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   

Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген психологиялық қасиеттің төркіні гректің «характер» деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым.

Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл-ойдың тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.

Адам мінезінің көріністері әрбір жеке жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік-жігеріне, көңіл-күйіне, ақыл-ойына да байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер қасиеттерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады.

Қоғам әсерлері мен ықпалдарн бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның өмірлік бағыт бағдарын құрайды, яғни оның материалдық және рухани қажеттіліктеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мақсатарына негіз болады. Мінезге қарай адамның дүниеталғамы, өмір мәнеі, әрекет-қылықтарының себептері анықталады.

Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын байқалады: біріншінің қимыл әрекеттері – шапшаң, екіншісінің қимыл әрекеті – баяу, бірақ тыңғылықты, үшінші – іс-әрект барысында белгілі нақты шешімге келеді және т.б. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктерді - мінез бітістері дейміз. Қандай жа бір бітіс - әрекет-қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты белгісі.

Мінез бітістері мен оның сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға байланысты болуынан білуге болады, яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады. Бірақ, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, адам әдетіндей бірқалыпты, механикалқ қайталана бермейді. Әдет пен мінез бітістерінің арасында өзара байланыс болғанымен олардың табиғаты екі бөлек. Мінез бітістері әдетке қарағанда адам қылығына ықпал ете отырып, сол әрекет-қылық барысында қалыптасады. Сондықтан мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-қылық мотивтерінен бөліп қарауға болмайды.

Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама-қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты- бейтарап және т.б. Мінез қаталдыңы өжеттік , тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекші және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады. Қасеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе тыңғылықты мінез, ал бір қасиет екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адамның қызығушылықтары мен ұмтылыстарының, жан-жақты дамығандығы мен көп түрлілігі мінездің кеңдігін танытады.

Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі. Темперамент пен мінездің өзара байланысы :

1. 
   Темперамент пен мінездің өзара тығыз байланысы (Кречмер.;
   
2. 
   Мінез темпераментке қарсы шығуы мүмкін деген (антогоностикалық қатынас – Викторов, Левтитов.;
   
3. 
   Темпераментті мінездің элементіретінде;
   
4. 
   Темпераментті мінездің тума негізі ретінде мінездің қалыптасуының негізі деп мойындау.
   

Біргелкі темпераментке ие адамдарда әрқилы мінез белгілері болуы мүмкін. Темперамент ерөкшеліктері қайсыбір мінезді дамытып, баскаларына шектеу қояды. Мысалы, холерикке карағанда меланхоликтің өзіне жігерлілік пен жүректілікті дарытуы қиынға соғады. Ал холерик флегматик сияқты ұстамды бола алмайды, флегматик сангвиник ұқсап көпшілікпен тез тіл табысып кете алмайды, т.с.с.

Мінезі түрақталған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі болудан қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылу динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері адамның біртұтас келбет-кейпінде өзара байланысқа түсіп, тұлға дара-лығының интегралды сипаттамасын береді,

Мінез бен ерік арақатынасы өте тығыз. Осыдан көп жағдайда “мінезді адам” және “еркі күшті адам” сөз тіркестерін бір мәнде түсенеміз. Ерік, көбіне, мінез күші-мен, қатаіщығымен, табандылығымен ж.т.б. байланысты. Адам мінезінің күштілігін айта отырып, ондағы еріктік сапа-лар мен мақсат беріктігін ескереміз. Бул тұрғыдан адам мінезі ерік сапаларын қажет ететін қиын жағдайларда, үлкен кедергілерді жеңуде көрінеді. Алайда, мінез тек күш сипатымен айқындалмайды, онда әрқилы өмір жағдайына орай ерік әрекетінің қызметін бағыттаушы мазмұн бар. Бір жағынан, еріктік әрекеттерде мінез қалыптасады әрі көрінеді, адам үшін маңызды ситуацияларда ерік мінезге ауысып, тұрақты қасиет түрінде бекиді; кейін осы қасиет адам қылығы мен еріктік әрекеттеріне ықпал етеді. Ерікті әрекет әруақыт мақсатына орай нық, турақты және табан-дылығымен ерекшеленеді. Екінші тараптан, еркі бос адамды көп жағдайда “мінезсіз” деп сипаттайды. Психологиялық турғыдан бұлай болмауы тиіс, еркі бос адамның да қандай да мінез бітістері баршылық: қорқақтық, жүрексіздік, сенімсіздік ж.т.б. Мінезі айқын болмағандықтан адамның іс-әрекет, қылығын алдын ала болжастыру мүмкін емес. Мұндай адамда оның қылық-әрекетіне жетекшілік еткен-дей дербес бағыт-бағдар жоқ. Оның әрекеттерінің бәрі өз билігінде болмай, тысқы ықпалдарға тәуелді.

Мінез ерекшеліктері адамның сезімдік процестерімен байланысты, әрі бұл байланыс өзара ықпалды. Бір тараптан, инабаттық, эстетикалық, интеллекттік сезімдердің даму деңгейі адамның іс-әрекеті мен қатынасына және бұлар негізінде қалыптасқан мінезге тәуелді. Екін-шіден, осы сезімдердің өздері тулғаға тән турақты ерек-шеліктерге өтіп, адам мінезін қурайды. Борыш сезіну, әзілді көтеру, т.с.с. күрделі сезімдердің болуы жоғары да-мыған адамның сипатын танытады.

Адамның мінез бітістерінде ақыл-ой (интеллект. үлкен маңызға ие, ой тереңдігі мен жүйріктілігі, қалыптан тыс мәселелерді қоя біліп және оны дербес шешу, ой жумысындағы ынта мен сенім – бәрі адам мінезінің ақылдық қорының белгісі. Ал осы ақыл қабілетін пайдалануда бағыт таңдау – тікелей мінезге байланысты. Тұрмыста ақылға кенде емес, бірақ (мінез жарамсыздығынан. жарытып, ештеңе өндірмейтін адамдар аз емес.

Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, оларды даралап, шектеуге келе бермейді (өшпенділік, күдікшілдік, сайқалдык, т.б... Ал кейбір қасиеттер, мысалы, еріктік (жүректілік, дербестік т.б.., сезімдік (жайдарылық, көңілділік т.б.., ақыл-саналық (ой терендігі, сындарлық т.б.. адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері ретінде талдауға келеді. Барша мінез бітістері өзара заңдылықты байланысқан: батыр адам – сақ та табанды; ашық адам – жайдарлы, сенімді, достыққа тұрақты т.б.

Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістердің жалпы сипатына тәуелді келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді. Негізгілері адамның бағыт-бағдарын айқындауға ықпалын тигізіп, яғни адамның тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра түседі. Мысалы, батылсыз-дық, қорқақтық және альтруистік бітістердің алғашқы екеуі жетекші мәнге ие болса, онда адам секемшіл мінезді келіп, біреуге жақсылық, яғни альтруистік қадамында жалтақшыл, күдікті болуынан көздеген ісіне бара алмайды. Керісінше, альтуристік қасиет басым келсе, алғы екі жағымсыз бітістерді қаймықпай басып, қайырымдылық ісінде батыл мінезді қадам жасайды.

Адам мінезінің белгілі түрде калыптасуы оның қоршаған дүниеге катынасына байланысты. Бұл қатынастардың мәні адам араласып, байланысқа келген өмірлік

объекттердің маңызымен анықталады:

• 
  Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл - өгірікші, әдепті – дөрекі т.б.).
  
• 
  Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер – еріншек т.б.)
  
• 
  Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл т.б.).
  
• 
  Заттарға қатынасынан (сақи – ашкөз, үқыпты – салақ т.б.).
  

1. 
   Мінез қандай психикалық процеспен тығыз байлаысты?
   
2. 
   Басқа адамдармен қатынасына қарай мінез қалай бөлінеді?
   
3. 
   Орындалатын іс қызметіне орай мінез қалай бөлінеді?
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
   
3. 
   Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
   
5. 
   Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
   
6. 
   Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
   
7. 
   Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
   
8. 
   Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   

Әрқандай іс-әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін сапаларға ие болуы тиіс. Мүндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам кабілеті деп аталады. Адам болғанның барлығы тік жүру, сөйлеу мүмкіндіктеріне ие, бірақ бұлардың бірі де шын қабілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі – психологиялық құбылыс емес, екіншісі –баршада бірдей көрінетін әрекет. Қабілеттердің табысты іс-әрекетпен байланыстылығын баса айтумен, тиімді нәтижеге негіз боларлық дара-өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін тарылта қарастыру керек. Қабілетсіздерге қарағанда, қабілетті адам іс-әрекетті тезірек меңгереді, қажетті, мол нәтижеге оңай жетеді. Қабілет өз ішіне әр-түрлі психофизикалық қызметтер мен психикалық процестерді ғана емес, сонымен бірге жеке түлғаның барша даму деңгейін қамтыған әрі оларға тәуелді күрделі бірігім. Адамның сыртқы білім, ептілік, дағды әрекеттеріндө көрінгенімен, қабілет табиғаты іс-әрекеттен бөлек. Мысалы, тұлға техникалық және білім жағынан күшті бола тұрып, қызметке келгенде болымсыз, ал кейбіреулер арнайы оқып, үйренбей-ақ күрделі қызметтерді атқарып, тиімді нәтиже беруге шебер.

Нақты көрінетін білім, ептілік және дағдылар қатарында қабілет адамның жүзеге асуы мүмкін қасиеттерінің бірі ретінде бағаланғаны жөн, яғни қабілет жерге тастаған дәнмен бірдей: қолайлы жағдай болса өнеді, кері жағдайда көрінбей-ақ жойылады. Осыдан, қабілет – білім, ептілік және дағдыларды игерудің мүмкіндік көзі, ал оның іске асу, аспауы көп жәйттерге тәуелді. Мысалы, балада керемет математикалык қабілет болуы ықтимал, бірақ ол сол баланың ғұлама-математик боларының кепілі емес. Арнайы шарттар (бағдарлы оқу, шығармашыл пе-дагоғ, отбасы мүмкіндіктері ж.т.б.. орындалмаса, қабілет дамымай жатып, өшеді. Қоғам қолдамауынан қаншама даналардың болмай жатып, құрдымға кеткенін кім санапты? Ал мектепте “үштік” бағаға ептеп ілесіп жүрген Альберт Эйнштейн әлемге әйгілі ғалым-физик болыпты.

Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей байланысы көріне бастайды, яғни іс-әрекетті игеру барысында қатыса отырып, қабілет одан әрі дамиді, іс-әрекетке жаңа мазмүн мен сипат береді, Математиканы оқымаған адамның математикалық қабілеті ешқашан да жарыққа шықпайды: оны тек сандарды танып, олармен есеп қүрап, мәселе шешу ж.т.б. барысында ғана қалыптастыру мүмкін.

Сонымен, қабілет білім, ептілік және дағдылардың өздерінде көрінбей, танып үйренуге орай нақты әрекетті игеру динамикасында (тез-шабан, оңай-қиын. байқалады. Іс-әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдерінің тиімділігі қабілетке тәуелді.

Қорытындылай келе, “қабілет” түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап отырған үш негізгі көрсеткішін (Б.М.Теплов. атайық:

• 
  Кабілет – бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән касиеттер қабілет бола алмайды.
  
• 
  Кабілет – барша түлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
  
• 
  Қабілет – нақты адамда топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
  

Көрінген іс-әрекет жеке адам қабілетін дамыта алмайды. Адам тіршілігінің жалпы құрылымына назар аудара отырып, қабілет дамуына ықпалсыз, керісінше. Көрінген қабілет нышандарын тежеп, олардың жойылуына себепші іс-әрекегтер барын байқау қиын емес. Мысалы, егер ән-күй не шығармашылық қабілеті бар адам ауыр, қарапайым дене жүмыстарымен шұғылдануына тура келсе, әрине, кейінгі іс ондағы табиғи қаланған кдбілеттердің дамуына оң әсер етуі екіталай.

Жеке тұлғаға байланысты дамытушы іс-әрекет жайында әңгіме қозғалғанда, алдымен маңызды болуынан төңірегіне адамның барша мүмкіндіктерін жинақтай алатын іс-әрекет ескерілуі қажет. Сондықтан, нақгы әрекеттің дамытушылық қасиетін тану үшін, оны жеке адаммен байланыстыра сипагтау керек, Бұл жағынан бүкіл адам өмірімен қабысқан кәсіби қызметтің өзі де иесі үшін аса мәнді де маңызды болмауы мүмкін. Өндірістік тапсырыстар мен қызметтік міндеттер адамның шығармашылық мүмкіндіктері мен тұрмыстық бай тәжірибесін толық және жан-жақты ашып бере алмайды.

Іс-әрекет адам қабілетін ұдайы дамыта бермейді, оның себебі - қабілет пен іс-әрекет арасында белгілі сәйкестіктің болмауы. Бұл сәйкессіздіктің мәні: әрқандай қабілет өзінде қалаған іс-әрекет мүмкіндіктерін қамтуынан қай бір жағынан нақты орындалып жатқан іске қарағанда ауқымда да кең мағыналы. Екінші жағынан, нақты іс-әрекет өзіне қатысты қабілеттен кеңірек болып, басқа да қабілеттерді қажетсінуі мүмкін. «Калыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің он пайызын ғана пайдаланады. Қолданған және онда пайдаланбай қалған мүмкіндіктер айырмашылығы – адамның кім болып танылғаны мен әлі де кім болатынының көрсеткіші» (Коупленд П.)

Осыған орай қабілеттер нақты (актуальный) және мүмкін (потенциальные) болып екіге бөлінеді.

Мүмкін болар қабілеттер нақты іс-әрекетгің қандай да түрінде көріне бермейді, алайда белгілі әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен қызмет желісіне қосылуы мүмкін. Нақты қабілеттер қатарына жалпы қызмет бабында іске асатыны ғана емес, сонымен бірге дәл бір уақытта және нақты шақтағы әрекетке қажет болғандары да кіреді. Мүмкін болған және нақты қабілеттерді тұлға кабілетінің дамуына ықпал етуші әлеуметтік жағдайлардың жанама көрсеткіші ретінде тануға болады. Себебі қоғамның әр тарихи даму кезеңінде қалыптасқан әлеуметгік жағдайлардан мүмкін болар қабілеттөр өрістей түседі не кедергілерден сөніп кетеді, нақты іс жүзінде кәрі-ніп не пайдалану сәті болмай қалады.

Өмір бақылаулары мен арнайы зерттеулер қабілеттің табиғи берілетінін қалтқысыз дәлелдеп отыр. Қабілеттердің тума берілмейтінін мойындаумен бірге психология белгілі іс-әрекетті табысты орындаудың шарты болатын ми құрылымының тума ерекшеліктеріне шек келтірмейді. Қабілеттер дамуының табиғи негізі болған мидің қүрылымы, сезім мүшелері мен қозғалыстардың анатомиялық-физиологиялық, нәсілдік ерекшеліктері ңышан деп аталады. Шын мәнінде, адамдар арасындағы табиғи айырмашылықтар оларда қалыптасқан дайын қабілеттерде емес, дәл осы нышандар көрінісінде. Нышандар қабілет дамуының бастауы болғандықтан, адамның барынша же-тіліп, кемелдену жолу осы екі қүбылыстың өзара үштасып, байланысқа келуінен болады. Нышанның арқасында дамығанымен, қабілет сол нышанның өзіндік қызметінен туындамайды, ол нышаннан бастауын ғана алған даму процөсінің нәтиже жемісі.

Мысалы, ақыл-ес қабілеттері ең алдымен ми қызметінен – қарқынды не бәсең қозулардан, жүйке процестерінің қозғалмалылығынан, уақытша байланыстар түзілімінің шапшаң не баяулығынан және т.б. Яғни И.П.Павлов генотип (жүйке жүйөсінің тума ерекшеліктері. деп атаған қүбылыстан көрінеді, Мидың қанмен қамтамасыз етілуі де ақыл-сана кабілетіне ықпал жасайды, Толық қан айналымы – ми қызметінің ақыл-ой, зейін шоғырландыру, жақсы есте қалдыру, жүйке байланыстарының (ассоциация. тез жүруінің, сана жүмысымен шаршамай, мүлтіксіз жоғары тиімділікпен орындалуының кепілі.

Мидың тума қасиеттері адамның типологиялық ерекшеліктерінде екі түрде көрінеді (И.П.Павлов.: 1. Жоғары жүйке жүйесіне тәуелді; 2. Бірінші және екінші сигналдық жүйелердің арақатынасына байланысты.

Адам қабілеттерінің дамуында жоғары жүйке жүйесі қызметінің типі (күші, тепе-тендігі, қозғалмалылығы ж.т.б.. үлкен маңызға ие. Осыдан, жүйке процестерінің күші, тепе-теңдігі және қозғалмалылығымен (белсенді тип. байланыса отырып, адамның үйымдастырушылық қабілеттерінің қалыптасуына қажет көптеген еріктік және тілдестік қасиеттердің түзіліп, орнығуына жәрдемін тигізеді.

Өздеріне тән бейнелеу мумкіндіктеріне орай бірінші не екінші сигнал жүйелерінің аз немесе көп әрекетке қатысуынан қабілеттердің 3 типі (И.П.Павлов. ажыратылады: көркемөнерлік (көбіне бірінші сигналдық жүйеге негізделген.; ой-саналық (көбіне екінші сигналдық жүйеге негізделген.; аралас (екі жүйе де бірдей қатысқан.. Осыдан, “суреткерлер” – объектні тұтас бейнелеуге бейім, “ойшылдар” – талдаумен, элементтерге ажырата тануға шебер, ал “аралас” қабілеттер қалыпты дамыған адамдардың бәріне тән қүбылыс.

Нышандардың әртүрлі кабілеттерге байланысты маңызы бірдей емес. Көбіне нышандық қасиеттер музыкалық және суреткерлік өнерде қажет. Тума берілген нәзік есіту қасиеті – музыкант болудың, ал түр-түс айыра білу –болашақ суреткер болудың алғы шарты.

Нышандар дамуы әлеуметтік процестерге тікелей тәуелді. Егер қоғамда белгілі бір кәсіпке қажеттік туып, қандай да адамның сол кәсіпке сай нышандық белгісі болса (музыкантқа кджет нәзік есту қасиөті., онда оның нақты еңбекке араласуға болған қабілеті тез әрі жоғары деңгейде қалыптасып, дамиды.

Нышан іс-әрекеттің нақты формасына байланыс-сыз көп мағыналы келеді; сондықтан, белгілі бір нышан негізінде іс-әрекет талабына орай әртүрлі қабілеттер қалануы мүмкін. Осыдан, жақсы есту әрі әуен ырғағын сезінуден адам күй орындаушы, дирежер, биші, әнші, му-зыка сыншысы, педагог, композитор және т.б. болары ықтимал. Сонымен бірге, болашақ қабілеттер мен іс-әрекеттердің сан алуан болуынан нышан жеке адамның дара таңдамалық қасиетіне негіз береді.

Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда объектті жан-жақты танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік – нақты іс-әрекетті орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар себепші, мысалы, адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол осы саладағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен, белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен бейімділігі бір-бірімен үйлесім таба алады,

Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет, қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық көріністер болуы қажет: ең алдымен – еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық. Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтар-лықтай өнімге қол жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық дең-гейде болуы керек.

Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.

Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды, Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер, адамаралық қатынастар түзу және психомоторлық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай та-бандылыққа ие, еңбекте шаршап шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым жоғары.

Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта алады. Бүл қасиеттің адамдағы көрінісі – 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей шұғылдана алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарын-ды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды.

Дарындылық дәрежесінің артуы қажетті білімдер мөн ептілік, дағдыларды игеріп әрі жетілдіріп баруға тікелөй тәуелді.

Дарындылықтың өзіндік ерөкшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға байланысты. Осыдан, біреу математикаға қүмар, екінші – тарихқа, және біреулөр – қоғамдық жұмыстарға бас (лидер. болуда өз дарындылығын іске қосып, оны нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мүғалім дарындылығының көрсөткіштері келесідей:

• 
  оқу материалын шәкірттерге түсінікті күйге келтіру;
  
• 
  оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану;
  
• 
  жүмыста шығармашыл болу;
  
• 
  балаларды өз еркіне көндіре алу;
  
• 
  балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік;
  
• 
  сөз мәнерлігі мен мазмұндылығы;
  
• 
  сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы;
  
• 
  педагогикалық әдептілік;
  
• 
  оқу материалын түрмыспен байланыстыра алу;
  
• 
  байқағыштық;
  
• 
  педагогикалық талапшаңдық (Ф.Н.Гоноболин..
  

Әрқандай кәсіптегі (мүғалім, дәрігер, үшқыш, спорт-шы ж.т.б.) шеберлік кез келген жаңа мәселелерді шешу-ге қажет болған психологиялық дайындықты қажет етөді. Шебер маман үш/н шығармашылық міндетті түсіну мен оны орындау жолдарын табу – екеуі өзара байланыста қабылданады, іске асады, яғни «не істеу» және «қалай істеу» арасында жік болмайды.

Шеберлік деңгейі - өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет барысында адамның қабілет түзілімі, түлғалық мәні қалыптасып, бір деңгейден екіншісіне көтерілумен ұдайы ауысып барады. Өте дарынды адамдар да қарапайым еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе жинақтаудан жасампаздық дәрежесіне көтеріледі.

Адам қабілетінің ерекше даралық сипатын көрсететін психологиялык, құбылыс – талант. «Талант» сөзінің төркін мәні: ежелгі грек қауымында бай-манап өзі жоқта жұмыстан қашқақтамасын деп еріншек құлына беретін күміс ақша бірлігі – талант аталады екен, ақылдан жүта құл оны алудан, пайдалы айналымға жіберудің орнына, топыраққа көміп, жасыратын болған. Осыдан халықта «таланты құм болды», «таланты көмілді» деген үғымдар сақталып қалған, Қазіргі күнде талант арнайы қабілеттердің (музыкалық, суреткерлік, әдеби шығармашылық және т.б.) жоғары деңгейлі дамуын білдіреді. Кдбілеттер сияқты та-лант та іс-әрекетте көрініп, өрістейді. Талантты адамның қызметі өзінің жаңашылдығымен, қайталанбас мәнерімен ажыралады.

Таланттың оянуы тікелей қоғамдық болмысқа тәуелді. Кандай бағыттағы дарындылықтың жол алуы дәуір қажеттігі мен әлеумет алдында турған нақты міндеттерге байланысты. Мемлекеттің дамуы инженерлік және конструкторлық таланттардың жетілуінен, мемлекеттің көркейген кезеңіндө ән-күй, әдебиет таланттары шығады,- ал соғыс уақытында – талантты әскери қолбасшы дүниеге келеді. Осыдан, қазақ арасынан шыққан Қ.Сатпаев, М.Әуезов, Б.Момышұлы, Қажымұқан, - әрбірі өз дәуірінің саңлақтары.

Талант – көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы. Өте жоғары дамыған, бірақ оқшауланған бір қабілет талант дәрежесіне көтеріле алмайды, Мысалы, кейбіреулер 10 қатарлы не оданда көп санды лезде көбейтеді не бөледі, бірақ математик емес, бола алмайды да.

Кабілеттердің даму барысындағы ең жоғары, шыңдалу деңгейі – данышпандық деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде, адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із калдырған адам ғана данышпан бола алады. Өркениеттің 5000 жылдық тарихында мүндай шыңға 400-ақ кемеңгер көтеріліпті (Котс). XX ғасыр саңлақгары атанған, арамызда жүрген замандастарымыз ақын Олжас Сүлейменов, сынаушы ұшқыш, ғарышкер Тоқтар Әубакиров қазақ данышпандарының бірінші ондығынан.

Адамның шығармашылық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші рухани көтеріңкілік пен ерекше күш-қуат туындайтын кезендер болады. Бүл жағдайдағы адамды жаңа идеяларға жетектеп, оларды іске асыруға ынталандыратын психологиялық қалып – шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл түлғаның жоғары белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен, жасампаздық ептілігі-нен, жаңалык, ойлап табу қызметіне толық берілуінен кө-рінеді. Өмірнамашыларының айтуынша, И.С.Тургенев шығармаларын жазуды өзін-өзі зорлап, көндіруден емес, ішкі ниет қалауымен қалай бастағанын білмей қалады екен.

Шабыт пен еңбек – екеуі егіз, бір-бірінсіз жүзеге асырылмайды. Осыдан, шабыт – қажырлы еңбек пен орасан бай білім қоры негізінде туындайтын мүмкіндік. «Шабыт – еріншектерден қашатын, шақырғанға баратын қонақ» (П.И.Чайковский). Сана айқындығы. Ой мен бейнелер кернеуі; ес, зейін өткірлігі, мақсатқа бағыттайтын арнасына симаған ерік күші – шабыттанудың алғы шарттары.

Негізгі ұғымдар: қабілет, нышан, шабыт, еңбек, талант, дарындылық, шебер, маман, нақты қабілеттен, мүмкін қабілеттер.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Нышан деген не? Оның қабілетпен байланысы?
   
2. 
   Дарындылық, оның көрсеткіштері?
   
3. 
   Талант деген не?
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
   
3. 
   Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
   
5. 
   Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
   
6. 
   Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
   
7. 
   Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
   
8. 
   Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   

Адамдар арасындағы қатынастардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-бірі қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде бір адамның екіншісінің образы (кейпі. жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамның түлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын байла-ныстыра, салыстырып тануға болады. Ал психологиялық бейне (кейіп. әр адамның қажетсінуінен, қылық мотивте-рінен, мінез бітістерінен, әрқандай өмірлік жағдайлар-дағы көңіл-күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Бұлардың бәрі “Ат кісінесіп, адам сөйлесіп” дегендей әңһмелесу барысында назарға алынып, санада жіктеліп, бекиді де адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз бо-лады.

Бөгде адамның бейнесін калыптастыру арқылы біз оған болған қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, он-ың даралық ерекшеліктерін тануға мүмкіндік аламыз. Адам-ды жөнімен танып, дүрыс бағасын беріп, оның әрекет-қы-лығының мақсаттары мен мотивтерін айқындап, ол тара-пынан болып қалар жауапты әрекеттерді күні бүрын бол-жастыра, біз бүлардың бәрін өз кджеттіктеріміз және мүд-делерімізбен салыстырамыз, әңгімелесудің қолайлы жол-дарын болжастырамыз, осы арқылы екі тарапқа да ортак, ниөттерді табумен түлғалар арасындағы қызметтік қаты-настарға кірісеміз. Сонымен, қызықтырған адамның мінез бітістерін біліп алып, енді оған бағытталған өз әрекет-қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде де, біз таңдаған әрекет-қылық түрі ол адамның даралық қа-сиеттеріне сәйкес болғаны жөн. Осының нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінім, жайлы да берік ара-лық қатынастар орнығады.

Адамның эмоционалдык, жағдайын бағалай оты-рып, біз оның нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамығып, тереңдете түсуге мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз. Егер біз кдтысқан адамдары-мыздың әртүрлі түрмысғық жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бүрын болжастыра алсақ, оның мінез-қүлы-ғын қажетті бағытта басқаруға және онымен үнамды адам

аралық қатынастар алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз.

Бөгде адамның түлғалық дәрежесі жөнінде біз оның дене қүрылымы, психологиялық және қылық-әрекеттік белгілері бойынша топшылаймыз. Бүл белгілер адамның сырт көрінісінен, киімінен, әрекет-кылығынан, сөзінен, бет әлпеті мен ым-ишарасынан байқалады. Адамның сырт көрінісі мен психологиялық бейнесі арасында тікелей де толық бай-ланыс болмағанымен, бүлардың екеуі қандай да өзара ықпалды қатынаста. Өрқандай адам жөніндегі біздің бірінші пайымдауымыз осы сырт келбет пен сөз, қылық көрі-нісінен туындайды. Ғылым ежелден-ақ адам мінезі мен дене қүрылысының өзара байланысты екенін дәлелдеген (Э.Кречмер, У.Шелдон т.б... Дене құрылымы ерекше бітіске ие болған адамдар, мінезі жағынан да өзара ұқсамас. Осы түрғыдан барша адамдар үш типке жатады: астеник, пикник, атлетик . Пикник типтес адамдар – көңілді, үйіршең, әңгімешіл, әрқандай қиыншылыққа жасымайды; астеник адамдар – көбіне тұйық, оңашаланғанды ұнатады, ұдайы ойға шомып жүреді; ал атлетиктер – үстамсыз, дүлей келеді.

Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен тілінен айқын көрінеді. Қандай сөздөр мен тіркестерді қолда-нуына қарап, сөз ырғағы мен әуенін талдай отырып, сөй-леу процесіндегі тыныстары мен жеделдігіне орай жеке адамның ерекшеліктерін байқаймыз. Адамның сөйлеу мә-нерінің біразы тума беріледі де, көбі оқу-тәрбие бары-сында пайда болады.

Кейбір қатынастарға байланысты адамдардың пси-хологиялық бейнесі түрақты келеді де, көбіне ауыспалы болады. Адамның сырт көрінісінө орай оның образы бір-шама өзгеріссіз сақталады. Осыдан біз адамды көпшілік ішінде ажырата білеміз. Және бір түрақты сақталатын қасиеттер – адам мінезі, қылық-әрекеті мен әдеттері. Осылар бойынша санамызда жасалған образдар арқылы біз көп заманнан ажырасқан адамымызды танимыз.

Кейде кездейсоқ үшырасқан адамымыз көптен таныс сияқты болып көрінеді. Ал тілдесе келе, оның әре-кет-қылығына мән бере, тіпті басқа біреу екеніне көз жеткіземіз. Кейде, керісінше, алғашкыда танымасақ та, адамның мінез бітістөрінен, әрекет-қылығынан бүрыннан бізге таныс белгілерді байқап, жакындасуға тырысамыз. Осыдан, біздің санамызда бекіген адам бейнесінде үлкен роль ойнайтын – мінез бітістері, екінші орында – адамның сырт көріністрі.

Уақыт ағымына берілмей, үзақ мерзім сақталатын

белгілер – адамның кажетсінулері, әрекет-қылық мотивтері мен қызығулары, бұлар бойынша біз адамды тануымыз мүмкін, бірақ бұл үшін аталған белгілер сол адамның сырт көрінісі мен мінезінен біраз байқалуы тиіс.

Жоғарыда бөгде адамды тану, білу мүмкіндігін әңгімеледік, ал енді адам өзін-өзі сарапқа сала алады ма, жоқ па деген сұраққа жауап ізделік. Бүған оң да, кері де жауап айту мүмкін. Егер адам өзін-өзі түк танымаса, онда оның қауым ортасындағы әрекет-қылықтары алдын ала өзіндік болжастыруға келмей, тұрақсыз кейіпке енер еді. Сонымен бірге, мүндай адамның қатынас қылығы мен іс-әрекеттері ақыл оралымынан алшақ, төңірегіндегілердің ісімен сәйкестік таппайды, Егер адам өз әрекетін сырт көзбен бағалай алмаса, оның іс-кадамдары кейбір жағдайларда оғаш көрінеді, Егде адам бала сияқты был-дырласа немесе бала жасына келмей үлкеннің ұстам-дығын танытса, төңірегіндегілер мүндайларды не жай күлкіге алады, не сайқы-мазаққа телиді.

Екінші тараптан, егер адам өзі жөнінде бәрін біле берсе, онда өмірге деген қызығушылықтың да кажеті болмай қалары сөзсіз, себебі саналы адамның бар өмірлік болмысы осы өзін тануға деген жоғары ынта-ықыластан нәр алады. Адамның кдлыпты өмірі үшін өзін-өзі біле алмастық та, аса көп білу де сиыспайтын кұбылыстар.

Адам өзінің шындыққа келетін сырт көрінісінен басқада өзінің мінез бітістері жөнінде де азды-көпті мәліметке ие, бірақ бұл мәліметтер көбіне адамның өзі жөніндегі ұнамды пайымдауларды камтиды. Сонымен бірге, адам өзінің кейбір әлеуметтік талапқа сай кажетсінулері мен әрекет-қылығының себеп-түрткілерін тануға бейім. Ал өз санасының астарында жаткдн немесе моральдық тыйымдарға байланысты санаға жат психологиялық бітістерін тіпті де білмейді.

Адам өзі жөніндегі шындықты басқалардың оның іс-әрекетіне болған қатынасынан байкауына болады. Өз әрекеттері мен сол әрекеттерге берген басқалар бағасын салыстыра, адам жанама түрде өзі қасиеттері мен сапаларын болжастыруына болады.

Іс-әрекетте нәтижеге жетісе, мақтау алып, не сәтсіздікке үшырап, сырттың жоғары немесе ұнамсыз бағасына кезігумен әр жеке адам өзінің кабілет деңгейін сезеді. Өмірде жетіскен ісіне қанағаттануын, болмаса канағаттанбауын ішкі, ниеттеген психологиялық бейнемен салыстыра алса, адам өз кажетсінулері мен мотивтерінің оң не теріс бағытын дүрыс та толық тани алады.

Есте ұстайтын жәйт, өз бағаңды қорытындылауда толығымен басқалар пікіріне құлай түсуге болмайды. Себебі өзіңіз ұнамды катынастағы адамдар сізді асыра мақтауға дайын түрса, қалай да жек көретін адамдар сізде бірде-бір ұнамды қасиет көре алмауы мүмкін, Сонымен бірге, әр адам өзінің афферент жағдайындағы әрекетін тіпті де білмеуі мүмкін, себебі мүндай саналық басқарудан айрылған кезде, адам өзіне, басқалар реакциясына объектив баға беріп, әрекетін байқастыру кабілетінен айрылады.

Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара тусінісуіне тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қол-данылады: бітіс таңу, алғашқы әсерлену, жаңалықты әсер-лену, ықтималды болжай әсерлену, асыра сілтей әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі (Р.С.Немов.)

1. 
   Қарым-қатынас деген не?
   
2. 
   Қарым-қатынастың түрлері?
   
3. 
   Қарым-қатынастың қызметтері?
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
   
3. 
   Т1.(Общие основы психологий) – М.,2003
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 1999
   
5. 
   Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
   
6. 
   Қ. Жарықбаев. Жантану негіздері. – А. 2000
   
7. 
   Веннер Л.Н. Психические процессы. В 3-х томах. Т. 1 ЛГУ 1974
   
8. 
   Гамезо М.В.,Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   

№1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау қазіргі заман психологиясында қарастырылатын жалпы түсініктерді қарастырып, жалпы психология ғылымындағы қарастырылатын мәселелерді қарастырыңыз.

1. 
   Психология – психика механизімі мен оның заңдылықтарын зерттеуші ғылым саласы ретінде.
   
2. 
   Психиология ғылымында қарастырылатын негізгі мәселелер.
   
3. 
   Қазіргі заман психологиясында қарастырылатын жалпы түсініктер.
   
4. 
   Қазіргі заман психологиясының оқыту және тәрбиелеуге байланысты арнаулы салалары.
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М., 2003
   
3. 
   Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
   

№2семинар сабағы. Психологияның пәні, міндеттері мен зерттеу әдістері

№2 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Психологиялық зерттеу әдістері тарихынан мәліметтерге сүйене отырып, бақылау, өзін-өзі бақылау, моделдеу, сауалнама, эксперимент, психологиялық тесттер олардың танымдық ролін кесте түрінде көрсетіңіз.

1. 
   Психологиялық зерттеу әдісінің негізгі мәселелері.
   
2. 
   Психологиялық зерттеу әдістері тарихынан мәліметтер.
   
3. 
   Бақылау, өзін-өзі бақылау, олардың танымдық ролі.
   
4. 
   Психологиядағы моделдеу, сауалнама, эксперимент, психологиялық тесттер.
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М., 2003
   
3. 
   Жарықбаев Қ. Психология. – А., 2001
   
4. 
   Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. – М.,1980
   
5. 
   Ломов Б.Ф. Методологические и теоретические проблемы психологии – М., 1984
   

№3 семинар сабағы. Психологияның жаратылыстану-ғылыми негіздері

№3 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау адамның орталық жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі және қасиеті, ми қыртысының негізгі өрістері, қызметтері, ми қыртысы, жартышарлар, гипоталамус, гипофизге сипаттама беріңіз.

1. 
   Адамның орталық жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі және қасиетіне сипаттама.
   
2. 
   Ми қыртысының негізгі өрістері және қызметтері. Ми қыртысы, жартышарлар, гипоталамус, гипофиз.
   
3. 
   Орталық жүйке жүйесіндегі жағдай, ролі және ретикулярлық формацияның қызметі.
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
   
2. 
   Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   
3. 
   Лурия А. Мозг человека и психические процессы. Т 1.- М.,1963
   
4. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологи) – М.,2003
   
5. 
   Русалов В.М. Биологические основы индивидуально-психологических различий. – М., 1979
   

№4семинар сабағы. Адамның жоғары психикалық функцияларының дамуы

№4 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау таным процестерінің жоғары психикалық функция ретінде даму ерекшеліктерін көрсете отырып, сана шындықты бейнелеудің жоғары формасы екендігін теориялық тұрғыдан дәлелдеңіз.

1. 
   Жоғары психикалық функция туралы түсінік.
   
2. 
   Жоғары психикалық қызметтің дамуының негізгі көздері мен алғышарттары.
   
3. 
   Таным процестерінің жоғары психикалық функция ретінде даму ерекшеліктері.
   
4. 
   Сана шындықты бейнелеудің жоғары формасы ретінде.
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию, курс лекции. –М., 1988
   
2. 
   Гримак Л.П.Резервы человеческғой психики. Введение в психологию активности. – М., 1989
   
3. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
   
4. 
   Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: В2т. Т.1. – М., 1983
   
5. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., 2004
   

4. 
   Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. - А., 2005
   

6. 
   Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
   

№5семинар сабағы. Іс-әрекет

№5 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Іс-әрекетке итермелеуші күштер , оның ішкі және сыртқы компоненттері және олардың бір-біріне ауысуы,оның түрлері, өзіндік ерекшеліктерін конспектілеңіз. Іс-әрекет түрлерінің даму процесінде құрылымдық ауысуын мысал келтіре отырып талдаңыз.

1. 
   Адам іс-әрекетінің ерекшеліктері. Оның құрылымы.
   
2. 
   Іс-әрекетке итермелеуші күштер , оның ішкі және сыртқы компоненттері және олардың бір-біріне ауысуы.
   
3. 
   Іс-әрекет түрлері. Олардың өзіндік ерекшеліктері.
   
4. 
   Іс-әрекет түрлерінің даму процесінде құрылымдық ауысуы.
   

1. 
   Леонтьев А.Н. деятельность. Сознание . Личность. – М., 1982
   
2. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., 2004
   
3. 
   Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 2т. Психологиядағы іс-әрекет теориясы. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
   

№6семинар сабағы. Ес процесі

№6 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Ес заңдылықтары мен теориялары:естің ассоциативтік теориясы, гештальттеория, психоанализдік теория, ақпараттық- кибернетикалық теория бойынша салыстырмалы кесте дайындаңыз.Естің түрлері және ерекшеліктері, оларды классификациялаудың негіздерін конспектілеңіз.

1. 
   Ес процестері:есте сақтау, есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану және ұмыту.
   
2. 
   Ес заңдылықтары мен теориялары:естің ассоциативтік теориясы, гештальттеория, психоанализдік теория, ақпараттық- кибернетикалық теория.
   
3. 
   Естің түрлері және ерекшеліктері. Оларды классификациялаудың негіздері.
   

1. 
   Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   
2. 
   Зинц Р. Обучение и память. – Минск, 1984
   
3. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
   
4. 
   Рамендик Д.М., Солонкина О.В. Психология и психологический практикум для гуманитарных специальностей. – М., 1989
   
5. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб., 2004
   
6. 
   Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
   

№7семинар сабағы. Қиял

№7 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау қиялдың түрлері және ерекшеліктері, негізгі функцияларын талдаңыз, шығармашылық фантазияның нақты және абстрактілі түрлерін дәлелдейтін мысалдар келтіріңіз.

1. 
   Қиялдың физиологиялық негіздері.
   
2. 
   Оның түрлері және ерекшеліктері, негізгі функциялары.
   
3. 
   Шығармашылық фантазияның нақты және абстрактілі түрлері.
   

1. 
   Выготский Л.С. Собрание сочинений: В6т. – Т.2. – М., 1982
   
2. 
   Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   
3. 
   Жарықбаев Қ. Психология. –А., 2001
   
4. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
   
5. 
   Никифирова О.И. Исследование по психологии художественного творчества. – М., 1972
   
6. 
   Рамендик Д.М., Солонкина О.В. Психология и психологический практикум для гуманитарных специальностей. – М., 1989
   
7. 
   Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
   

№8семинар сабағы. Зейін

№8 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Т.Рибоның теориясы. Зейін және адамның бағыттылығы. Д.Н.Узнадзенің концепциясы. П.Я.Гальпериннің теорияларына әдеби шолу жасаңыз.

1. 
   Зейін туралы түсінік(психикалық кейіп және психикалық процесс ретінде).
   
2. 
   Зейіннің физиологиялық негізі (Т.Рибоның теориясы. Зейін және адамның бағыттылығы. Д.Н.Узнадзенің концепциясы. П.Я.Гальпериннің теориясы).
   
3. 
   Зейіннің түрлері. Ерекшеліктері.
   

1. 
   Выготский Л.С. Собрание сочинений: В6т. – Т.2. – М., 1982
   
2. 
   Гальперин П.Я. Кабыльницкая С.Л. Экспериментальное формирование внимания. – М., 1974
   
3. 
   Гамезо М.В., Домашенко И.Л. Атлас по психологии. – М.,1998
   
4. 
   Жарықбаев Қ. Психология. –А., 2001
   
5. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
   
6. 
   Рамендик Д.М., Солонкина О.В. Психология и психологический практикум для гуманитарных специальностей. – М., 1989
   

№9семинар сабағы. Тұлғаның қалыптасуы және дамуы.

№9 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Жеке тұлға теориялары негізінде тұлғаның қалыптасу мен дамуын түсіндіріңіз.

1. 
   Жеке тұлғаның қалыптасуының алғышарттары.
   
2. 
   Жеке тұлғаны дамыту мәселесін шешудегі теориялардың негіздері.
   
3. 
   Э.Эриксон бойынша жеке тұлғаны дамыту этаптары.
   
4. 
   Жеке тұлғаның тұрақтылығы мәселесі.
   

1. 
   Бодалев А.А. Психология личности. – М., 1998
   
2. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
3. 
   Жарықбаев Қ. Психология. – А. 2001
   
4. 
   Общая психология .Курс лекции../Сост. Е.И.Рогов. – М., 1995
   
5. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии). – М., 2003
   
6. 
   как предмет психологического исследования. – Пермь, 1998
   
7. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
   
8. 
   Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
   
9. 
   Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
   

№10семинар сабағы. Ерік.

№10 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау тұлғаның бірінші, екінші, үшінші еріктік қасиеттерін кесте түрінде дайындаңыз.

1. 
   Адам іс-әрекетін және қарым-қатынасын ұйымдастырудағы еріктің маңызы.
   
2. 
   Тұлғаның бірінші еріктік қасиеттері.
   
3. 
   Тұлғаның екінші және үшінші еріктік қасиеттері.
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
   
3. 
   Котырло В.К. Развитие волевого поведения у дошкольников. – Киев. 1971
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
   
5. 
   Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед. инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
   
6. 
   Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
   

№11семинар сабағы. Мотив және мотивация

№11 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Адамның мотивтік сферасының негізгі параметрлері және құрылымы, мотивацияның негізгі факторлары, қарым-қатынасқа деген қажеттілік (аффиляция), билеушілік мотивациясы, түрлі әлеуметтік ортадағы түрлі мотивтегі адамдар әрекет-қылығы, агрессивтілік пен фрустрация мотивациясы бойынша кесте дайындаңыз.

1. 
   Мотив және мотивация ұғымдарына психологиялық анықтама
   
2. 
   Мотивтің қажеттілік және мақсаттармен ара қатынасы.
   
3. 
   Адамның мотивтік сферасының негізгі параметрлері және құрылымы.
   
4. 
   Мотивацияның негізгі факторлары.
   
5. 
   Қарым-қатынасқа деген қажеттілік (аффиляция).
   
6. 
   Билеушілік мотивациясы.
   
7. 
   Түрлі әлеуметтік ортадағы түрлі мотивтегі адамдар әрекет-қылығы.
   
8. 
   Агрессивтілік пен фрустрация мотивациясы.
   

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии. – М.,2003 (389-418.
   
3. 
   Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1982 (189-206.
   
4. 
   Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб., 2000
   

№12семинар сабағы. Темперамент. Темперамент типтері

№12 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау әрбір темперамент типтерінің жетістіктері мен кемшіліктеріне сызба дайындаңыз

1. 
   Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама.
   
2. 
   Әрбір темперамент типтерінің жетістіктері мен кемшіліктері.
   
3. 
   Темперамент және қызмет.
   

1. 
   Мерлин В.С. Очерк теории темперамента. – М., 1964
   
2. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
3. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологий. – М.,2003 (389-418.
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
   

№13семинар сабағы. Мінез-құлықтың табиғаты

№13 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Мінез тұлғалық қасиеттің бір қыры ретінде және мінез бен темпераменттің араатынасы мазмұнын көрсетіңіз.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. 
   К.К.Платонов, Н.Д.Левитов, А.Лоуэн, Райх және қазіргі американ психологтарының мінезге беретін психологиялық анықтамалары.
   
2. 
   Мінез тұлғалық қасиеттің бір қыры ретінде.
   
3. 
   Мінез және темперамент.
   

5. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
6. 
   Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
   
7. 
   Личко А.Е. Психопатия и акцентуация характера у подростков. – Л., 1983
   
8. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
   
9. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 2004
   
10. 
    Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
    
11. 
    Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
    

№14семинар сабағы. Қабілеттер

№14 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Қабілеттер мен біліктілік, дағды, іскерліктердің айырмашылықтарын мысал негізінде дәлелдеңіз.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Қабілеттер туралы теориялық анықтамалар.
   
2. 
   Қабілеттер мен біліктілік, дағды, іскерліктердің айырмашылықтары.
   
3. 
   Қабілет түрлерінің өзіндік белгілері.
   

Әдебиеттер:

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
   
3. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
   
4. 
   Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
   
5. 
   Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед. инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
   
6. 
   Психология одаренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса .- М.; 1996
   

№15семинар сабағы.Қарым-қатынас адамның негізгі іс-әрекеті ретінде

Мақсаты: Қарым-қатынас адамның негізгі іс-әрекеті ретінде тұлғаралық қатынастардың түрлерін талдау

№15 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқау Қарым-қатынас әлеуметтік-рухани қажеттілік ретінде, және адамдардың бірін-бірі қабылдаулары ретінде тақырыбы бойынша коспект дайындау.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Қарым-қатынас әлеуметтік-рухани қажеттілік ретінде.
   
2. 
   Қарым-қатынас адамдардың бірін-бірі қабылдаулыры ретінде.
   
3. 
   Тұлғаралық қатынастардың түрлерін талдау.
   

Әдебиеттер:

1. 
   Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
   
2. 
   Бодалев А.А. Личность и общение. – М., 1983
   
3. 
   Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. – М., 1982
   
4. 
   Кричевский Р.Н., Дубровская Е.М. Психология малой группы. – М., 1991
   
5. 
   Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений. Т1.(Общие основы психологий. – М.,2003
   

4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау

Жұмыс бағдарламасында өзбетімен жұмыстың келесі түрлері ұсынылады: СӨЖО (студенттің оқытушы басшылығымен жүргізетін өзбетімен жұмысы) және СӨЖ . Кейбір тақырыптарды тереңірек оқып-зерттеуі мақсатындағы студенттің өзбетімен жұмысы.

4.2.1.СӨЖ тақырыптарының тізімі

1. Қазіргі заман психологиясында зерттелуші құбылыстар жүйесі.

2. Психологиялық білімдердің педагогикалық теория мен практика үшін маңызы.

1. 
   Психологиялық зерттеу әдістері .
   
2. 
   Адамның психологиялық қалпы мен қасиеттері және физиологиялық факторлар .
   
3. 
   Ми және психика.
   
4. 
   Адам психикасы мен әрекет-қылығының дамуында биологиялық және әлеуметтік факторлардың ролі.
   
5. 
   Мидың құрылым бірліктері қызметінің адамның психикалық процестері мен қалыбына байланыстылығы.
   
6. 
   Адам санасының қызметіндегі сөйлеудің ролі.
   
7. 
   Психология және әлеуметтану салаларының түйісуінде пайда болатын адам психологиясындағы негізгі проблемалар.
   
8. 
   Мекендік теориясының ғылыми негізі және оған қарсы көзқарастар.
   
9. 
   19-ғасырдың ортасына дейінгі психология дамуының негізгі кезеңдері.
   
10. 
    Психологияның дербес ғылымға айналу тарихы.
    
11. 
    Психологиялық зерттеудің қазіргі кезең бағыттары.
    
12. 
    Адам іс-әрекетінің фило және онтогенездік дамуы.
    
13. 
    Психикалық процестер адам іс-әрекеттерінің формалары ретінде.
    
14. 
    Адам іс-әрекеттеріне психологиялық талдау.
    
15. 
    Адамаралық қатынастардың жалпылаған түрлері.
    
16. 
    Түйсіктердің ағзалық ішкі және сыртқы жағдайлармен байланысы.
    
17. 
    Адамның көру қабылдауына байланысты заңдылықтар мен жұмбақтар.
    
18. 
    Қиял және жеке шығармашылық.
    
19. 
    Қиялдың дамуы.
    
20. 
    Шығармашылық ойлаудың психологиясы.
    
21. 
    Ойлауды дамыту құралдары.
    
22. 
    Тіл мен сөйлеудің даму теориясы.
    
23. 
    Ана тілінде сөйлеп үйренудің маңызы.
    
24. 
    Сөйлеу мен ойлауды өзара салыстыру.
    
25. 
    Зейін және оның психологиялық қасиеттері.
    
26. 
    Балаларда зейіннің даму этаптары.
    

4.2.2 Тест сұрақтары:

$$$ 1 А

Психология…

А.психикалық құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңды

В.жан туралы ілім

С.психика туралы ілім

D.жан дүниесінің сыры жайлы ілім

Е.дұрыс жауап жоқ

$$$ 2 А

Барлық нәрседе жан бар дейтін ұғым:

А. анимизм

В. дуализм

С.материализм

D.идеализм

Е.дұрыс жауап жоқ

$$$ 3 D

Психология ғылымының негізгі принциптері

А.даму принципі

В.сана мен іс-әрекет бірлігі принципі

С.детерминизм принципі

D.А,В,С.

Е.дұрыс жауабы жоқ

$$$ 4 С

Сана дегеніміз не?

А.адамның түрлі күйінің тұрақты компоненттері

В.бір адамды екінші бір адамнан ажыратуы

С.сыртқы дүние заттарымен құбылыстарының мидағы бейнесі

D.бұрын қабылданған нәрселерді қайтадан өңдеп, образ жасауда көрінетін психикалық процесс

Е.дұрыс жауап жоқ

$$$ 5 А

Психологияда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін әдістерінің тобы

А.негізгі әдіс және қосалқы әдіс

В.негізгі әдіс

С.байқау әдіс

D.лабораториялық және табиғи әдіс

Е.қосалқы әдіс

$$$ 6 А

Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды

А.байқау әдісі деп атайды

В.тәжірибе әдісі деп атайды

С.табиғи тәжірибе деп атайды

D.сынау әдісі деп атайды

Е.лабораториялық тәжірибе деп атайды

$$$ 7 В

Рефлекс дегеніміз ...

А.Нерв жүйесінің ќызметі

В.Сырттан немесе іштен келетін тітіркендіргіштерге организмніњ ќайтаратын жауап реакциясы

С.Күрделі ми ќабыѓының жұмысы

D.Организмге ќажетті ќұбылыстарды білдіретін тітіркендіргіштер

Е.Әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері нәтижесінде нерв жүйесінің қызметі

$$$ 8 А

Психологиялық зерттеулердің мақсаты бойынша

А.әрбір психикалық құбылыс өзара байланысты және үнемі дамуда

В. психикалық құбылыстар өзара байланыста емес

С. психикалық құбылыстар бір қалыпта дамусыз өтеді

D. психикалық құбылыстар жеке өзімен-өзі дамиды

Е.дұрыс жауап жоқ

$$$ 9 В

Психология ғылымы гректің екі сөзіне тұрады:

А. «пайда»-бала, «гогос»-жетелеу

В. «психе»-жан, «логос»-ілім

С.жан қуаттары

D.психикалық құбылыстар

Е. психикалық ғылым

$$$ 10 А

Тәлім-тәрбие психологиясы, жан ерекшелігі психологиясы, арнаулы психологиясы, еңбек психологиясы т.б. психологияның…

А.салалары

В.әдістері

С.бағыттары

D.сенімдер

Е.принциптер

$$$ 11 А

Психология…

А.жан туралы ілім

В.жүрек тралы ілім

С.қарым-қатынас туралы ілім

D.жоғарғы жүйке жүйесі

Е.дене туралы ілім

$$$ 12 В

Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының мидағы бейнелері

А.психикалық кейіп

В. психикалық процесс

С. психикалық қасиет

D. психикалық зерттеу

Е. психикалық принциптер

$$$ 13 А

Адамның түрлі көңіл-күйлерінің тұрақты компоненттері (шабыт, зерігу, үйрену):

А.психикалық кейіп

В. психикалық қасиет

С. психикалық процесс

D. психикалық құбылыс

Е. психикалық принциптер

$$$ 14 В

Бір адамды екінші адамнан ажыратуға негіз болатын ең маңызды ерекшеліктер:

А.психикалық процесс

В. психикалық қасиет

С. психикалық кейіп

D. психикалық құбылыс

Е. психикалық принциптер

$$$ 15 С

Адамдар арасындағы қарым-қатынасты зерттеу әдісі:

А.тест

В.эксперимент

С.социометрия

D.әңгіме

Е.іс-әрекетінің нәтижесін талджау.

$$$ 16 В

Баланың ақыл-ойының дәрежесін анықтауға арналған:

А.эксперимент

В.интеллект тесттер

С.байқау

D.әңгіме

Е.социометрия

$$$ 17 С

Екінші сигнал жүйесінің сигналы не?

А.жарық

В.дыбыс

С.сөз

D.иіс

Е.түс

$$$ 18 В

Жүрек қызметі, қан айналысы, ас қорытудың нерв орталығы бар. Бұл қай ми?

А.аралық

В.сопақша

С.ортаңғы

D.мишық

Е.артқы

$$$ 19 А

Нерв жүйесінің тыныштықтағы күйі…

А.тежелу

В.қозу

С.индукция

D.ирродиация

Е.концентрация

$$$ 20 В

«Ми рефлекстері» еңбегінің авторы кім?

А.В.А.Бехтеров

В.И.М.Сеченов

С.О.Конт

D.Г.Спенсер

Е.Ч.Дарвин

$$$ 21 А

Нерв жүйесінің қызметін атқаратын

А.рефлекс

В.нейтрондар

С.жұлын

D.нерв қозғалысы

Е.қозу

$$$ 22 А

Нейтронның тарамдалып, өзара түйінделіп бітетін жері

А.нерв орталығы

В.нерв жүйесі

С.жұлын

D.ми орталығы

Е.мишық

$$$ 23 В

Организмнің әр-түрлі түрткіштерге өмір тіршілігінде беретін жауабын … рефлекс дейді.

А.шартсыз

В.шартты

С.түпкілік

D.жасанды

Е.биологиялық

$$$ 24 А

Туа пайда болатын рефлексті … рефлекс деп атайды.

А.шартсыз

В.шартты

С.бейтарап

D.кездейсоқ

Е.табиғи

$$$ 25 Е

Жануарлар психикасының негізгі түрлері:

А.сана

В.бірізділік

С.түйсіну

D.сезгіштік

Е.дағды

$$$ 26 С

Біртіндеп даму дегеніміз не?

А.революция

В.кезең

С.эволюция

D.диалект

Е.материализм

$$$ 27 А

Организмнің сыртқы ортаны түсіне алу қабілеті:

А.сезгіштік

В.инстинк

С.дағды

D.түйсік

Е.санасыз ұмтылу

$$$ 28 А

Санадан тыс құбылысты психологияға тұңғыш енгізген психолог:

А.З.Фрейд

В.Фехнер

С.И.П.Павлов

D.Лейбниц

Е.Лотце

$$$ 29 А

Сананың дамуы сыртқы ортадан тәуелді болады дейтін түсінікті ғылымды … принцип деп атайды.

А.детерменистік

В.интроспекция

С.экстроспекция

D.тәуелділік

Е.санасыздық

$$$ 30 А

Мақсатқа бағытталған бағдарлама және жоспармен жүйелі жүргізілетін зертеу түрі

А.бақылау

В.эксперимент

С.әңгіме

D.тест

Е.социометрия

$$$ 31 С

Адамның оқыту мен тәрбиелеу ісіндегі психологиялық заңдылықтарын зертейді.

А.еңбек психологиясы

В.арнаулы психологиясы

С.тәлім-тәрбие психологиясы

D.зоопсихология

Е.әлеуметтік психология

$$$ 32 С

Гуманистік және әлеуметтік тәрбие мәселелерін … психологиясы зерттейді

А.педагогикалық

В.оқыту

С.тәрбие

D.еңбек

Е.спорт

$$$ 33 А

Дидактиканың психологиялық негіздерін … психологиясы зерттейді

А.оқыту

В.тәрбие

С.еңбек

D.спорт

Е.заң

$$$ 34 D

Балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы қандай психологиясының саласына жатады?

А. Арнаулы психологияға

В.әскери психологияға

жүктеу/скачать 0.72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: