ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Табиғи сипаттағы құбылыстар»

5В073100 «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған

Семей

Бакирова Л.С. ____________ «02» 09. 2014 ж.

2 ТАЛҚЫЛАНДЫ

2.1 Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті «Экология және қоршаған ортаны қорғау» кафедрасының отрысында

Хаттама № 1 «___» ____ 2014ж.
Кафедра меңгерушісі _________ доцент Е.Н. Артамонова

2.2 Аграрлық факультетінің оқу - әдістемелік бюросында

Хаттама № 1 «___» ____ 2014ж.
АФ ОӘБ төрайымы _________ профессор м.а. Г.И. Джаманова

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдап басып шығаруға ұсынады

Хаттама № 1 «___» ____ 2014ж.

оқу әдістемелік жұмысы бойынша

проректор _________ профессор Г.К.Искакова

4 № 1 басылым 18.09.2013ж. ОРНЫНА ЕНГІЗІЛГЕН

1. 
   Жалпы ережелер
   
2. 
   Пәннің мазмұны мен сабақ түріне байланысты сағаттардың бөлінуі
   
3. 
   Пәнді меңгеру жөніндегі әдістемелік ұсыныстар
   
4. 
   Курс форматы
   
5. 
   Курс саясаты
   
6. 
   Баға қою саясаты
   
7. 
   Әдебиеттер
   

Бакирова Ляйля Сапарбаевна, аға оқытушы

«Экология және қоршаған ортаны қорғау» кафедрасы

Жұмыс телефоны 53-07-92, оқу ғимараты № 8, кабинет 128

Сабақ өткізілетін аудитория № 8 оқу ғимараты, 135 аудитория

Пән бойынша кредит саны - 3

«Табиғи сипаттағы құбылыстар» пәннің жүргізу мақсаты табиғи көріністердің немесе биосфера мен техносферада жиі кездесетін жойқын құбылыстарың біртұтастерімен студенттерді таныстыру. Табиғи дулей зілзала мен процесстер қауіпті әсерлердің шығуының себептері болып табылады. Оларға жататындар: жер сілкінісі, борандар, құйындар, ормандар өрті, эпидемиялар, эпизоотиялар, эпифитотиялар, орман мен ауыл шаруашылығының зиянкестерінің кең таралуы, қатты, тұрақты аяздар т.б. көптеген жойқын құбылыстар дүлей зілзаларға әкеліп соғады.

3. 
   Пәнді оқытудың мақсаты:
   

Ұйымдастырушылық және басқару мәселелерін шешу, болжау, қауп туғызуы мүмкін немесе қауіпті табиғи көріністерді алдын алу, олардан халықты қорғап, төтенше жағдайлардан халықпен шаруашылықтың территориялық біртұтас функциясының тұрақтылығын арттыру жайлы олардың теория және практика жағынан дайындау.

• 
  ҚР- ғы әр турлі объект типтері үшін және әр түрлі табиғи аймақтағы қауіпті құбылыстарын біртұтас қауіпті түрлерін білу керек.
  
• 
  табиғи апат процесінің даму ерекшеліктерін; қауіпті табиғи аппаттардың шығуы, қайталануы, болжаудың принциптері мен әдістері; зиян келтіретін және қауіпті табиғат көріністерінен экономикалық, әлеуметтік, экологиялық шығындарды бағалау әдістері мен принциптері;
  
• 
  қауіпті табиғат көрінісінің жергілікті комплексімен әр турлі типтер объектісін қорғаудың тиімді түрін таңдау концепциясымен схемасы, облыс, район қала, өнеркәсіп деңгейіндегі әр турлі салмақтағы төтенше жағдайдық табиғи қолданылуы калпына келтіру жұмыстары мен авариялы қорғау, ескерту, дайындау принциптері;
  
• 
  табиғи дүлей – зілзалалармен шартталған төтенше жағдайларды алдын алу оларды жою туралы сұрақтарды жөніндегі заңды талаптармен актілер;
  
• 
  табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою үшін құрылған апаттық құтқару қызметі мен құрамаларының ұйымдастырылуы мен қызметі кезінде қоғамдық қатынастарды;
  
• 
  мемлекеттік төтенше жағдай қызметінің ұйымдастырушылық негіздерін, олардың ТЖ салдарын жоюдағы мүмкіндіктерін, төтенше жағдай уақытында апаттық – құтқару отрядтарын құру, оларды дайындау, жұмысқа пайдалану ретін және олардың жұмыстарын басқаруды қарастырады.
  

1.6 Пәннің пререквизиттері: Геоэкология

Кесте 1

Тақырыптың аталуы	Сағат саны
	Дәріс	Тәж. сабақ	ОСӨЖ	СӨЖ	әдебиеттер
1	2	3	4	5	6
1 модуль Литосферада болатын стихиялық құбылыстар
Кіріспе. ҚР «Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» заңы.	2				7.1.1
Стихиялық құбылыстар мен табиғи процесстердің жіктелуі		4			7.1.1-7.1.4
ҚР табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу жөніндегі шаралар (Ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау және болжау).			3	8	7.1.1-7.1.4
Литосферада болатын стихиялық құбылыстар, құбылыстар түрлері, олардың жіктелуі.	3				7.1.3
Жер сілкінісі		6			7.1.3
Геологиялық қауіпті құбылыстар. Жер сілкінісі. Анықтамасы, классифика циясы, күші, жиілігі және созымдылығы. Халықтың жер сілкінісі кезіндегі іс-әрекеті.			3	7	7.1.3 7.1.4 7.2.1-7.2.1
Көшкіндер. Анықтамасы, жіктелуі, жағымсыз факторлары.	1				7.1.2-7.1.5
Көшкіндер		2			7.1.4
Қарлы боран. Залалдан сақтандыру және оны азайту жөніндегі шаралар. Боранан кейінгі негізгі жұмыс түрлері. Қар көшкіні басып қалған адамдарды іздестіру, құтқару және кейінгі негізгі жұмыс турлері			2	8	7.1.5 7.2.3
Сел. Туындау орындары, түрлері.	1				7.1.6 7.2.5
Сел.		2
Қазақстаның сырғымалар, сел қаупті аумақтары. Сел қаупінің белгілері, күші, жылдамдығы. Сырғымалар, қаупінің белгілері, сырғымалар болған кездегі сақтық шаралар.			2	7	7.1.4 7.2.5
2 модуль Атмосферада және гидросферада болатын стихиялық құбылыстар
Қар көшкіні. Қар көшкінінің түрлері, туындау орындары, қар көшкінінің болу периодтары және жағымсыз факторлары.	1				7.1.5 7.2.3
Қар көшкіні.		2			7.1.6
Қар басу. Қар басу кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары. Қатты қар жауғанда, көктайғақ, аяз, сипаттамалары. Сақтау жұмыстарының түрлері.			2	8	7.1.6 7.1.7
Гидросферада болатын стихиялық құбылыстар.	3				7.1.8
Гидросферада болатын стихиялық құбылыстар.		6			7.1.3 7.1.4
Теңіздік гидрологиялық қауіпті құбылыстар: тайфундар, цунами. Субасудың түрлері. Негізгі себептері. Халықтың сутаскыны мен су басу кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары.			3	7	7.1.4 7.1.8
Атмосферада болатын стихиялық құбылыстар.	2				7.1.5
Метеороглогиялық табиғи құбылыстар.		4			7.1.6
Шаңды дауыл. Халықтың шанды дауыл кезіндегі іс-әрекеті. Сақтық шаралары. Аяз. Көктайғақ. Температураның төмендеуі кезіндегі халық пен әкімшілік қолданылатын шаралар.			3	7	7.1.5-7.1.6 7.2.3
Табиғи өрттер.	1				7.1.3 7.2.4
Табиғи өрттер. Өрттің түрлері,сипаттамасы. Өртті жайылтпаудың негізгі әдістері. Ормандағы,табиғи даладағы (егістіктегі) өрттер.		2			7.1.3 7.2.4
Өрт кезіндегі зардап шеккендерді іздеу және көшіру. Сақтық шаралар.			2	8	7.2.4
Адамдардың, ауыл шаруашылық малдың жұқпалы аурулары, аурулармен және зиянкестермен ауыл шаруашылық өсімдіктердің, дақылдардың зақымдануы.	1				7.1.4-7.1.5
Жұқпалы аурулар және зиянкестермен ауыл шаруашылық өсімдіктердің, дақылдардың зақымдануы		2			7.1.4-7.1.5
Өсімдіктердің аурулары (аурудың ерекшеліктері, алдын алу және сақтау шаралары). Жануарлардың өте қауіпті инфекциалық аурулары (аурудың ерекшеліктері, алдын алу және сақтау шаралары			2,5	7,5	7.1.5-7.1.6
Барлығы:	15	30	22,5	67,5

2. 
   ПӘНДІ МЕҢГЕРУ ЖӨНІНДЕГІ ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
   

«Табиғи сипаттағы құбылыстар» курсын берілген бағдарлама бойынша реттелген түрде оқу керек. Нәтижелердің логикалық жолдарын ұғынып, анықтамалар мен негізгі түсініктерді ажырата білу қажет. Теориялық материалдарды оқу кезінде және есептерді шешуде міндетті түрде төтенше жағдайдың өту кезіндегі физикалық құбылыстардың мағынасына көңіл аудару қажет. Студенттер пәнді оқып-үйренуге арналған әдістемелік нұсқаулармен танысып пәнді толық меңгерулері керек. Әдістемелік нұсқау пәннің кейбір бөлімдерін студенттермен үздік жұмыс жасау ретінде жүргізіледі.

Әдістемелік нұсқаулар құрамына:

• 
  пәнді оқуда қажетті жоспарлау, уақытты ұйымдастыру (орындау уақыты);
  
• 
  оқу-әдістемелік кешенін қолдану нұсқасы;
  
• 
  әдебиеттер мен оқулықтарды қолдана білу;
  
• 
  емтиханға даярлану үшін берілетін кеңестер кіреді.
  

Қауіпті құбылыстардың басқа түрлері: опырмалар, себілулер, беткейлік ағылу, жер бетінің отыруы және ойылымы, эрозия, шаңды дауылдар, т.б. Олардың ерекшеліктері, жағымсыз факторлары, қорғану құралдары, салдарды жою тәсілдері.

Ішкі суқоймаларда болатын гидрологиялық қауіпті құбылыстардың түрлері: су тасқыны, су тасу, нөсерлік су тасу, желдік айдамалар, судың төмегі деңгейлері, сең буылуы және тоқтауы, жер асты сулар деңгейінің көтерілуі. Теңіздік гидрологиялық қауіпті құбылыстар: тайфундар, теңіз деңгейінің қатты толқулары немесе тербелісі, мұздық жамылғы және т.б.

Анықтамасы және сипаты, күші және қарқындылығы, жиілігі және ұзақтығы, зақымдаушы факторлар, алдын алу және гидросферадағы әр қауіпті құбылыс үшін құтқару жұмыстарының түрлері.

Метеорологиялық қауіпті құбылыстардың түрлері: дауылдар, күшті жел, торнадо, шквалдар, құйындар, дүлей құйын, қатты жаңбыр, бұршақ, қалың қар жауу, көкмуз, аяз, боран, ыстық, туман, құрғақшылық, аңызақ.

Анықтамасы және сипаты, кеңістіктік таралуы, күші және қарқындылығы, жиілігі және ұзақтығы, жағымсыз әсерлері, болжам, алдын алу шаралары, атмосферадағы әр қауіпті құбылыс үшін құтқару жұмыстарының түрлері

Табиғи өрттердің түрлері: ормандық, далалық және шымтезектік. Олардың сипаттамалары, туындау, даму және таралу ерекшеліктері. Жағымсыз әсерлері, болжам, алдын алу шаралары, табиғи өрттерді таратпау және сондіру тәсілдері.

Адамдардың өте қауіпті жұқпалы аурулары (эпидемиялар) Клиникалық белгілер және аурулардың ерекшелігі, алдын алу және қорғану шаралары. Эпизотии, клиникалық белгілері және аурулардың ерекшелігі, алдын алу және қорғау шаралары.

Студенттер аудиторлық тәжірбие сабақтары мен СОӨЖ кезінде ҚР табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы. Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу жөніндегі шаралар (Ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау және болжау). Геологиялық қауіпті құбылыстар. Жер сілкінісі. Анықтамасы, классификациясы, күші, жиілігі және созымдылығы. Халықтың жер сілкінісі кезіндегі іс-әрекеті. Қарлы боран. Залалдан сақтандыру және оны азайту жөніндегі шаралар. Боранан кейінгі негізгі жұмыс түрлері. Қар көшкіні басып қалған адамдарды іздестіру, құтқару және кейінгі негізгі жұмыс турлері. Қазақстаның сырғымалар, сел қаупті аумақтары. Сел қаупінің белгілері, күші, жылдамдығы. Сырғымалар, қаупінің белгілері, сырғымалар болған кездегі сақтық шаралар сияқты тақырып бойынша жұмыс жасайды.

Берілген материалды жақсы меңгеру үшін әр тақырып бойынша конспект құру керек. Аудиториялық сабақтар келесі түрлерден тұрады: дәріс, тәжірибелік сабақ, ОСӨЖ бөлігі.

Пән бойынша әдістемелік нұсқаулар осы мамандық студенттеріне арналған. Оған дәріс тезистері, курстың тақырыптық жоспары, сабақ кезінде оқытушымен істейтін және студенттің өздік жұмыстарының тақырыптары, өзіндік бақылауға арналған тест сұрақтары, рефераттар тақырыбы, ұсынылатын әдебиеттер тізімі кіреді. Емтиханға өзіндік дайындық үшін сұрақтар тізімі. Рейтингтік шкаланы істелген жұмыс көлеміне қарай бағалайды.

Нұсқаулар: оқу үрдісіне белсенді қатысу, үй тапсырмаларын орындау, сабақтарда кері байланысты конструктивті қолдау, ұжымдық жұмысқа атсалысу, жауапкершілікті бөлу. Курстастарына және оқытушыларға мейрімді, ашық, адал, төзімді болу.

Әдістемелік нұсқаулар студенттерге тәжірбиелік–зертханалық жұмыстарды өздігінен және оқытушының біраз көмегімен орындауына мүмкіндік береді.

Студенттер пәнді толық меңгеру үшін олар төмендегі талаптарды толық орындаулары қажет:

Сабақ басталғанда оқытушыдан пәннің оқу-әдістемелік кешенін алып танысу.

Аудиториялық сабақтарды (дәріс, тәжірбие сабақтары және ОСӨЖ) босатпау, дайындалып келу және белсенді қатысу, сөйтіп ең жоғары балл жинау.

4. 
   КУРС ФОРМАТЫ
   

Кредиттік жүйемен оқыту кезінде студенттің өздік жұмысын ұйымдастыру сапасын жоғарлату, оның ішінде әртүрлі үй тапсырмаларын орындау талаптары жоғары орын алады.

Оқытушының көмегімен студенттің өздік жұмысы – кредиттік жүйемен оқыту кезіндегі оқу жұмысының бір түрі болып табылады. Ол аудиториялық сабақ диалог режим түрінде, сонымен қатар, аудиториядан тыс уақытта кеңес түрінде өткізіледі.

СӨЖ «Табиғи сипаттағы құбылыстар» пәні бойынша тақырыптар берілген.

Студенттер осы тақырыптарға берілген әдебиеттерді және қосымша әдебиеттер іздестіріп рефераттар жазып өткізуге тиіс. Әрбір рефераттың жоспары болуы және қолданылған әдебиеттердің тізімі берілуі міндетті. Көлемі 5-10 бет. Оны компьютерде теруге немесе қолмен жазуға рефераттарға арналған дәптерге жазуға болады. Тексеріліп бағасы қойылған реферат иесіне қайтарылады.

5 КУРС САЯСАТЫ
Университетте қабылданған ішкі тәртіп талаптарын сақтау:

• 
  сабаққа қатысу: Дәріске, зертханалық сабақтарға қатысу міндетті. Егер қандай да бір себеппен сабаққа қатыса алмасаңыз, тақырып және тарау бойынша өзіндік жұмыс жазып мезгілінде тапсыру керек, ал дәрістен өткен тақырып және зертханалық жұмыс бойынша бақылау жұмысын немесе тест бойынша жауап жазуыңыз керек.
  
• 
  тәртіп: Сабақ кезінде тәртіпті жүйені бұзу аудиториядан шығарумен және/немесе барлық курс үшін «қанағаттанарлықсыз» деген бағамен жазаланады.
  
• 
  бақылау жұмыстары: Оларды орындау міндетті және белгіленген мерзім ішінде тапсыру керек. Мерзімнен кейін орындалған жұмыстар төмен бағаланады.
  
• 
  межелік аттестация: межелік аттестация қорытындысы сабаққа қатысуды, берілген уақытта өзіндік жұмыстарды орындауды, сабақта ауызша немесе жазбаша жауап беруді, межелік бақылаудың өзінің нәтижесін ескереді.
  
• 
  көшіру: Кез-келген көшіру (дайын тапсырмаларды немесе басқа студенттердің есептерін көшіру, пайдалану) аудиториядан шығарумен және/немесе курс үшін «қанағаттанарлықсыз» деген бағамен жазаланады.
  
• 
  ұялы телефондар: Сабақты өткізу уақытында өшіру керек.
  
• 
  емтихан: Нәтижесінде барлық студенттерге тестік емтихан болады, яғни пәннен максималды балл санынан 50 % жинаған студент емтиханға жіберіледі. Емтиханда студент барлық курста өткен материал мазмұнына берілетін сұрақтар.
  

Студенттердің білімін бағалау күнделікті (апта сайын), аралық (7-ші және 15 –ші аптада) және қорытынды бақылау түрінде жүргізіледі. Қорытынды баға студенттің әр сабақтағы жұмысын, рефераттарды қорғау, өзіндік жұмыстарды, СӨЖО орындау нәтижелерінен құралады. Курс бойынша қойылатын баға күнделікті, аралық және қорытынды бақылауда алынған балдардың сомасы болып табылады.

Пәнді оқыту кезінде олардың білімін тексеру үшін әртүрлі бақылау әдістері қолданылады:

• 
  ауызша сұрау;
  
• 
  жазбаша тексеру;
  
• 
  құрама тексеру;
  
• 
  үй тапсырмаларын көрсету және қорғау;
  
• 
  дискуссия, тренинг, дөңгелек үстел, т.б.;
  
• 
  тест сынағы;
  

Барлық тапсырмалар уақытында өткізілуі қажет. Кешігіп тапсырылған тапсырмалар автоматты түрде төмен бағаланады (10 пайызға). Сабаққа кешіккені үшін 0.5 балл төмендетіледі. Қалған сабақтар, себепті босатқан сабақтар график бойынша өтеледі.

Осы талаптарды орындау емтиханға рұқсатты қамтамасыз етеді.

«Табиғи сипаттағы құбылыстар» пәніне 1000 балл бөлінеді. (кесте 2):

• 
  600 балл бір академиялық кезеңге (1-7 апта 270 балл және 30 балл сабаққа қатысу; 8 – 15 апта – 270 балл және 30 – балл – сабаққа қатысу). Аралық бақылауды жүргізуге 270 баллдың 70 баллы беріледі. Оқытушы студенттің пәнді оқу барысында орындайтын жұмыс түрлеріне қарай 200 баллды өз қалауы бойынша бөле алады;
  
• 
  Қорытынды емтиханға 400 балл.
  

Кесте 2

7. 
   ӘДЕБИЕТТЕР
   

1. 
   Негізгі әдебиеттер
   
   1. 
      «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 5.07.1996.
      
   2. 
      «Авариялық-құтқару қызметтері және құтқарушылар мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 27.03.1997.
      
   3. 
      «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. І кітап / ТЖ және АҚ Республикалық курстары.- Алматы, 2008.
      
   4. 
      «Тіршілік қауіпсіздігі» курсы бойынша жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралы. ІІ кітап / ТЖ және АҚ Республикалық курстары.- Алматы, 2008
      
   5. 
      Стихийные явления в природе. Н.А. Алексеев. М., «Мысль»,2008, 265с.
      
   6. 
      Ұйымдарда АҚ және ТЖ туралы сабақтар жүргізу үшін оқу құралы. ҚР ТЖА, Алматы қ., 2007, 125б.
      
   7. 
      Волович В.С. Тірі қалу академиясы. Москва. «Толк», 2005, 220б.
      
   8. 
      Халықтың су тасқаны қауіпі және ол кезіндегі іс-әрекеті туралы жаднама. ҚР ТЖА, Алматы қ., 2007, 265б.
      

1. 
   Қосымша әдебиеттер
   
   1. 
      Жер сілкінісі: өмір сақтауға болады деректер, болдар, кеңестер. А.Нұрмағамбетов, А. Сыдыков. Алматы, «Ғылым», 2004.
      
   2. 
      Животные предсказывают землетрясение. П.И. Мариковский. Алматы. «Қайнар», 2004.
      
   3. 
      Тосын жағдайды адам қауіпсіздігінің негіздері. Ю. Репин, Р.А.Шабунин, В.А. Середа. Алматы, «Демеу», 2004ж.
      
   4. 
      Халықтың өрт кезіндегі әс-әрекеті туралы жаднама. ҚР ТЖА, Алматы қ., 2007.
      
   5. 
      Қараманов Ұ.Қ. Сел тасқандары Алматы, 1996.