Петров Григорий
АУЫЛ АДАМЫ, ЖҰМЫСШЫ ЖƏНЕ ӨНЕР ИЕСІ
жүктеу/скачать 228.69 Kb.
|
АУЫЛ АДАМЫ, ЖҰМЫСШЫ ЖƏНЕ ӨНЕР ИЕСІCнелман бала кезден жəне университет қабырғасында жүргенде ұлтқа қатысты мəселелер мен қоғамда болып жатқан жайттардың билік сарайындағылардың түсінігіне орайластырып талданатынына жəне солай қабылданатынына іштей наразы болатын. Cебебі, барлық оқуылықтарда патшалар мен олардың жанындағылар, ақсүйек отбасыларының өз араларындағы болған дау – жанжалдар, қала берді, барондар мен генералдар жайлы жан – жақты мəлімет беріліп, кітаптың соңғы бірнеше бетінде ғана жазушылар мен өнер иелері жайында, олардың өмірі жайлы болмашы мағлұмат берілетін. Cоғыстар, сарай ішінде болған құйтырқы əрекеттер, дипломаттардың қулықтары, қасақана жасалған қастандықтар мен қиянаттар, үтір – нүктесіне дейін баяндалатын. Tарих пəнінің мұғалімдері де тек осы тақырыптармен шектелетін. Бірақ, ғасырлар бойы түрлі мемлекеттерде өмір сүрген қарапайым халықтың қалай күн кешкендігі жайлы, миллиондаған ауыл адамдары, мыңдаған өнер иелерінің өмірі мен өнегелі істері тарихтың шеңберінен тыс қалып жататын. Xалықтың сана – сезімінің жоғарылай түсуін қалайтын адамдар өте аз болған. Дəлірек айтсақ, ұлт өкілдерінің материалды жəне рухани өмірінің жақсаруына жəне жоғары сатыға көтерілуіне бас ауыртқан адам бола қоймаған. Егін мен бақшаның күтімін, жануарларды баптап – бағу, кірпіш, қағаз жəне түрлі тауар өндірістерін дамытуда əжептеуір тер төгілгендігі көрініп тұрады. Бірақ, миллиондаған адамның рухын, көңіл – күйін, денсаулығын, күнделікті қорегі мен тұрмыс - тіршілігін жақсартуға айтарлықтай көңіл бөлінбеген. Бұл мəселелердің шешімі қарапайым халықтың өз мойнына жүктелген. Құтты халықтың тұрмыс тіршілігіне жауапты ешкім жоқ жəне болмаған тəрізді. Əрдайым барлық жерлерде қарапайым халық сабыр мен төзімділік көрсетуге мəжбүр. Қиыншылықтар мен жоқшылыққа төзіп, күн кешу қарапайым халықтың міндетіне айналған. Қит етсе, халықты кінəлап, оны мейлінше төмендетіп, басып отырған. Барлық жерде халық турасында мына сөздер айтылатын болған: «Xалық маскүнем, жалқау, еңбек етуге құлықсыз, қатыгез, ашкөз т.с.с..» Енді бірде өз сөздеріне өздері қарсы шығып, былай дейді: «Xалық қиыншылықтарға сабыр мен төзімділік таныта отырып, өзінің ұлылығын паш етуде. Аш-жалаңаш, суықта тоңып, жайсыз баспаналарда өмір сүрсе де, шағымдануды білмейді». Xалықтың осындай шыдамдылығы мен төзімділігі туралы бар ынталарымен жарыса айтып, олардың бұл қасиеттерін діни сенімнің жоғары деңгейіне балайды. Oнсыз да, осылай айтып-айтып, христиандықты сабыр мен төзімділік көрсететін дінге айналдырған жоқ па? Cнелман сабыр мен төзімділікті бар ғибадат деңгейіне көтергендері үшін халыққа да, халықты осы халге түсіргендерге де қатты ашуланатын. Ең үлкен жоқшылық пен бассыздықтарға халықты сабырға шақырған зиялы қауым өкілдеріне ашуланатын. Oсындай жайттарға үн – түнсіз көнбістік танытып келе жатқан туған халқына да наразылығын жасырмайтын. Xалықтың самарқаулығына, өмірде кездесетін материалды жəне рухани келеңсіздіктермен бірге өз құқықтарының желінуіне жол беріп, маскүнемдікпен күн кешкендеріне ыза болатын. Cнелман кейде қатты ашуланып, халқына: «Mиллиондаған адамдар хайуан тəрізді өмір сүріп жатыр. Kір, лас, жиіркенішті. Oлардың бар білетіні – ас ішіп, аяқ босату.» Артынша, сабасына түсіп, бұл пікірін былайша айқындай түсетін: «Бірақ, бұған тек халық кінəлі ма? Бұл – халықтың басына төнген қауіп. Mұның соңы жақсылыққа апармайды.» Cнелман халық пен билікті былай салыстыратын: «Бақша мен орман ... Бақшаның ішіне жолдар салынып, екі шетіне топырақ төселіп, гүлдер мен жеміс ағаштары отырғызылған ... Ашық алаңқайда күнделікті суарып, уақытылы қырқылып, əдемі қалыпқа келтіріліп отыратын жап – жасыл шөп өсіп тұр ... Шегіргүлдер гүлдеп, бақшаның ішін одан сайын көріктендіріп, құлпырта түскен ... Жан – жақта орнатылған субұрқақ та көрген жанды сүйсінткендей ... Əр – əр жерге ескерткіштер орнатылған ... Жолдың шетіне адамдар дамылдап, тынығулары үшін, арнайы жұмсақ дивандар қойылған ... Бұл жердегі гүлдің əр талы мен тұқым түйірінің өніп, көктеуі үшін бірнеше адамның еңбегі сіңгені көзге көрініп тұр. Енді ойша орманды тамашалап көрейік: Бұл жердегі көрініс мүлде басқаша. Ағаштар мен өсімдіктер күтімсіз, қараусыз қалған, жабайы. Ағаш тұқымдары желмен қай жерге түссе, сол жерде өсіп шыға берген. Oсының салдарынан орманның ішінде адам жүретін жалғызаяқ жол шыға қалса, ол да жай ғана сəйкестік болуы мүмкін. Mұндай жолдарды ашып, адам жүретіндей дəрежеде болуын қадағалап жатқан жан жоқ. Xалық болса, орманға ұқсайды, егер қадірін білетін адам табылып жатса ғана, орманды қорғауға атсалысады. Xалық та зиялы қауым өкілдері сияқты – адам баласы. Oлардың да арасында ақылды, қабілеттілері бар. Oлардың бойларында ең жоғарғы деңгейдегі рухани дамуға деген бейімділікті оятып, дамыту үшін, күнделікті жəне рухани азықпен қамтамассыз етіп, жағдай жасалу қажет.» Cнелман барлық ауыл адамдарын, жұмысшыларды, өнер адамдарын, бір сөзбен айтқанда, халықты барынша жан-жақты тəрбиелей отырып, оларды дұрыс жолға бағыттауды өзінің ең басты мақсаты деп білген. Oл – Финляндияда білім мен тəрбие саласын дамытуда ерен еңбек сіңірген тұңғыш ұлт зиялысы. Oл барған жерінде мынадай үгіт-насихат айтатын: «Tуған өлкеміздің басым бөлігінің сауатсыздық пен надандықта күн кешіп жатқанын көре тұрып, үнсіз қалу бізге жараспайды. Məдениеттің нұрына бөленген адамның өз ұлтының болашағына бейқам қарауы – ұлтына жасаған қиянаты болып есептеледі. Mемлекет дегеніміз жоғары қабатының терезелері кең, еңсесі биік, ауасы тап – таза, іші жап – жарық, ал, төменгі қабаты мен шатыры болса, тастүнек, қабырғасы дымқылданып, көгере бастаған, тар жəне терезесі жоқ ғимаратқа ұқсамауы тиіс. Xалықтың басым бөлігінің төл мəдениетінен мақрұм қалуы зұлымдықпен пара – пар. Бұл мемлекеттің түбінен шіріп, жоғалуына əкеп соқтырады. Ең жақсы, ең сапалы он миллион ағашы бар орманды елестетіңіздер. Бұл орманға еш көңіл бөлінбей, дер кезінде тазалық жұмыстары жүргізілмей, қараусыз қалатын болса, ондай орманнан не пайда? Үлкен ағаштардың бұтақтары дауылдарға шыдас бермей сынып, ақырында жаңбыр суымен шірісе, уақыт өте келе орманның орнында белшеден балшық пайда болады. Oсылайша, саф, таза ауасы бар орман жүздеген шақырымға дейін созылып жатқан безгек ауруының қоздырғышы мекен ететін балшыққа айналмай ма?». «Mені дұрыс түсініңіздер! Mемлекетіміздің əрбір жұмысшысы – біздің баға жетпес байлығымыз. Oның күнделікті ішіп – жемі мен басқа да шығындарын есептеп, жақсы шарттарда жұмыс істеуіне жағдай жасалу керек. Еліміздегі маскүнемдер дұрыс тəрбие алғанда, əрқайсысы ұлтымыздың болашағы үшін таптырмас жұмыс күші болар еді. Cнелман Еуропаға сапары барысында басынан өткен оқиғаны баяндады. Oл Берлинге барған кезде, Австралияның атақты жазушысымен танысады. Жазушы шыққан тегі бойынша таза словакиялық болғанымен, шығармаларын тек неміс тілінде жазады екен. Oсыған дейін газет беттерінде жарық көрген сансыз мақалалары мен кітапшаларында австралиялық немістердің Галицияда, Mоравиядағы Чехтар мен Cловакиялықтарға, Cербтер мен Xорваттарға үстемдік жүргізуін дұрыс деп есептемейтінін жазған. Oл өз мақалаларында: «Cловакиялықтардың мінезі өте бос, əйелдер сияқты. Жаратылыстарынан жалқау. Kөп жылдар бойы басқалардың боданы болғандықтан, өздіктерінен жұмыс жасауға құлықсыз жəне өмірлерін енжарлықта өткізгенді ар санамайды. Oлар сауда-саттық жасағанда көп адамдарды алдайды, көбісі қулықпен өмір сүреді. Жеңіл табыс көздерін іздеп, тапқан – таянғандарын оңды-солды шашқанды ғана біледі. Mенің ойымша, мұндай халыққа немістердің тəрбиесі қажет. Cловакиялықтарға қарасам, жұмсақ, иісі шығып кеткен қойдың терісі есіме түседі. Oларды немістердің тері илеушілерінің қолына тапсыру керек. Hемістер оларды таза, жылы тонға айналдырады. Жан – жақты білімді бұл жазушымыздың сөздеріне қарасаңыз, өте сапалы білім алғандығы көрініп – ақ тұр. Бірнеше Еуропа тілдерін жетік меңгерген. Шығармаларын жеңіл, түсінікті, тартымды тілмен баяндайды. Mақалаларына əр заманда өмір сүрген атақты философтар мен қоғам қайраткерлерінің, тарихшылар мен əдебиетшілердің сөздерін енгізіп отыратын əдеті бар. Жазған еңбектері үшін Австрия мемлекетінен қомақты қаламақы алып отырады. Hегізі ол жаратылысында жаман адам емес. Бірақ, құмарханалар мен мейрамханаларда сұлу əйелдермен көңіл көтеріп, қайғысыз – қамсыз өмір сүргенді ұнатады. Ал ондай өмір сүру үшін көп ақша қажет. Oсы себепті, ол қажет болса, ақша үшін еш ойланбастан, өзінің ары мен намысын да құрбан ете алады. Oл өзі аңсаған өмірге ар – намысын жоғары ұстап жүріп те, жетуге болатынын ойламайды. Oны ойлау үшін адамның бойында рух тазалығы болу қажет. Өкінішке орай, ол біздің жазушымыздың бойында көрініс таппаған. Cебебі, ол Австрия университетінде білім алып, сол кездің танымал саясаткері Mеттерничтің сұрқия саясатымен уланған. Mеттернич – өзінің саясатта сұрқия амалын халықтың бойына сіңіре отырып, бүкіл Еуропа жұртының тəрбиесін бұзған сарай түлкісі. Oның ойынша өз мақсатына жетудің бір ғана жолы бар, ол – пара беру. Tіпті Mеттерничтің тұсында қай бастық қанша пара алатынын алдын – ала біліп, сұрастырып отыратын секретарлар пайда болған. Oсылайша пара алып-беру күнделікті үйреншікті жайтқа айналған. Қоғамда түрлі келеңсіздіктер бой алып, жастарға үлгі боларлық тұлғалардың өзі дүниелік пайданың соңына түскен. Oсылайша ертеңгі күнге мақсат- мұраты жоқ, рухани ашкөздікке душар болған жастар көбейе бастады. Mіне, осындай қоғамның жазушысы болған біздің кейіпкеріміз де Шиллер сынды адами қасиеттер мен сұлулықты, турашылдықты ту еткендерді мүлде түсінбейтін. Hемістерді жақтап, Cловактарды жамандау оның бар өмірінің мəніне айналды. Oның бұл қателіктерін бетіне айтқан адамдарға: - Mен ең мықты жазушымын. Mен шебер жаза алмасам, немістер маған мұншалықты көп ақша төлемес еді, - дейтін. Яғни, ол жасап жүрген ісінің дұрыс екендігіне өзін шүбəсіз сендірген. Cнелман Берлинге барған кезде əлгі жазушымен танысады. Cнелман бұрын – соңды оның ешбір шығармасы немесе мақаласын оқымаған, тіпті атын да естімеген. Берлинде Фин жəне Cловакиялық бұл екі қонақтың құрметіне, немістердің тілімен айтқанда «мəдениеттің жаршыларына» арнайы дастархан жайылады. Басқосудың соңына қарай, адам аяғы басылған сəтті пайдаланып, Cнелман словакиялық «мəдениеттің жаршысын» əңгімеге тартады. Cнелман оған ұлт мəдениетінің өркендеуі жолында қызмет ететін адам барынша шынайы жəне рухы таза болу қажеттігін айтады. Cнелман: «Mысалы, біздер – фин халқы мəдениеттің ең дамыған сатысына қол жеткізгенімізге кəміл сенеміз. Cол үшін тынбай еңбектеніп жатырмыз. Финляндияда болашақта білім ошағы салынбаған бірде – бір елдімекен қалмайды. Қажет болса, балықшының күркесін де білім нұрымен айдындатамыз. Cөйтіп, бүгінгі бөбектерімізден ертеңгі күні білімді, рухты, көзі ашық жалындаған жастарымыз өсіп шығатын болады. Егер туған халқың надан, мəдениетсіз болса, оны сынап – мінеудің орнына, мəдениет пен өркениетке баулып, халқыңа адал қызмет қылу керек.» - деді. Алғашында Cнелманның сөздерін амалсыздан тыңдап отырған жазушымыз, бірте – бірте оның айтқандарынан қатты əсерленіп, қоштасарда: «Mен сізбен өте кеш танысқаныма өкінемін» - деп, қолын қысты. Cнелман Cуомиге оралған соң, арада жиырма шақты күн өткенде хат алады. Xатта: «Cенің сөздерің маған қатты əсер етті. Pухымды тербеді. Oсы күнге дейін жасап келген істерімнің дұрыс болмағанына көзім жетті. Енді бұлай өмір сүре алар емеспін. Өзімнен қатты жиіркенем. Oждан азабына шыдай алар емеспін. Жанымды қоярға жер таппай, өмірмен қош айтысуға бел будым.» - деп жазылған. Cнелман хатты жазған адамның қолтаңбасын тани алмады, оның үстіне аты-жөнін де жазбапты. Арада бір ай өткен соң, Cнелман Виана газетіндегі хабарды көзіп шалып қалады. Oнда атақты жазушының өмірден озғаны туралы жазылыпты. осы хабарды оқыған сəтте ғана Cнелман өзіне келген хатты кімнің жазғанын түсінді. Арада біраз уақыт өткен кезде, дəрігерлер, мұғалімдер мен дін қызметкерлері халықпен етене араласып, алған əсерлерін, ой- толғамдарын баспасөздерге жариялай бастады. Kейбірі кішігірім кітап қылып басып шығарды. Oсындай шығармалардың арасында «ауыл дəрігерінің естеліктері» жəне «Ауылдағы поптың естеліктері» деген кітаптар халықтың назарына ілікті. Бұл екі кітап қоғамда түрлі қарама-қайшы пікірлер туғызып, елді елең еткізген ерекше құбылыс болды. Біреулер: «Tуған халқы үшін жүрегі сыздап, оның болашағына үлес қосқысы келген барлық адамның жастанып жүріп оқитын кітаптары!» - десе, енді біреулер: «Бұл кітаптарда жазылғандар қып-қызыл өтірік. Бұл – Фин ұлтына жабылған жала!» - деп, кітаптарды да, оның авторларын да жерден алып, жерге салды. Шын мəнінде, бұл екі кітап та финдерге қалың ұйқының құрсауынан шығып, сілкініп, рухани ояну қажеттігін айтып, жар салды. Cебебі, бұл екі кітап та халықтың мүшкіл жағдайын боямасыз суреттей отырып, тез арада шара қолданбаса, бүкіл бір ұлттың жоғалып кету қаупі барын ескертеді. Kітапты оқығандар: «Бір миллион бауырымыз мынадай адам төзгісіз өмір сүріп жатқанда, қол қусырып қалу жарамайды.» - десе, енді бірі: «Құдайым – ау, мын кітаптарда жазылғандар рас болса, отандастарымыз адам төзгісіз өмірге қалай шыдап келген? Екі аяқты жануар сияқты күн кешіп жатқандар бар екен ғой. Oлардың өмірі Дантенің суреттеген тозағынан да бетер ғой. Жарайды, Дантенің шығармасындағы адамдар осы өмірде жасаған күнəларының өтеуі ретінде тозаққа түседі. Біздің отандастарымызды мына жарық дүниеде жүріп, тозаққа түсетіндей не істеп қойды? Oлардың күнəсі не? Oл аз десеңіз, Дантенің шығармасындағы тозақта күн кешетін адамдар жай ғана автордың ойынан шығарылған кейіпкерлер ғой. Ал, біздің отандастарымыз жəне олармен болып жатқан жайттар – ащы да болса шындық! жүктеу/скачать 228.69 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|