ПОӘК 042-14. 01. 20. 100/03-2011 2011 ж. №2 басылым

2. Тапсырма. Арқа омыртқасының құрылысы. Омыртқа құрылысы жағынан аралас сүйектерге жатады. Әрбір омыртқа денеден, доғадан, жұп буын, көлденең, емізікше және тақ жоталық өсінділерден тұрады. Арқа омыртқалары мойын омыртқаларға қарағанда ірілеу жетілген. Олардың әрқайсысына келіп қабырғалар тіркеледі. Сол себептен көлденең өсіндісі мен денесінде буынды беттері болады. Көлденең өсіндісі буын беті алдыңғы жағында жатады. Дене бөлігіндегі жартылай буын ойыстары омыртқа жотасын түзе келгенде бір-бірімен қосылып, бүтін буын ойысын түзеді. Бұл омыртқалардың арқа өсінділері ұзын әрі сәл төмен қарай бағытталған. Тірек қимыл аппаратына сүйектер мен сүйек аралық байланыстар және бұлшық еттер жатады. Типті арқа омыртқа құрылысымен танысып болғаннан кейін, оның ерекшеліктерін зерттеп, дәптерге сүретің салу керек.

3. Тапсырма. Құстар денесі арқылы үш жазық өтеді: сагиттальды, сегментальды және фронтальды. Сагиттальды жазық құстар денесінің алдынан артына қарай жоғарыдан төмен қарай жүргізіледі де, денені оң және сол бөліктерге бөледі. Сегментальды жазық құс денесіне көлденең жүргізіледі немесе сегменттерге параллель өтеді де, жануарлар денесін алдыңғы және артқы бөліктерге бөледі: бас жағы – краниальды, құйрық жағы – каудальды. Фронтальды жазық маңдайға параллель жүргізіледі: арқа жағы – дорзальды, құрсақ жағы – вентральды деп аталады. Негізгі анатомиялық жазықтарды және терминдерді жазып жаттау керек.

Бақылау сүрақтары: 1. Тұлғанның негізгі аумақтары. 2. Жазықтарды және оның бағыттарың атаныз. 3. Қай сүйектер толық сүйек сегмент құрамына жатады. 4. Типті омыртқа құрылысы.

Зертханалық сабақ 2. Омыртқа бағанасының құрылысы.

Сабақтың мақсаты: Омыртқа бағанасының әр бөлігінде жатқан омыртқалардың құрылыс ерекшеліктерін зерттеп түсіну.

2. Тапсырма. Омыртқа жотасының құрылысымен танысып болғаннан кейін, оның әрбір бөлігінде жатқан омыртқалылардың ерекшеліктердін зерттеп ажырату білу. Бел, сегіз көз, қүйрық омыртқалыларың құрылысың зерттеп оқу.

3. Тапсырма. Омыртқа жотасының құстын түріне байланысты ерекшеліктерің оқыныздар.
Бақылау сұрақтары: 1. Мойын омыртқалыларының құрылысы. 2. Бірінші мойын омыртқасының ерекшеліктері. 3. Екінші мойын омытқасының құрылысы. 4. Бел, сегіз көз омыртқалыларының құрылысы және саны.
Зертханалық сабақ 3. Бас қаңқасының құрылысы.
Сабақтың мақсаты: бас сүйегінің жалпы құрылысымен, оның бөлімдерімен танысып, ерекшеліктерін зерттеп оқу.
1. Тапсырма. Бас қаңқасы бір-бірімен тұтаса байланысқан жалпақ сүйектерден құралған. Бұл сүйектер тіршілік үшін өте қажетті, көптеген мүшелерді қорғап, қоршап тұрады. Бас сүйектері негізінен ми сауыты мен бет бөлімі болып екіге бөлінеді. Ми сауытының іші қуысты, онда нерв жүйесінің негізгі бөлімі - ми жатады. Ми сауытының сүйектеріне шүйде, төбе, маңдай, самай, сына және тор сауыттары жатады. Ми сауты сүйектерінің құрылыс ерекшелігімен танысып, оларды анатомиялық препарат арқылы зерттеп оқу.

2. Тапсырма. Бас қаңқасының бет бөлімі алуан түрлі сүйектерден түзілген. Бұған жоғарғы жақ, шықшыт, мұрын, көз, кеңірсік, төменгі жақ, таңдай және тіласты сүйектері жатады. Бет бөлімінің сүйектерінің құрылысындағы ерекшеліктерің зерттеу.

3. Тапсырма. Мандай және төбе сүйектерінің схемасын дәптерге салыныздар.

Бақылау сұрақтар: 1. Бас қанқасы қандай бөлімдерден құралған, 2. Ми саутының төбесін құрайтын сүйектерді анатыздар, 3. Ми саутының артқы қабырғасын құрайтын сүйектер, 4. Ми саутында кездесетің тесіктерді көрсетініз, 5. Бет бөліміне қандай сүйектер жатады, 6. Жоғарғы жақ сүйегі бөлімдерін атаныз.

2. Тапсырма. Препарат арқылы тоқпан жіліктің және білек сүйектерінің құрылысын зерттеп оқу. Дәптерге бул сүйектерінің құрылысын салып белгілеу керек.

3. Тапсырма. Білезік, алдыңғы жіліншік және саусақ сүйектерінің құрылысы мен ерекшеліктерің зерттеп оқу керек.
Бақылау сұрақтары: 1. Кеуделік аяқ қандай бөлімдерден құралған, 2. Иық белдеуіне қандай сүйектер жатады, 3. Тоқпан жіліктің құрылысы, 4. Білек сүйектерінің құрылысы, 5. Кеуделік аяқ басы қанқасы қандай сүйектерден құралған, 6. Саусақ сүйектерінің құрылысы мен түр ерекшеліктері.

Зертханалық сабақ 5. Артқы аяқ сүйектерінің құрылысы.

1. Тапсырма. Аяқ қаңқасы: жамбас белдеуі мен еркін сүйектерінен тұрады. Жамбас белдеуі мен еркін қозғалатын сүйектердің.жалпы құрылыс схемасын зерттеп оқу. Өз кезегінде жамбас белдеуі жамбастан, ал еркін қозғалатын бөлім ортан жілік, сирақ және аяқ басы сүйектерінен құралған.

2. Тапсырма. Препарат арқылы ортан жілітің және сирақ сүйектерінің құрылысын зерттеп оқу. Дәптерге бул сүйектерінің құрылысын салып белгілеу керек.

3. Тапсырма. Тілерсек, артқы жіліншік және саусақ сүйектерінің құрылысы мен ерекшеліктерің зерттеп оқу керек.

Сабақтың мақсаты: Қаңқадағы сүйекаралық байланыс түрлерін зерттеу. Буынның құрылысы, олардың түрлері, пішіндері.

2. Тапсырма. Буының жалпы құрылысын оқып, оны дәптерге салып белгіленіздер / буын капсуласы, синовий, буын шеміршегі, буын қуысы, буын беттері/. Буындардың бекем болып тұруына негізінде үш жағдай әсер етеді: 1) сіңір байламдарының қатуы; 2) бұлшық еттердің тартымы (тонусы); 3) буын қуысындағы қысымның атмосфералық қысымға қарағанда кем болуы. Осы жағдайлардың ара қатынасының өзгеруіне байланысты түрлі буын аурулары туындауы мүмкін.

3. Тапсырма. Қызметіне байланысты буындардың түрлерің анықтаныздар.

4. 
   Тапсырма. Бас қанқа сүйектерінің және омыртқалыларының байласуының зерттеп оқыныздар.
   

Бақылау сүрақтар: 1. Сүйектер байланысының қандай түрлері болады, 2. Сүйектердің тұтаса байланысуы түрлері, 2. Буын дегеніміз не, 3. Құрылысына қарай қандай буындарды білесіз, 4. Жамбас сүйектері қалай байланысады.

2. Тапсырма. Бастын шайнау еттерінің құрылысы мен қызметің зерттеп оқу керек. Әрбір еттің басталатын және бекитін жағдайын білгеннен кейін, олардын қызметін анықтау керек.

Көкірек бұлшық еттері теріасты және меншікті еттер болып екіге бөлінеді. Беткей еттері жиырылған кезде қол сүйектерін қимылға келтіріп отырады. Бұл еттерге көкіректі үлкен және кіші еттері, бұғанаасты және алдыңғы тісті еттер жатады. Әр бір еттің басталатын және бекитін білгеннен кейін, олардың қызметін анықтау керек.

2. Тапсырма. Құрсақ бөлігі төменгі қабырғалар жиегінен басталып, жамбас сүйегінің мықын қырына дейін созылады. Құрсақ еттері орналасқан жерілеріне қарай алдыңғы, екі бүйір және артқы құрсақ еттері болып бөлінеді. Алдыңғы құрсақ еттеріне тік және пирамидалық еттер, бүйір бетіне сыртқы, ішкі қиғаш еттері мен көлденең құрсақ еті, ал сыртқы еттерге белдің шаршы еті жатады.
Бақылау сұрақтар: 1. Көкірек бұлшық еттері қандай топтарға бөлінеді, 2. Экспираторлар дегеніміз не, 3. Құрсақ бұлшық еттерін атаныз. Олардың ет талшықтары қалай бағытталған
Зертханалық сабақ 9.Тақырып Аяқ бұлшық еттері.
Сабақтың мақсаты: Аяқ бұлшық еттерінің топографиясын және қызметтерін оқып зерттеу.
1.Тапсырма. Алдыңғы аяқ бұлшық еттерінің құрылысын зерттеу, олардың жиырылғандағы атқаратын қызметтерің білу.Аяқ бұлшық еттері орналасуына қарай иық белдеуінің еттері және аяқтың еркін қозғалатын бөлігінің еттері болып екіге бөлінеді.

2. Тапсырма. Жамбастық аяқ бұлшық еттерінің орналасу тәртібі мен атқаратын қызметтерімен танысу керек.Жамбас белдеуінің бұлшық еттері ішкі және сыртқы топқа бөлінеді. Сыртқы еттерге жамбас сүйегін сыртқы жағынан қоршап жатқан бұлшық еттер кіреді. Бұл еттер жамбас буынының жан-жағынан өтіп, оны түрлі қозғалыстарға келтіреді. Жамбастың ішкі жағында жатқан бұлшық еттерге: бел-мықын еті, алмұрт тәрізді ет, ішкі қолсұғар еті, құймышақ еті жатады. Ал жамбастың сыртқы жағында жатқан еттеріне үлкен, ортаңғы кіші бөкесе еттері, санның жалпақ шандырын керетін ет, егіз еттер, санның шаршы және сыртқы қолсұғар еттері жатады. Аяқтың еркін қозғалып тұратын бөлігінің бұлшық еттері немесе аяқтың өз еттері аяқ сүйектерініің бөлінуіне сәйкес бұл да сан, сирақ және аяқ басының бұлшық еттері болаып бөлінеді. Сан немесе ортан жілік бұлшық еттері санның ортан жілігін қоршап жатады. Бұл еттер өзінің орналасуы мен қызметтеріне байланысты алдыңғы, ішкі және артқы топтарға бөлінеді. Олардың алдыңғы топ еттері санды бүгу қызметін атқарса, ішкі еттері ішке тарту, ал сырт жақ еттері санды жамбас буынынан жазу қызметін атқарады.

Бақылау сұрақтары: 1. Кеуделік аяқ бұлшық еттерін қандай топтарға бөледі, 2. Иықтық буынның бұлшық еттерің атаныз, 3. Шынтақтық буынның қандай бұлшық еттері бар, 4. Жамбас- ортан жіліктік буынның жазылдырғыш ет топтарын атаныз, 5. Бақайлық буынға қандай бұлшық еттер әсер етеді.
Зертханалық сабақ 10. Тері жабыны және оның туындылары.
Сабақтың мақсаты: Терінің құрылысымен, атқаратын қызметімен танысу, тері туындылары.
1. Тапсырма. Тері құрылысын түрлі түсті атластар мен таблицалардан қарап оқу. Көрген білгенін қысқаша түрде сипаттап жазып, суретін салу керек.Тері жалпы дененің сыртын жауып жатады. Онда сезімтал нерв рецепторлары, ет тканьдері орналасады. Тері организмді сыртқы ортамен тікелей байланыстырып тұрғандықтан қорғаныш, сезім, зат алмасу, тер шығару және тағы да басқа маңызды қызметтер атқарады. Тері негізінде беткей, меншікті, шел қабаттарынан түзілген. Терінің беткей қабаты, немесе эпидермис. Терінің меншікті қабаты мезодермадан пайда болып, дәнекер ткань мен серпімді талшықтардан түзілген. Серпімді талшықтар әртүрлі бағыттарда жатып, торлар түзеді. Бұл қабатта қан тамырларының торлары мен сезімтал нерв ұштары орналасады. Терінің шел немесе май қабаты негізінде май тканінен түзілген.

2. Тапсырма. Тері туыңдарының ішінде қуырсының құрылысын мен түрлерін зерттеп оқу. Қаурсырының суретін салып, белгілеу қажет.

3.Тапсырма. Бастың және мойының тері қатпарларын /айдар, сырға, коралл/ құрылысын, қызметің зерттеп оқу.
Бақылау сұрақтар:1. Терінің анатомиялық құрылысы, 2. Терінің қызметтерің атаныздар, 3. Терінің туындыларын атаныздар, 4. Қауырсының құрылысы мен түрлері
Зертханалық сабақ 11,12. Ас қорыту мүшелерінің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Ауыз қуысының, жұтқыншақтың, өңештің, асқазанның құрылысы мен қызметтерімен танысу.

1. 
   Тапсырма. Ауыз қуысының құрылысын зерттеп оқу керек. Ауыз қуысы ас қорыту жүйесінің алдыңғы мүшесі. Ауыз жұтқыншақпен жалғасады да, ас қорыту жүйесінің бас бөлімін құрайды.
   

3. Тапсырма. Т ілдің анатомиялық құрылысымен танысу. Тілдің дәм емікзікшелерінің түрлерін, орналасуын анықтау керек. Тілдің суретін салу.

4. Тапсырма. Жұтқыншақтын құрылысын зерттеп, онын қабырға қабаттарының ерекшелігін түсіну.

5. Тапсырма. Өңеш жұтқыншақты қарынмен жалғастырып, жұтылған азықты ауыз қуысынан қарынға жеткізетін ұзын түтікше етті-жарғақты мүше. Денедегі орналасу орнына қарай өңешті үш бөлікке бөледі: мойындық, көкіректік және құрсақтық бөліктер. Жемсау бөлігің зерттеп оқу.

6. Тапсырма. Асқазан ас қорыту жолының кеңейген бөлігі, асты сақтайды, қорытады және асты қорыту үшін сөл бөліп шығарады. Асқазан іш қуысының жоғарысыныда көкет пен бауырдың астында орналасқан, оның үлкен бөлігі омыртқа жотасының сол жағында орналасқан. Асқазанның құрылысы: кардиал, пилорик бөлігі, денесі, түбі, алдыңғы, артқы қабырғасы. Алдыңғы және артқы қабырғаларының шектесуінен кіші және үлкен иірімдер пайдап болады. Асқазанның қабырғасының құрылысы үш қабаттан тұрады:ішкі шырышты, шырыш асты қабаты; бұлшық ет қабаты, сір, сір асты қабаты.

Бақылау сұрақтар: 1. Ауыз қуысының құрылысы, 2. Тұмсықтын анатомиялық құрылысы, 3. Тілдің дәм сезу емікзікшелерінің түрлерін, орналасуын атаныз, 4. Ірі сілекей безедерді атаныздар, 5. Жұтқыншақтын қызметтері, 6. Өнештін бөлімдерің атаныздар, 7. Асқазанның түрлері.

Зертханалық сабақ 13,14. Тыныс алу мүшелері.
Сабақтың мақсаты: Тыныс алу мүшелерінің құрылысын мен қызметтерін оқып, зерттеу.
1. Тапсырма. Тыныс алу мүшелерінің құрылысына жалпы анықтама беру керек. Тыныс алу мүшелері организмде газ алмасу қызметін атқарады. Мұнымен қатар тыныс алу жүйесінде иіс сезу, дыбыс мүшелері де орналасады. Қызметтеріне қарай тыныс алу аппараттары тыныс жолдары және газ алмасу мүшесі болып бөлінеді. Тыныс жолдарына мұрын, көмекей, кеңірдек, бронхтар жатады. Газ алмасу қызметін өкпе атқарады.

2. Тапсырма. Мұрын ішкі жағынан мұрын пердесі арқылы екі мұрын қуысына бөлінеді. Мұрын қуысының кіреберіс тесіктері және жұтқыншаққа шығаберіс тесіктері хоандар болады. Мұрын қуысы ішкі бетінің тек алдыңғы жағы ғана тері тектес кілегейлі қабықпен қапталған.

3. Тапсырма. Көмекей тыныс алуға керекті ауаны өткізетін тыныс жолдарына жатады. Оның ортаңғы қабығының негізін бір-бірімен қозғалмалы байланысқан 3 шеміршек түзеді, олар сақиналық, қалқанша және бөбешіктік.

4Тапсырма. Кеңірдек түтік тәрізді мүше, көмекейді өкпе бронхтарымен жалғастырады. Өкпенің құрылысын зерттеп оқу.

Бақылау сұрақтар: 1. Мұрынын анатомиялық құрылысы, 2. Мұрын қуысы қандай бөліктерге бөлінеді, 3. Көмекей қабырғасында қандай шеміршектер орналасқан және олар бір-бірімен қалай байланысады, 4. Дыбыстық аппартының орналасуы орны мен құрылысы, 5. Кенірдектің құрылысы, 6. Бифуркация дегеніміз не?

Зертханалық сабақ 15. Зәр шығару мүшелерінің құрылысы.

Сабақтың мақсаты: Несеп түзуші мүшелер мен несеп шығару жолдарының құрылысын зерттеу және олардың құрылыс ерекшеліктерін білу.
1. Тапсырма. Зәр шығару мүшелерінің құрылысына жалпы анықтама беру керек. Зәр шығару мүшелері екі бөлімге бөлінеді. Олар: негізгі зәр түзуші мүшелер- жүп бүйрек және зәр шығарушы жолдар- несепағар.

2. Тапсырма. Бүйрек препараты мен бүйрек суретін пайдаланып, сыртқы және ішкі қабатының құрылысын көру. Сырт жағынан тығыз фиброзды, оңай сыпырылатын дәнекер тканьді қапшықпен қапталған. Бүйректер құрсақ қабырғасына жақсы бекіген. Бүйрек ыдырау процесінде пайда болған керексіз заттарды организмнен шығарып, қанды тұрақты жағдайға келтіріп отырады.

3. Тапсырма. Несепағырдың құрылысы және манызын таблица мен муляждер арқылы оқып түсіну керек. Несепағар – бүйректің медиальды бетінен шығып, клоаканың ортаңғы бөлігіне ашылады. Несепағар қабырғасы үш қабаттан түзілген: ішкі кілегей қабат іш жағын астарлап ұзына бойына қыртыстана жатса, ортаңғы қабаты жазық ет тканінен түзілген.
Бақылау сұрақтар: 1. Зәр шығару жүйесі қай басқа жүйіемен тығыз байланысты, 2. Бүйректің құрылысы, 3. Бүйректің орналасуы, 4. Бұйректің қай бөлімінде зәр түзіледі, 5. Несепағардын құрылысы.

Зертханалық сабақ 16. Аталық жыныс мүшелерінің құрылысы.

2. Тапсырма. Шәует жолынын құрылысымен топографиясын зерттеп оқу керек.

3. Тапсырма. Әтештің аталық жыныс мүшесінің құрысын оқып зерттеп білу қажет.
Бақылау сұрақтар:1. Аталық жыныс мүшелерін атап, препараттан көрсету, 2. Еннің құрылымы, 3. Шәует өзегінің құрылысы, 4. Сыртқы жыныс мүшесінің құрылысы.
Зертханалық сабақ 17. Аналық жыныс мүшелерінің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Аналық жыныс мүшелерінің құрылысымен атқаратын қызметтерімен танысу.

1. 
   Тапсырма. Аналық жыныс мүшелеріне аналық жыныс безі және
   

2. Тапсырма.Ұрық жолы– бездің екі жағынан басталып көлденең созылып жатады. Сол жұмыртқа жолы бес бөлімнен: құйғыштан, белоктық бөліктен, мойыншықтан, құс жатырынан және қынаптан тұрады.Ең ұзын бөлік – белоктық бөлік. Суретің салып, бөліктерің белгілеу қажет.

3.Тапсырма. Овогенез және овуляция анықтамаларын оқыныздар.

Бақылау сұрақтар: 1. Аналық жыныс жүйесіне қандай мүшелер жатады, 2. Жұмыртқалықтын құрылысы, манызы, 3. Ұрық жолының құрылысы, 4. Ұрық жолының бөлімдері, 5. Овогенез дегеніміз не, оның кезендері.

Зертханалық сабақ 18,19. Жүрек-қан тамырлар жүйесі.
Сабақтың мақсаты: Жүректің құрылысы және қызметі. Қан айналу шеңберлерімен танысу.
1. Тапсырма. Жүректің құрылысын, топографиясын, қызметің зерттеп оқу. Жүрек тұйықталған қан тамырларымен үздіксіз қамтамасыз етіп отыратын, қан айналу жүйесінің қуысты-етті мүшесі. Оның пішіні конус тәрізді болып келеді. Жүрек ішкі жағынан ет пердесі арқылы екі бөлікке бөлінеді. Әрбір бөлік өз кезегінде жүрекшеден және қарыншадан тұрады. Жүрек төрт камерадан: оң және сол жүрекшеден, оң және сол қарыншадан құралады. Жүрекшелер мен қарыншалар бір-бірімен жүрекше-қарынша тесіктері арқылы қатысады. Жүрек қабырғасы үш қабаттан: ішкі-эндокардтан, ортаңғы-миокардтан, сыртқы-эпикардтан тұрады.

2. Тапсырма. Артерия және вена тамырлардың құрысымен танысу. Кіші қан айналу шеңберінің негізгі артериалар мен веналарының тарамдалуын зерттеу.Үлкен қан айналу шеңбері деп қанның жүректің сол қарыншасынан оның оң жүрекшесіне дейінгі аралық жүріп өткен жолын айтады. Тамырлар жүйесі организмдегі зат алмасу процесінің үздіксіз жүруін, дененің біртұтастығын қамтамасыз етеді. Тамырлар жүйесі шығу тегі құрылысы, қызметі жағынан тектес бір-бірімен тығыз байланысты үш жүйеден түзілген. Олар: қан айналу жүйесі, лимфа айналу жүйесі, қан жасаушы мүшелер. Қан айналу жүйесін тұйықталған қан тамырлары артериялар, веналар, капиллярлар және жүрек құрайды.

3. Тапсырма. Аяқты көректеніретің негізгі артерияларды зерттеп оқу.

4. Тапсырма. Организмнің негізгі вена тамырларымен танысу. Капиллярдың құрылысын мен қызметің зерттеп оқу.

2. Тапсырма. Лимфа бездері лимфа тамырларының жолында топталып жатады. Осыған орай лимфа тамырлары лимфа бездерінен өтеді. Лимфа бездері әр түрлі пішінде болады. Олардың сыртқы капсуласы жиырылып, ішіндегі сұйықты сығып шығаруға көмектеседі. Бездерде пайда болған ақ түйіршіктер (лейкоциттер) лимфа сұйықтығына араласып, оның құрамын өзгертіп отырады. Бір лимфа безінің құрылысын салып, белгілеу керек.

2. Тапсырма. Көкбаурдың құрылысын, топографиясын, қызметін зерттеу. Суретін салып, белгілеу керек.

4. 
   Тапсырма. Қалқанша безінің құрылысын зерттеп оқу. Суретін салып, белгілеу кажет.
   

Бақылау сұрақтар: 1. Қан жасау мүшелерге қандай мүшелер жатады ? 2. Қан жасау мүшелерінің қызметтері, 3. Көкбаурдың құрылысы, 4. Ішкі секреция бездеріне аныықтама берініз, 5. Қалқанша безінің анатомиялық құрылысы, қызметі.

2. Тапсырма. Мишық, үлкен ми сынарлары құрылыс ерекшеліктерін зерттеу. Оларды бір-бірінен ажырата білу.

3. Тапсырма. Ромб тәрізді мидың құрылысын зерттеп оқу.

4. Тапсырма. Сонғы мидын құрылысын зерттеп оқу.

2. Тапсырма. Мойындық жүйкелер жұлынның төрт жоғарғы мойын жүйкесінің алдыңғы тармақтарынан пайда болады. Олардың әрқайсысы 3 тармаққа бөлінеді. Мойындық және арқалық жұлындық жүйкелердің түзілуін және тарамдалуын білу керек.

3. Тапсырма. Иық өрімі мойынның төрт төменгі, бір кеуде жүйесінің алдыңғы тармақтыранан пайда болған. Ол алдыңғы және артқы сатылы бұлшық еттердің аралығынан өтіп, бұғана үсті шұңқырында бұғана үсті артериясымен қатар жатады. Иық торының ұзын тармақтары қолды, ал қысқасы иық белдеуінің бұлшық еттерін жүйкемен қамтамасыз етеді. Иық торының қысқа тармақтарының ішіндегі ең ірісі қолтық асты жүйкесі. Иық өрімінің ұзын тармақтары: 1) ішкергі (медиальды) тері жүйкесі – иықтың ішкі бетінің терісін жүйкелендіреді; 2) білектің ішкергі тері жүйесі; 3) ортаңғы жүйке білектің барлық бүгуші топтағы бұлшық еттерін жүйкелендіреді. 4) шынтақ жүйкесі білектің қол басын бүгетін бұлшық еттерін, бармақтың тереңдегі бүгуші бұлшық еттерін жүйкемен қамтамасыз етеді. 5) шыбық жүйкесі иық өрімінің ірі жүйкесі.
Бақылау сүрақтар: 1. Қандай жүлындық жүйкелерді білесіздер, 2. Жүлындық жүйкелер түзілуі мен тармақталуын атаныз, 3. Мойындық жүйкелердің дорсальдік және вентральдік тармақтары мойының қандай бөліктерін жүйкелендіреді, 4. Иық торабынын тарамдалуы.
Зертханалық сабақ 27. Бастық жүйкелер / бірінші 6 жүп/.
Сабақтың мақсаты: 6 жұп бастық жүйкелердің тарамдануын зерттеп оқу.
1. Тапсырма. Бастық жүйкелер барлығы 12 жұп болып, ми бағынынан басталады. Олар атқаратын қызметтеріне қарай сезімтал, қозғалтқыш және аралас жүйкелерге бөлінеді. І жұп – иістік жүйкелер мұрынның кілегейлі қабығында орналасқан иіс сезгіш жасушаларының нейроциттері болып табылады; ІІ жұп – көрулік жүйке, көздің торлы қабығында орналасқан мультиполярлық жасушалардың нейроциттерінен пайда болады; ІІІ жұп – көзқимылдатқыш жүйке, ортаңғы мидың үлкен ми аяқшаларынан басталады; ІҮ жұп – шығырлық жүйке, ортаңғы мидан көздік саңылау арқылы көздікке еніп, көздің дорсальдық қиғаш бұлшық етінде тарамдалады; Ү жұп – үшкілдік жүйке мидан шығатын ең ірі аралас жүйкесі; ҮІ жұп - әкеткіш жүйке сопақша мидан шығып, көздік саңылау арқылы көздікке өтеді де, көз алмасы бұлшық еттеріне барады.
Бақылау сұрақтар: 1. Атқаратын қызметіне қарай қандай бастық жүйкелер болады, 2. Сезімтал бастық жүйкелерді атаныздар, 3. Қозғалтқыш жүйкелерге тоқталаныз, 4. Қандай бастық жүйкелер аралас болып табылады.
Зертханалық сабақ 28. Вегетативті жүйке жүйесі.
Сабақтың мақсаты: Вегетативті жүйке жүйесінің қызметін зерттеп оқу. Симпатикалық бөлім.
1. Тапсырма. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлігінің соматикалық бөлігінен айырмашылығы ішкі органдарды, қан және лимфа тамырларын, жүректі, бездерді жүйкелендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесінің орталық және шеткі бөлімдері болады. Орталық бөлігіне ми мен жұлын жатса, шеткі бөлігіне нерв түйіндері, нерв талшықтары, нерв өрімдері жатады. Вегетативтік жүйке жүйесі құрылысына және атқаратын қызметтеріне байланысты симпатикалық және парасимпатикалық бөліктерден тұрады. Дәптерге вегетативті жүйке жүйесінің схемасын салыныздар.

2. Тапсырма. Симпатикалық бөлім жүрек тамыр аралық мүшелер жүйесін, ал парасимпатикалық бөлім барлық ішкі мүшелер мен бездерді жүйкелендіреді. Жүйке жүйесінің вегетативті бөлімінің құрамына вегетативті орталықтар, вегетативтік түйіндер (ганглийлер), вегетативтік жүйкелер және вегетативтік тораптар кіреді. Вегетативтік орталықтар ми мен жұлындағы сұр заттың белгілі бір жерде топтасып орналасуының нәтижесінде түзіледі. Вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігінің құрамына мынадай құрылымдар кіреді: а) оң және сол симпатикалық бағандар, б) омыртқамаңайлық (паравертебральдік) түйіндер, в) миелинді преганглионарлық жүйкелік талшықтар, г) миелинсіз постганглионарлық жүйкелік талшықтар.

3. Тапсырма. Құлақтын құрылымы туралы білімді бекіту. Есту мүшесі орналасуына, атқаратын қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы және ішкі құлаққа бөлінеді. Есту – тепе-теңдік анализаторының рецепторлары ішкі құлақта орналасқан. Ал сыртқы және ортаңғы құлақтар аталған анализаторлардың көмекші құрылымы болып саналады.

Дәріс сабағының жоспары СОӨЖ / 1сағ/

1. Тақырып. Құстар организмінің құрылысындағы анатомиялық ерекшеліктер.

Семинар сұрақтары: 1. Құстар организмінің құрылысының заңдылықтары, 2. Құстар денесің бөліктерге бөлу, 3. Организмнің дамуынын биоморфологиялық заңдылықтары, 4. Мүше, жүйе, организм туралы түсінік.

Зертханалық сабақтын жоспары СОӨЖ / 1 сағ/