ПОӘК 042-14-3-01 20. 19/03-2012 Басылым №26. 09. 2012

Салықтар – заңды тұлғалардың, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы сипаттарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар ұйымдар мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ ұйымдар мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.

Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Салықтар мынадай нысаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктеледі:

1. 
   Салық салу объектісіне байланысты;
   
2. 
   Қолданылуына қарай;
   
3. 
   Салық салу органына байланысты;
   
4. 
   Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
   
5. 
   Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
   

• 
  реттеушілік;
  
• 
  фискалдық;
  
• 
  қайта бөлу;
  

Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.

2. Салық салудың мынадай негізгі қағидалары бар:

1. 
   Салық салудың әділдік қағидаты.
   
2. 
   Қарапайымдылық қағидаты.
   
3. 
   Салықтардың анықтығы.
   
4. 
   Жеңілдіктердің ең аз саны.
   
5. 
   Салық салудың экономикалық бейтараптығы.
   
6. 
   Салық мөлшерлемесінің салыстырмалығы.
   

Міндеттілік принципі

Салық төлеуші салық міндеттемесін, салық агенттігі –салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөніндегі міндетті ҚР салық заңнамасына сәйкес толық көлемде және белгіленген мерзімде орындауға міндетті.

Айқындылық принципі

ҚР салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуы тиіс. Салық салудың айқындылығы салық төлеушінің салық міндеттемесі, салық агенттігінің слықтарды ұстау, аудару және есептеу жөніндегі міндеті туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібі белгісі анық болуы керек.

Әділдік принципі

ҚР салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке дара сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Біртұтастық принципі

ҚР салық жүйесі ҚР бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай жүйе болып табылады.

Жариялылық принципі

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік – құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға тиіс.

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді. Елімізде салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.

Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.

Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы катего-риясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасды, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шаралады жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюына байланыстыпайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді.

Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

3. Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер:

1. 
   Салықтар:
   

1. 
   Корпоративтік табыс салығы.
   
2. 
   Жеке табыс салығы.
   
3. 
   Қосылған құнға салынатын салық.
   
4. 
   Акциздер.
   
5. 
   Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
   
6. 
   Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.
   
7. 
   Әлеуметтік салық.
   
8. 
   Жер салығы.
   
9. 
   Көлік құралдарына салынатын салық.
   

Салық есебінің ережелері және салық есептілігі

1. Салық төлеушiлер салық салу объектілерi мен салық салуға байланысты объектiлердi осы Кодексте белгiленген тәртiп пен шарттар бойынша есептеу әдiсiмен айқындайды.
2. Шетел валютасымен жасалатын операция салық салу мақсатында операция (төлем) жасалған күнгi валюта айырбастаудың рыноктық бағамы қолданыла отырып, Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы - теңгемен қайта есептеледi.
3. Салық мақсаттары үшiн тауар-материалдық қорлар есебi Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасына сәйкес жүргiзiледi.
4. Барлық салықтарға қатысты баспа-бас айырбас операциялар осы операцияларды шот-фактуралармен мiндеттi түрде ресiмдей отырып қолданылатын бағалар бойынша тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулердi) өткiзу ретiнде қарастырылады.
Есеп құжаттамасын жасау және сақтау.

1. Салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi айқындау үшiн, сондай-ақ салық мiндеттемелерiн есептеу үшiн негiз болатын бухгалтерлiк құжаттама және өзге де құжаттар есеп құжаттамасы болып табылады.

1. Кодексте салық салудың әртүрлi шарттары көзделген қызмет түрлерiн жүзеге асыратын салық төлеушiлер салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердің бөлек есебiн жүргiзуге мiндеттi.

Салық есептiлiгi дегенiмiз - Кодекстiң 67-бабының ережелерiн ескере отырып, салық төлеушi, салық агентi салық органдарына табыс ететiн, салық мiндеттемелерiн есептеу туралы ақпараты бар құжаттама.

Салық есептiлiгiн салық төлеушi, салық агентi не олардың өкiлдерi осы Кодекске сәйкес уәкiлеттi орган белгiлеген тәртiппен және нысандар бойынша дербес жасайды.

1.Салықтың даму тарихы қандай?

2.Салық есебі қандай қызмет атқарады?

3. Салық есебінің объектілері қандай?

4. Салық кодексі қашан қабылданған?
2 – Тақырып. Корпоративтік табыс салығының жалпы сипаттамасы және рөлі

Дәріс жоспары:

1.Табыс салығының заңнамалық негізі

2.Корпоративтік табыс салығының салық салу объектісі

3.Корпоративтік табыс салығын бухгалтерлік есепке алу

Айырмашылықтың пайда болу себептерінің бірі, кейбір шығындар салық есебінде салық салынатын табысты анықтау кезіндегі рұқсат етілетін шегерімдер болып табылмайды, бірақ бұл шығындар бухгалтерлік есеп кезінде шегерілетін болады. Мұндай айырмашылықтар тұрақты айырмашылық деп аталады. Тұрақты айырмашылықтар – бұл есептік кезеңдегі салық есебіндегі салық салынатын табыс және бухгалтерлік есептің табыстар арасындағы айырмашылық. Олар ағымдағы есептік кезеңде пайда болады және келесі кезеңдерде жабылмайды.Тұрақты айырмашылықтар түріне: айыппұлдар, өсімпұлдар, сыйақы бойынша шығындар, өкілдік шығындар сомасы және тағы басқалары жатады. Бұл корпоративтік табыс шығындары «корпоративтік табыс салығы бойынша шығындар» 7710-дебет шоты бойынша осы есептік кезеңде анықталған, салық салынатын табыстың сомасының жиынтығы ретінде көрсетілген.

Уақытша айырмашылықтар – бұл есептік кезең уақытынан тыс, бірақ есептік табысқа қосылатын айырмашылық. Уақытша айырмашылықтар бір немесе бірнеше келесі кезеңдерде күшін жояды. Оларға дебиторлық берешек шығындары, бюдетке төленетін салықтар және де басқа да міндетті төлемдер, негізгі құралдардың амортизациялық аударымдары, бағалы қағаздардың залалы жатады. Олар егер қосымша төленетін салық ретінде анықталса «Корпоративтік табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салық міндеттемесі» 4310- шотында көрсетіледі. Керісінше, қосымша қайтарылатын салық ретінде анықталса, «Корпоративтік табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық активтер» 2810- шотында анықталады.

Салық салынатын табыс немесе корпоративтік табыс салығының базасы = Бухгалтерлік табыс + Тұрақты айырмашылық + Уақытша айырмашылық.

Салық заңы кәсіпкерлік қызметтен келген залалды келесі кезеңдерде салық салынатын табыс есебінен жабу үшін белгілі бір мерзімге айыстыруға рұқсат етеді. Жіберілген залалды есепке алу нәтижесінде салық төлемін азайту есебінен үнем алуды қамтамасыз етеді. Мұндай үнем сол кезеңде таза табыс есебіне қосылады, ол өзгеруі де мүмкін. Міндеттеме әдісі бойынша табыс салығының есебін ұйымдастыру талаптарына сәйкес ағымдағы есептік кезеңде бюджет алдындағы бір уақытта көрсетумен табыс салығы бойынша шығындар сомасын есептеу қажет.

Ағымдағы есептік кезеңдегі табыс салығы бойынша шығындарда, келесі табыстар есебінен болған залалдың есебінің әдісіне әкелетін, келесі есептік кезеңдегі табыс салығы бойынша үнем көрсетілген, яғни осы есептік кезеңде келесі есептік кезеңнің табыс салығы бойынша ағымдағы кезеңде теріс нәтижелер бойынша пайда болған үнем көрсетіледі.

Бұл үнем «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы» дебеті бойынша, «Ауыстырылған залалдар бойынша» қосалқы шотында көрсетіледі, өйткені уақытша айырмашылықтағы кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салығы бойынша, бюджетпен есеп айырысу бұл жағдайда өтелім аударымы арқылы, шегілген залалдан пайда болған кейінге қалдырылған табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысуды бөліп алған жөн.

Салық жеңілдігі есеп беруде келесі есеп беру кезеңіне айыстырылған жағдайда көрсетіледі. Салық заңына сәйкес залалдарды ауыстыру салық есебінің шеңберінде жүргізілетінін еске алу қажет.

2.Республикалық бюджетке аударылатын негізгі салықтардың бірі - корпорациялық табыс салығы. Оны төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасыдағы көздерден табыс алатын резиден емес заңды тұлғалар жатады.

Салық салу объектілері мыналар:

1. 
   Салық салынатын табыс;
   
2. 
   Төлем көзінен салық салынатын табыс;
   
3. 
   Қазақстан Республикасыда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.
   

Ұйымның операциялары:

• 
  өткізілген жер учаскелері 20 000 теңге;
  
• 
  алынған сыйақылар 10 000 теңге;
  
• 
  өткізілген тауарлар 30 000 теңге;
  
• 
  іс-сапар шығындары 40 000 теңге.
  

Жылдық жиынтық табысқа өткізілген жер учаскелері, алынған сыйақылар, өткізілген тауарлар кіреді, яғни 20 000 + 10 000 + 30 000 = 60 000 теңге. Біздің мысалымызда іс-сапар шығындары шегерімдер болып табылады, яғни 40 000 теңге шегерім. Сонда ұйым (60 000 – 40 000) 20 000 теңге залал шегіп отыр.

3. Салықтарды есепке алу бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының 3 «Қысқа мерзімді міндеттемелер» бөліміндегі 3100 «Салықтар бойынша міндеттемелер» бөлімшесінде жүргізіледі.Оған мына шоттар кіреді:

3110 «Төленуге тиісті корпоративтік табыс салығы»;

3120 «Жеке табыс салығы»;

3130 «Қосымша құн салығы»;

3140 «Акциздер»;

3150 «Әлеуметтік салық»;

3160 «Жер салығы» ;

3170 «Көлік құралдарына салынатын салық»;

3180 «Мүлік салығы»;

3190 «Басқа да салықтар».

Резидент еместердің Қазақстан Республикасығы көздерден алатын табыстарын қоспағанда, төлем көзінен салық салынатын табыстар төлем көзінен 15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады.

Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызметін жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығының үстіне белгіленген тәртіппен 15 пайыздық ставка бойынша салық салуға жатады. Күнтізбелік жыл корпорациялық табыс салығы үшін салық кезеңі болып табылады. Егер ұйым күнтізбелік жыл басталғаннан кейін құрылса, оның құрылу күнінен бастап күнтізбелік жылдың аяғына дейінгі уақыт кезеңі ол үшін бірінші салық кезеңі болып табылады.

Арнайы салық режимін қолданатын заңды тұлғаларды және Қазақстан Республикасындағы төлем көздерінен тек қана төлем көздеріне салық салынуға тиіс табыс алатын және қызметін Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекеме жүзеге асырмайтын резидент еместерді қоспағанда, корпорациялық табыс салығын төлеушілер декларацияны салық органдарына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етеді.

1.Корпоративтік табыс салығын төлеушілер кімдер?

2. Корпоративтік табыс салығының базалары?

3. Салық есебінің объектілері қандай?

4. Корпоративтік табыс салығын есепте көрсету?