ПОӘК 042-18. 18. 1 56/01 2016 №1 басылым 11. 01. 2016

Ертедегі ойшылдар білімді надандықты жоятын, халықтарды жақындастыратын күш деп білді. Ұлы ойшыл Әл-Фараби: «Білімді болу деген сӛз – белгісіз нәрсені ашу, игеру қабілетіне ие болу деген сөз», - деп айтқан. Философия дүниетанымның бір формасы болып табылады. Қоғамдық өмірдің дамуына байланысты дүниеге көзқарастың мынадай түрлері қалыптасады. Олар: мифологиялық, діни, философиялық дүниетанымдар.

Мифология грек сөзінен аударғанда mifos-аңыз, әңгіме, ертегі, ал logos-ілім, білім деген мағына білдіреді. Философияның алғы бастауы мифология болып табылады. Мифологиялық көзқарастар алғашқы қауымдық құрылыста пайда болды. Мифологияны адамзат баласының рухани мәдениетінің ежелгі формасы деуге болады. Әр халықтың өзіндік мифологиясы бар. Мифологиялық сана, сондай-ақ, табиғат пен қоғам бірлігін қарастырды. Адам мен дүние арақатынасын, оның қайшылығын шешуге тырысты. Алайда, мифология қойған дүниетанымдық мәселелерге жауап іздеу барысында дін мен философия екі түрлі жолды таңдады.

Дін – дүниетанымның бітімі. Діни дүниетаным табиғаттан тыс, құдіретті күшке адамның мүлтіксіз бас июін, бағынуын уағыздайды. Адам санасында табиғи құбылыстардың бұрмаланған бейнесін туғызады, оны табиғатты өзгерту мүмкіңдігінен шеттетуге бейімдейді. Діни дүниетанымның негізі – бізден тысқары тұрған түрлі күштерге сену. Сенім – діни сананың өмір сүру тәсілі. Діни түсінік жеке адамның сезімінен, ойынан шықпайды. Ол – қоғамның тарихи дамуының жемісі. Оның әлеуметтік, танымдық тамыры терең, қоғамда атқаратын функциясы бар.

Дін – күрделі рухани құрылым, қоғамдық – тарихи құбылыс, қоғамдық сана бітімі. Ол рухани мәдениеттің белгілі бір құбылысы, әлеуметтік түбірі бар идеологияның бітімі. Сондықтан да дінді бір жақты бағалауға. түсіндіруге болмайды. Дін сыртқы дүниені, табиғатты түсіндіруде бір жақты болғанымен, адамдар арасында адамгершілік қатынастарды қалыптастыруда, әдеп- ғұрып, салт-сананы сақтауда, адамды тәрбиелеуде орасан үлкен рӛл атқарып келеді. Дін қазіргі кезде ауқымды, жаһандық мәселелерді шешуде. Әрбір адамның дінге сенуге, ӛз дінін сақтауға құқы бар. Дін адамды адамгершілікке, тазалыққа, сүйіспеншілікке, адалдыққа үйретеді. Дін – жан-жақты, күрделі құбылыс. Ол – қоғам дамуының ерекше заңдылықтарынан шыққан. Қазіргі кезеңде қоғамымызда дінді келелі мәселелерді шешуге де қолданып жүр. Дін мен философияның жақындығы – екеуі де дүниетанымның қоғамдық -тарихи бітімдері, дүние құрылымын түсіндіреді, адамның санасына, іс-әрекетіне түрліше әсер етеді. Соңдай-ақ, олардың арасында терең айырмашылық та бар. Біріншіден, философия – ғылым. Ол рационалды – теориялық дүниетаным. Ал, дін сенімге сүйенеді. Екіншіден, философиялық ойлау еркіндікті, жан – жақтылықты қажет етеді. Ал, дін құдайға, шіркеуге негізделеді. Үшіншіден, философия білімсіз өмір сүре алмайды. Ол тарих, қоғам, мәдениет туралы білімдерді қажет етеді.

Философия дүниетанымның басқа формаларынан тек пәнімен ғана емес, сондай-ақ, ойлау тәсілімен, мәселені талдауда жоғары 14 интеллектуальды деңгейімен айрықшаланады. Адамтану үнемі даму үстінде тұратын философияның негізгі оқытатын пәні. Философия атқаратын қызметі – дүниетанымдық, гуманистік, гносеологиялық, әдістемелік, болжамдық, тәрбиелік.

Бірте-бірте қоғам турал ғылымитүсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым процесіндегі басты тұлға, ғылымның басты субьектісі де, объектісі де – адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл процесс адам жерт бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек. Ғылымның функциялары. Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:

1)  мәдени-көзқарастық; 2)   өндіргіш күштерфункциясы; 3)   әлеуметтік күштер функциясы.  Ғылымның  генезисі  және  негізгі  даму   кезеңдері.
Ғылымның генезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар.

Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады. Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.

Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әр түрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дүрыс секілді деп ойлаймыз. Ақпараттық қоғам — өндіріс пен ғылыми-техникалық және басқа ақпаратты қолдануды қоғам дамуының басты факторы ретінде қарастыратын әлеуметтік және футурологиялық тұжырымдама; өндірістің жоғары деңгейімен және ақпарат пен ақпаратттық қызметтер мүддесімен сипатталатын қоғам. Әлемнін мәдениетті елдер қатарында болған компьютерлік революция адам жан дүниесінің, қоғам идеологиясының, білім мазмұнын анықтау мен жаңа ақпаратты білім технологияларынқұрастыру жолдарының өзгеруіне әкеліп соқтырады.

Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі — АКТ) қарқынды дамуына байланысты. Қазақстанның «индустриалды» қоғамнан «ақпараттық қоғамға» өтуі ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды талап етеді.

Әңгімелесу, сұхбат барысында сараптамалық баға берілуі мүмкін.

Сауалнама ауызша, жазбаша, жеке, топтық бола алады, алайда кез-келген жағдайда ол екі талапқа жауап беруі тиіс — іріктеудің көрнекілігі мен біркелкілігі. Сауалнама материалдары сапалық және сандық өңдеуден өтеді.

Ғылымдағы революция сан қырлы. Олардың үш негізгі сипаттарын бөліп қарастыруға болады:

1) Жаңа эмпирикалық материалдарды теориялық түрде талдау жасау,

2) Табиғат туралы бұрын қалыптасқан түсініктерді түбірімен жою;

3) Тығырыққа тірейтін жағдайлардың пайда болуы.

Ғылыми революцияларға тән жағдай ол: ескі идеялар мен теориялар талқандап, шығарып тастау арқылы танымның теориялық негізін саналы қайта құру.

Ғылыми танымның тарихи дамуы барысында бірнеше ғылыми революциялардың түрлерін бөліп қарастыруға болады.

Жеке – білімнің тек бір аумағын қарастыратын микрореволюция;

Кешендік – білім аумағының бірнеше салаларын қарастыратын революция;

Әлемдік – ғылым негізін тұтасымен өзгертетін жалпы революция.

Ғылыми революциялардың түрлерін анықтаған кезде мынандай жағдайларды еске алу қажет:

ғылыми революциялардың аумағы;

ғылымның іргелі теориялары мен заңдарын қайта құру тереңдігі;

жаңа іргелі заңдар мен жаңа жалпы ғылыми жаратылыстық теориялар ашу;

әлемнің жаңа картинасының қалыптасуы;

ойлаудың жаңа түрін қалыптастыру;

ғылым дамуының тарихи кезеңі,

ғылыми революцияға ілесе жүретін әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар.

Ғылым дамуының барысында оның негізгі ұғымдары мен түбірлі теорияларында шұғыл өзгерістер туған кезде ғана зерттеушілерде күмәндану пайда болады. Сын пікірлер айту көбейген сайын бұрынғы дәстүрлі дамуға деген сенімсіздік күшейе береді, сөйтіп ғылым дамуында дәстүрлі даму мен жаңашылдық арасында, бір сарынды даму мен революциялық өзгеріс арасында қарама-қарсылық туады. Бұл қарама-қарсылықтың мәнін американдық ғылым философы Т.Кун ғылыми ғылыми революция кезеңінің тууымен түсіндіреді. Мұндай революциялар, оның пікірінше, «қалыпты ғылымның дәстүрлі дамуымен байланысты қосымша, даму дәстүрін бұзатын қосымша болып табылады». Т.Кун ғылым дамуының жаңа моделін ұсынады. Ол модельде Кун ең алдымен қалыпты ғылымды атап көрсетеді. Қалыпты ғылымның революциялық кезеңге өту, Кунның пікірінше, зерттелуші дүниеге деген бұрынғы түсініктің түбегейлі өзгеріске ұшырауы. Сондықтан ол революцияның өзін «ғалымдардың дүниені көруінің негізі болып табылатын ұғымдар жүйесінің ауысуы» ретінде қарастырады. Ғылыми революцияны тар мағынады түсінушілер оның дәстүрмен байланысын көрмейді де, революцияны Коперниктің, Ньютонның және Эйнштейннің концепциялары сияқты жаңа іргелі теориялық концепцияның туу деп қана түсінеді.

Адамзат пайда болған уақыт туралы айтпас бұрын біз адамзаттың жануарлардан айырмашылығы туралы сұрақты анықтап алуымыз керек. Ең алдымен адамзат пен жануарлардың ұқсастығы туралы. Ол біріншіден, организмдердің заттық құрамы, құрылымы және мінез-құлқымен анықталады. Адам да жануарлар секілді белоктар мен нуклеин қышқылдарынан тұрады және біздің денеміздің көптеген құрылымдары мен атқаратын қызметтері жануарлардікі сияқты.

Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қатар әлеуметтану,саясаттану сияқты қоғамды зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды. Қазіргі заманда әлемнің белді университеттері мен зерттеу институттарындағы «Oral history» орталықтары осының айғағы болса керек. Осы зерттеу тәсілінің бастауларына назар аударсақ XIX ғасыр ортасындағы белгілі француз тарихшысы Сорбонна университетінің профессоры Жюль Мишле, өзінің «Француз революциясының тарихы» (1847-53), атты еңбегіне кірісер алдында мен үшін жазба құжаттар көптеген деректердің біреуі ғана деп айтқан болатын. Мен ауызша дәстүр дегенде, бөлек адамдардың пікірлерінен қалыптасатын ұлттық дәстүрді айтамын дей келе: то, что говорили и повторяли все — крестьяне, горожане, старики, женщины, даже дети; то, что можно услышать, если как-нибудь вечером заглянуть в деревенскую таверну; то, что можно почерпнуть, если, встретив на дороге праздного путника, затеять с ним разговор о дожде, о времени года, потом о высоких ценах на продукты, потом о временах Императора, а потом о Революции- деп түсініктеме беріп кеткен. Ал Ян Вансин «Ауызша дәстүр: тарихи әдіснама зерттеулері»(1965) деп аталатын өзінің классикалық еңбегінде африкалық ауызша дәстүрде есте сақталатын зердені бес категорияға бөледі: Во-первых, это формулы: заучивание формулировок, ритуалов, лозунгов и титулов. Во- вторых, географические названия и имена. Затем официальная и неформальная поэзия — историческая, религиозная или личная. Четвертую категорию составляют рассказы — исторические, дидактические, художественные или личные. И, наконец, пятую — юридические и иные комментарии.Көріп отырғанымыздай шет ел ғалымдары ауызша тарихи дәстүрдің әдіснамалық және деректік маңызын дәл анықтап жазып кеткен.

Бүгінгі күні ғылымның біртұтастығы, әдіснамасы мен әдіс-тәсілдерінің, құралдарының бірыңғайлылығы дейтін көзқарас өзгеріске ұшырады. Бұл тарихшыға зерттеу нысанын таңдау құқығымен қоса, оның интеллектуалдық инструментарийді таңдауына мүмкіндік береді . Әр халықтың тарихы туралы мәліметтер мен деректердің сипаты ол халықтың қоғамдық даму ерекшеліктеріне де байланысты. Мысалы, қазақ халқының тарихы туралы мәлімет берерлік заттай, жазба деректермен бірге ауызша түрде жеткен деректер мол. Шоқан Уәлиханов қазақ халқының тарихы оның көркемдік ойымен тығыз байланысты және халық шежіресі болып табылатындығын былайша пайымдайды: «Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жоқ деуге болады. Олардың бірін суырып салма ақындар жырласа, екінші біреулерінің атын кейінгі ұрпақ естеріне ұмытылмастай етіп белгілі бір сыбызғышы не қобызшы сазгерлер қалдырып кеткен» Соңғы жылдары қазақ тарихына қатысты түрлі сипаттағы заттай, әсіресе, сан алуан жазба деректердің игерілуі қарқынды дамып келеді. Алайда фольклор, ауыз әдебиеті сияқты ауызша түрде жеткен рухани мұраларымыздың қазақ халқының тарихын түзуде маңызы жоғары. Қазақтар одан өзін өзі таныды, өткенін білді, біртұтас халық, ұлт ретінде сезіне алды. Мұнда халықтың бүтін бітім-болмысы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, мәдениеті, тарихи даму жолы толық көрініс тапты.

Осыған орай Орталық Азия және қазақ тарихының аса көрнекті маманы, білікті ғалым В.П.Юдин монғолдардан кейінгі кезеңдегі Дешті-Қыпшақ ұлысында айырықша өркендеген «оқиғалық тарихты» ауызша жеткізу дәстүрін алдымен «далалық ауызша тарихнама», кейін көп жылғы зерттеудің нәтижесінде нақтыланған «далалық ауызша тарихизерттеу» (степная устная историология)деген ұғыммен белгілеуді ұсынды. Назар аударатын жағдай, ғалым бұл ұғымды аталмыш аласапыран кезеңнің үрдіс иірімдерінде қалыптасқан әрі дни- культтік, әрі идеологиялық,тіпті дүниетанымдық «құрал» ролін атқарған «мифке де,фольклорға http://www.enu.kz да,мысалы батырлық эпосқа да жатпайтын шығыс Дәшті-Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімін, ауызша тарихи зерттеу дәстүрін білдіретін ұғым ретінде қарауға тырысты. Тәуелсіздік кезеңінде осы бағытта іргелі зерттеулер жүргізген қазақ этнологиясына байланысты, кең ауқымды, өзекті мәселелерді қозғаған Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегін айтпасқа болмайды. В.П.Юдин «далалық ауызша тарихнама» деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын далалық ауызша тарихнама аясына сыйдырады. Ақаң «Қазақтың ауызша тарихы» атты зерттеу еңбегінде жаңа тұжырымдарға барып «қазақ шежірешілдігін» (шежіресін), шын мәнінде, «Қазақтың ауызша тарихы» деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Ұлттық тарих айту дәстүрінің негізгі қасиеті қазақтың ұлттық ділі мен рухын қалыптастырды. Мұны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде терең пайымдаған: «...Сонымен бірге ұлттық сананың кейбір ерекшеліктері де қазақ болмысының құпиясы мен өміршең күштерін нұрландыра алады. Қазақтардың рухани әлемі негізінен ауызекі поэзия дәстүрінің ықпалымен қалыптасып отырған. Қазіргінің талай елін қайран қалдыратын осынау байтақ кеңістікті кернеген поэзиялық әлем тек қана сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдықтың жалынын лаулата да білген. Содан да болар, қазақтың поэзиялық шығармаларында мейлінше терең танымдық қасиеттер бар. Сондықтан да қазақтың дәстүрлі поэзиясы ұдайы философиямен шендесіп жатыр. Қазақ даласында поэзия тек ақын-жыраулардың ғана еншісі болып қоймаған, ол қазақ мәдениетінің барлық тамырына нәр берген. Қазақты этномәдени тұтастық ретінде танып-түсіну үшін халықтың ауызекі сөзінің құдіреті айрықша мәнді».

• ғылым субъектісі — ғалыж. Бұл—ғылымда жеке адам немесе ғылыми ұжым болуы мүмкін;

• объект (нәрсе, пән саласы) — алынған ғылымның немесе ғылыми пәннің зерттейтіні;

• ғылымға тән және оның пөнімен шарттаскан өдістер мен тәсілдер жүйесі;

• табиғи немесе жасанды, өзіндік колтаңбалы тіл (белгілер, терминдер, символдар, химиялық формулалар).

 Эмпириялық зерттеулердің негізі төжірибе болып табылады. Тәжірибе жасаушы жанама жағдайларды ысырып тастап, зерттелетін кұбылысты таза күйде бөліп алуға тырысады. Төжірибеде құралдарға ерекше көңіл бөлінеді. Көп уақыт бойы "кұралдардың ерекшеліктері зерттелетін құбылысқа өсер етпейді" делініп келді. Мысалы, термометрмен су немесе сынаптың қайсысын өлшесеңіз де нәтиже бірдей болады. Алайда өте ұсақ "элементар" бөлшектермен (электрондар, позитрондар) жүргізілген тәжірибе нәтиже кұралдың тұрпатына тәуелді болатындығын көрсетті. Эмпириялық таным әдістерінің арасында бақылау әдісі жиі қолданылады. Мысалы, астроном-ғалымдар жұлдыздарды бақылайды, өйткені оларды зертханаларда зерттеу мүмкіндігі жоқ. Бақылау биологиялық және әлеуметтік зерттеулерде де кең колданылады. Соңғы кездері ғылымда модельмен тәжірибе жасау деп аталатын әдіс көп колданылады. Онда тәжірибе түпнұскаға емес, оған ұксас үлгі — модельдің көмегімен жүргізіледі. Қазір компьютермен модельдеу жиі үшырасады. Модельмен тәжірибе жасау зерттелетін объектіге тура көл жеткізуге болмайтын жағдайда жүргізіледі. Мысалы, гидроқұрылысшылар тек тәжірибе үшін өзенге бөгет сала алмайды. Мұндайда жобалау институтының зертханасында модельмен тәжірибе жасалады.

 

3. Ғылыми теорияның қызметі: Ғылымда зерттеудің екі — эмпириялық және теориялык деңгейлері болады. Эмпириялық зерттеулер зерттелетін объектіге тура бағытталады, бакылаумен және тәжірибенің көмегімен жүзеге асырылады. Ғылымның теориялық деңгейіне корыта шолу жасалған ережелердің жиынтығы ретінде көрініс беретін ғылыми теория жатады. Қорытып шолу терминдермен, пікірлермен және ой корытындылармен беріледі. Қорыта шолу көптеген айғақтарға сүйенеді, содан зандар шығарылады. Ал заңның өзі айғактар мен оларды корыта шолулардың арасындағы байланыс түрінде алға тартылады. Заңдар эмпириялык және теориялық болып бөлінді. Эмпириялық заңдар тек айғактардан түзіледі. Теориялық заңдар болса, тек қорыта шолулар мен ұғымдардан тұрады. Бойль-Мариотт заны бойынша, газдын температурасы өзгермегенде оның берілген массасы үшін газ кысымының көлемге көбейтіндісі тұракты болады. pF=const; T=const. Келтірілген заңда алты ұғым — газ, газ массасы, газ кысымы, газ көлемі, газ температурасы, тұрақтылығы туралы сөз болады. Эмпириялык және теориялық заңдар бір-бірімен тығыз байланыста болады. Кез келген айғақты қарастырудың ғылыми мәні бар, өйткені олар түсіндіріледі және үғымдар мен теориялық заңдарға жаткызылады. Теорияларда нәрселердің, кұбылыстардың, үдерістердің арасындағы жалпыламалык ескеріледі. Ғылымдағы жалпыламаны іріктеп алудың формасы — идеалдау. Идеалдык газ үғымында газдардың бірдейлігін көрсетеді. Көптеген жағдайларда физикадағы денелерді материалдық нүктелер деп қарастыруға болады. Бұл олардың бірдейлігін керсетеді, сондыктан материалдык нүктені идеалдау колданылады. Тұтастай ғылыми зерттеулердің барысын төмендегідей келтіруге болады:

• айғақтар айкындалады және тіркеледі;

• айғактар белгілі бейнеде түсіндіріледі;

• айғактарды түсіндіру үғымдар мен зандар шығаруға, идеалдауға алып келеді;

• долбарлармен заң сұлбаланады;

• долбарлардан дедукция ережелеріяе сүйеніп, демек, жалпыдан жалкыға жылжи отырып, салдар шығарылады;

• салдарлар айғақтармен салыстырылып қарастырылады. 
4. Ғылыми зерттеудегі ғылыми теорияның рөлі. Ғылымның дамуында үш негізгі теориялық әдістердің үлкен маңызы бар. Олардың біріншісі — аксиомалык әдіс. Аксиома дегеніміз — логикалық дөлелсіз қолданылатын, эмпириялық айғақтар негізінде теріске шығаруға болмайын ереже екені белгілі. Евклид геометриясында жазыктыкта жаткан екі нүкте аркылы тек бір ғана түзу сызык сызуға болады деген аксиома бар (істің дәл осындай екенін тексеруге болмайды). Аксиомалар бір-біріне қайшы келмеуі керек. Аксиомалық өдістер логика мен математикада кең колданылады. Ол қайшылықтардың кез келгенін жокка шығарады. Теориялык қана емес, эмпириялык деңгейде де зерттеу жүргізілетін ғылымдарда долбарльщ-дедуктивтік өдісті қолдану идеалды болады. Мұнда аксиоманың орнына долбар койылады. Долбар дегеніміз — төжірибелік айғактармен салыстыра карағанда теріске шығарылуы мүмкін білімдер. Долбарлық-дедуктивтік өдіс жақсы математикалык дайындықты талап етеді. Ол казір физикада, электротехникада, радиотехникада, экономикалық ғылымдарда кең қолданылады. Долбарлык-дедуктивтік әдісті колдануға мүмкін болмағанда, сипаттау өдісіне жүгінуге тура келеді. Зерттелетін объектінің "келбеті" сөзбен, графикамен, сызбамен берілуі мүмкін. Қазір зерттеушінің ойы долбарлық-дедуктивтік әдісті қолданғаннан гөрі, тура тәжірибе мөліметтеріне жиірек жүгінуге мөжбүрлейді, заңды байланыстарды табу қиындайды. Сипаттау әдісі биологияда, медицинада, психологияда, социологияда қолданылады. Егер сипаттау өдісі долбарлық-дедуктивтік өдіс деңгейіне дейін көтерілетін болса, оны өрқашанда жеңіс деуге болады. Долбарлык- дедуктивтік әдістің талаптарына бағынбайтын кейбір ерекше күрделі құбылыстарды зерттеуде сипаттау әдісі тиімді болуы мүмкін.
МОДУЛЬ-3. Жаңа дәуірдің тарихи таным методологиясы-6 сағат

7-тақырып. Марксизмдік тарихи процестердің теориясы -2 сағат

Жоспар:

1.Тарихтың материалиятік түсінігі-тарихи процестегі негізгі идеясы

2.Маркстік теория

3.Маркстік теорияның эмпиритивтік негізі және тарихыт зерттеудегі қадамдары
ХІХ ғасырдың бірінші жартысыңда капиталистік өндіріс әдісінің қарқынды дамуы, буржуазиялық қоғамның тап қайшылықтарының шиеленісуі, пролетариаттың тез өсуі және оның тарихи күрес майданына шығуы марксизм теориясын тудырды.

Карл Маркс (1818—1883) философия мен саяси экономия саласыңда екі жаңалық жасады. Біріншісі — тарихты материалистік тұрғыдан түсіну. Оның мәні мынада. Өндіргіш күштер мен өңдірістік қатынастардың бірлігі болып табылатын материалдық тұрмыстық өндіріс әдісі қоғамдағы әлеуметтік саяси және рухани процестерді туғызатыңдығын дәлелдеді. Капиталистік құрылыстың өндіргіш күштері үздіксіз дами отырып, өңдіріс құрал-жабдықтарына жеке меншікке негізделген буржуазиялық өңдірістік қатынастармен сөзсіз қайшылыққа келеді. Өңдіргіш күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы терендеп келе жатқан антогонизмді тек пролетарлық революиия ғана шеше алады, ол жұмысшы табының өкіметін орнатуға жеткізеді және қоғамды социалистік жолмен қайта құру үшін жол ашып береді деді. Екінші жаңалығы — капиталистік қанаудың сырын әшкерелеген қосымша құң туралы ілім болды.

Маркс пен Энгельс капитализмнің орнына соииализм келеді, ол міндетті орындайтын қоғамдық күш — жұмысшы табы деп үйретті. Себебі, пролетариат — буржуазиялық қоғамнын ең революцияшыл, ең ұйымдасқан, ең саналы және интернационалдық табы.

Маркс пен Энгельс тап күресі, социалистік революция және пролетариат диктатурасы туралы ілімді жасады. Олар пролегариаттың өзінің меншікті саяси партиясы — коммунистер партиясы болуға тиіс, ол жұмысшы қозғалысына басшылық жасауға тиіс деген қағиданы негіздеді.

Ленин Маркс пен Энгельс жасаған социалистік революция теориясын дамьпты. Буржуазиялық-демократиялық революцияның социалистік революцияға ұласуын негіздеді. Социализмнің алдымен бірнеше елде немесе тіпті жеке бір капиталистік елде жеңу мүмкіндігі туралы тұжырымдама жасады (бұған дейін марксистер социализмнің жеке бір елде немесе елдердің шағын тобында жеңуі мүмкін еместігі, дүниенің дамыған елдерінің көпшілігіңде социализмнің бір мезгілде жеңуінің міндеттілігі туралы тезиске сүйенген болатын).

Жаңа қоғам құру ісін Ленин елді индустрияландырумен, ауыл шаруашылығын кооперациялаумен және мәдени революцияны жүзеге асырумен байланыстырды. Ол социализм орнатуда пролетарлық мемлекеттің рөлін айқындап, өтпелі дәуірдегі тап күресінің ерекшеліктерін көрсетті.

Ресми-институциалық тұжырымдамаларда саясаттағы шешуші рольді ресми саяси ұйымдар мен институттарға (мемлекет органдарына, партиялар мен бірлестіктерге, сондай-ақ саяси элиталарға, жетекші топтарға) береді. Бұл тұжырымдамаларға сәйкес, саяси ұйымдар ірі қоғамдык топтардын пісіп-жетілуінің және өзін-өзі ұйымдастыруының нәтижесі болып табылмайды, керісінше, бұл топтардың байланысы мен сана-сезімі ұйымдардың, басшылардың қызметінің нәтижелерінде қалыптасқан. Бұл теорияларда бұқараны саясаттағы стихиялық фактор немесе тіпті тиісінше белгілі бір саяси күштерге әсер ететін зат, көрнекті тұлғалардың іс-қимылына, қызметі мен шешімдеріне мүлде ықпал ете алмайтын дәрменсіз нәрсе, институттар тарапынан реттеліп отыратын объекті ретінде қарастырады.

Таптық қатынастарға талдау жасаған кезде таптар арасындағы айырмашылықтарды ғана емес, таптар ішіндегі айырмашылықтарды да ескеру керек. Тап ішіндегі құрылымды білу таптың өмір сүруінің материалдық жағдайларын, оның мүдделерін, әлеуметтік және саяси іс-әрекеттерін толықтай түсінуге мүмкіндік береді. Сол таптық құрылымдағы кейбір элементтерді құрамы жағынан некен-саяқ деуге болады. Қайсыбір жағдайларда тап ішіндегі қатынастар, түптеп келгенде, әлеуметтік даму үшін негізгі таптар арасындағы қатынастар шешуші болып табылса да, қоғам өмірінде елеулі маңызға ие болады. Тап ішіндегі құрылымның маңызын асыра көрсету таптар арасындағы қатынастарды дұрыс бағаламауға әкеп соқтыруы мүмкін. Жұмысшы табының құрылымы объективті қалыптасады. Тап ішіндегі құрылымдар көрініс табатын ұғымдар тура мағынасында қолданылуға тиіс. Бұл ең алдымен бөліну (дифференциация) және құрылым сияқты ұғымдарға қатысты, кейде олар синоним ұғымдар ретінде қолданылады. Соған қарамастан оларды ажырата білу қажет. Жұмысшы табының бөлінуін табиғи және әлеуметтік деп боліп көрсетуге болады. Біріншісі оның табиғи айырмашылығынан (жасы мен жынысына қарай) туындайды.

Дүние жүзі халық санының ахуалы мен өсу қарқынына жасалынған талдау егер ол сол қоғамның қоғамдық қатынастарының бүкіл жүйесімен тығыз байланысты жүргізілгенде ғана жемісті болады. Мысалы, Маркс «Капиталдың» бірінші томында капиталистік қоғамдағы халық санының проблемасын, капиталдың жинақталуына және оның әр түрлі таптар мен әлеуметтік топтарға ықпалына талдау жасау негізінде қарастыра отырып, кез келген «тарихи қалыптасқан ерекше өндіріс әдісінің шын мәнінде өзіне тән тарихи сипаттағы ерекше халық санының зандары болады» деп қорытынды жасады. Бұл қорытындының, К.Маркстің көзкарасы тұрғысынан қарағанда, халық саны заңдарын тану үшін елеулі методологиялық маңызы бар. Бұдан әрбір қоғамдык-экономикалық формацияға тек қана сол өндіріс әдісіне тән өзінің ерекше халық санының зандары сәйкес келеді деген қорытынды шығады.

Марксизм жеке адамның саясаттағы орнын төмендетпей де,асыра дәріптемей де диалектикалық тұрғыдан қарастырады. Бұл орайда Ф.Энгельстің еңбектеріне жүгінсек те жеткілікті, бұл еңбектердің мазмұнын Г.В.Плеханов, атап айтқанда, «Жеке адамның тарихтағы ролі туралы» атты кітапшасында тамаша ашып берген болатын. Марксизм аса көрнекті тұлғалардың тарихи процестегі және соның ішінде оқиғалардағы аса көрнекті ролін мойындайды, яғни жеке адамдар тарихи процестер мен оқиғаларды не тездете, немесе тежей алады, бірақ оларды тоқтата алмайды, олар тарихтың объективті барысына кедергі жасай алмайды және, әдетте, аса көрнекті та-рихи тұлғалар көбінесе тарих дамуының бетбұрыс кезеңдерінде пайда болып, қалыптасады.

Қазіргі кезде орынсыз ұмытыла бастаған К.Маркстің қағидасын есімізге түсірейік. Ол былай дейді: «Әлеуметтендіру - индивидке еш ойланбастан дайын әлеуметтік қалыпты тигізе салу емес. Әлеуметтендірудің объектісі ретінде әрекет ететін индивид сонымен қатар қоғамдық белсенділіктің субъектісі, қоғамдық нысандарды жасаушы да болып табылады». Сонымен бірге К.Маркс атап көрсеткеніндей: «өндірістің арқасында жаңа сапаларға қол жеткізе, өзін-өзі жетілдіре және өзгерте отырып, жаңа күштер мен жаңа түсініктерді, жаңа қарым-қатынас әдістерін, жаңа қажеттіктер мен жаңа тілді жасай отырып, өндірушілердің өздері де өзгереді».

Басқаша айтқанда, мына жағдайды естен шығаруға болмайды: осындай тіршілік иесін қоғам ғана жасамайды, адам да «қоғамды жасайды», «өзін-өзі және айналадағыларды жасайды». Бұл белсенді жеке тұлғаны, оның саяси «менін» жасау процесі, яғни жеке адамның саясатқа араласуы саяси жүйе индивидті өз аясына тартып, өзінің жақтастарын топтастырған кезден, сондай-ақ оларды қарапайым саяси міндеттерді орындауға үйретіп, жай саяси қызмет дағдысын қалыптастырған кезден басталады. Саясат пен жеке адамның бұл өзара әрекеттестігінің нақты тарихи сипаты бар. Әрбір саяси жүйе саяси әлеуметтеидірудің өзіндік тетіктерін жасайды. Ал бұл тетік таптық қоғамның дамуымен ғана байланысты, яғни құл иеленуші қоғамнан бастап пайда болады. Алайда оның дамыған нысандары таптық күштердің орналасуы жеке адамдардың саяси рольдерін, мүдделері мен құндылықтарын елеулі түрде айқындайтын жерде, капитализмнен бастап, пайда болады.
8-тақырып. Тарихты зерттеудегі өркениеттік қадамдар -2 сағат

Жоспар:

1. «Өркениет» түсінігі

2.Өркениет концепцияларының категориялары және негізгі түсініктер

3.Тарихты зерттеудегі өркениеттік қадамдар
1.Өркениет (лат. сіvіlіs – азаматтық) – қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Ежелгі римдіктер бұл ұғымды “варварлықтар”деп өздері атаған басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Олардың түсініктері бойынша “Өркениет”азаматтық қоғам, қалалық мәдениет, заңға негізделген басқару тәртібі қалыптасқан рим империясының даму дәрежесін білдірген. Өркениет мәдениет ұғымымен тығыз байланысты.^[1]
Ғасырлар бойы қалыптасқан Өркениет пен мәдениет ұғымының мағыналарын төмендегідей топтастыруға болады:

мәдениет пен Өркениет бір, олар синонимдер (И.Гердер, Э.Тайлор);

1. 
   Өркениет – мәдениеттің ақыры, оның “кәрілік” шағы, руханилықтың антиподы (Ж.Ж. Руссо, Ш.Фурье, О.Шпенглер);
   
2. 
   Өркениет – мәдениеттің прогресі, болашаққа бой сермеуі, қоғамның парасаттылық деңгейі (Вольтер, Д.Белл);
   
3. 
   Өркениет – тағылық пен варварлықтан кейінгі тарихи-мәдени саты (Л.Морган);
   
4. 
   Өркениет – этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі (А.Тойнби, Н.Я. Данилевский, т.б.);
   
5. 
   Өркениет – мәдениеттің техникалық даму деңгейі, оның материалдық жағы.
   

а) көшпелі өркениеттің мәдени негізіне рулық-тайпалық одақ жатады;

ә) түркі тілінде сөйлеген тайпалар “түркі” этнонимі пайда болғаннан талай ғасырлар бұрын қалыптасқан;

б) мұсылман дінін түркі тайпалары біртіндеп өз еркімен қабылдаған және бұл үрдіс Шыңғыс хан империясы тұсында баяулағанымен, түбінде табысты аяқталған;

г) 15 ғ-да түркілік Орталық Азияда қазақ деп бұрынғы мемлекетінен бөлінген адамдарды айтты.

Қазақ халқының және оның ата-тектерінің әлемдік Өркениетке қосқан басты құндылықтарына мыналар жатады:

1) еуразиялық көшпелілер кеңістікті игеруде адамзат тарихындағы бірінші жетістікке жетті;

2) көшпелілер шөл мен шөлейттерді үйлесімді игере алды;

3) еуразиялық көшпелілер тарих катализаторлары (А.Вебер) қызметін атқарды, олардағы миграциялық процестер жаңа өркениеттердің қалыптасуының себебі болды (Үнді, Иран, Ғұн мемлекеті, Араб Халифаты, т.б.);

4) Ұлы Жібек жолы және басқа да мәдени байланыс жүйелері арқылы түркілер батыс пен шығыстың арасында дәнекерлік қызмет атқарды, олардың сұхбатына себепкер болды;

5) қазақтың арғы тектері әлемдік өркениеттіліктің шалбар, алдаспан, киіз үй, күйме, металл өңдеу, зергерлік, ұсталық сияқты артефактілерін алғашқылардың бірі болып енгізді;

6) түркілердің әмбебап дүниетанымдық жүйесі – тәңіршілдік адамдық ынтымақтастық пен келісімділіктің маңызды формасы болды;

7) “адам бол!” ұстанымы, әлемді жарық дүние деп түсіну, адамның көңіл-күйіне мән беру, ғарышпен және адамдармен үйлесімділікте болу, жасы үлкендер мен баланы қастерлеу сияқты қазақтың дәстүрлі әдеп жүйесінің құндылықтары қазіргі руханиятта ерекше орын алады. Қазіргі қазақ Өркениеті алдында ұлттық архетиптерді сақтай отырып, оларды қазіргі әлемдік Өркениет құндылықтарымен үйлесімді ету міндеті тұр.

2. Өркениет концпециялары ол... Дала өркениеті - түркі тектес халықгардың, соның ішінде қазақгардың материалдык жоне рухани құндылықтарының даму сатысы; этномөдени жүйенің қалыптасуындағы табиғи-тарихи тұрпат. Адамзат тарихын зерттеу барысында өркениет атауының өзіне ор түрлі, кейде бір-біріне қарама-қайшы анықтамалар қалыптасты. Америка тарихшысы Л.Морган (1818-1881) мен Ф.Энгельс оны адамзат дамуындағы жоғары, жазусызуды енгізу кезеңі ("тағылық — жабайылық — "өркениеттілік" ұштағаны арқылы) ретінде сипаттады. Кейінгі кездері бүл термин адамзат дамуының аймақтық, салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелсіз жетілген пішімдерін бейнелеу үшін қолданылып жүр. Еуропаға өсіре табынушы кейбір ойшылдар өздігінше жетілген мәдени-тарихи аймақтардың санын түгендеп, кейде — 8 (О.Шпенглер), кейде 36 өркениет ошағына (А.Тойнби) жеткізіп қойды. Әйтсе де, осы тұжырымдаманы жақтаушылар Алтайдан Карпат тауларына дейінгі ұлан-байтақ кеңістікте көшпелі-отырықшы тұрмыс кешкен түркі тектес халықтардың өткеніне астамшьшықпен қарап, "тарихи дамудан тысқары қалған қауым" ретінде көрсетуге тырысты. Соған қарамастан, өркендеп-өрбу негізі, географиялық- табиғи аясы әлі далалық түрпат саналатын көшпелі шығыс жүртының өзіндік өркениеті хақында дойекті пікір түйген ғалымдар аз емес. Белгілі орыс археолога, акад. А.П.Окладников (1908—1981) зерттеу еңбектерінде далалықтардың этномәдени жүйесін "Батыс Сібір өркениеті" деп атап, "ежелгі түркі Сібірі шығысқа Караганда батыспен тығыз байланыста болған сияқты. Оның мәдениеті бүрын болжағанымыздан әлдеқайда бай" екендігін жазды. Ә.Марғұлан, К.Ақышев, К.Байпақов, т.б. ғалымдар "көшпелілер өркениеті" атауын жиі колданса, Л.Н.Гумилев, О.Сүлейменов оның өрлеу дәуірінде, б.з.б. 9 ғ-дан б.з. 11 ғ-ы аралығында, Жерорта теңізі жағалауы және Қиыр Шығыс елдерімен салыстырғанда жасампаздық эволюцияны бастан өткергенін дәлелдеді. Соның нәтижесінде еур. астамшылық пен таптык Дала уағыздамаға негізделген кеңестік тарихнама мансүк еткен Еуразия кеңістігіндегі тарихи-мәдени ерекше құбылыс ғылымға " Дала өркениеті " деген атпен ене бастады. Оның өлемдік өркениетке қоскан үлесіне үндінің саяси қайраткері Д.Неру"Әлемдік тарихқа көзқарас" атты еңбегінде оділ бага беріп, "Атлас картаны ашсаң, алып Азия құрлығының койнына кіріп жатқан кішкентай Еуропаны көресің. Ол өз алдына дербес құрлық емес, Азияның жалғасы сиякты. Ал тарихты окитын болсаң — ұзақ уақыт бойы, белгілі бір кезенде Азияның үстемдік құрғанына көзің жетеді...

Еуропаны жермен-жексен еткен де, оркениетке жеткізген де солар. Азияның әлде-бір өңірінен шыққан арийлер, сақтар, ғұндар, моңғолдар, түркілер Азия мен Еуропаға қанат жайып, жаппай қоныстанды. Еуропа ұзак уақыт Азияның отары сияқты болды...

Ұлы Дала төсі айрықша жауынгерлік рух пен ізгілікті дүниетанымды калыптастырып, ұрпақтардың тарихи жадындай эпостык шығармалар аркылы кеңістік пен уақыт өрісіндеғі кат-қабат окиғалар тізбегін жоғалтпай, жіпке тізіп отырды. Кез келген көшпелі, қарапайым дала тұрғыны өз халкының бүкіл тарихи-мәдени, адамгершілік тожірибесі жинакталған ауыз өдебиеті нүсқаларын — жыр-толғауларды, аңыз-өпсаналарды, т.б. жатқа білді. Сол арқылы Әлемдік өркениеттің тарихи ауқымымен біте қайнасып, өзіндік бітім-тұрпатқа ие деңгейде өмір сүріп жатты. Трансқұрлыктық байланыстар желісі, сондай-ақ әрісі Африка, берісі Еуропа құрлықтарының саяси-этникалық картасына дүркін- дүркін өзгерістер енгізген жеңімпаз жорықтары арқылы көшпелілер өзара өрекеттескен өзге халықтарды рухани байытып, жалпақ әлем, жарык дүниенің кендігі мен сан алуандылығын көрсетті; экономикалық дамудың, әлеуметтік, ұйымдасудың әр қилы сатысында тұрған, рухани, ділдік, нәсілдік, этномәдени, т.б. сипаттары сөйкес келе бермейтін, бір-бірінен оқшау орналасқан аймақтардағы адамзат қоғамдастығының арасына донекер болды.Ислам ренессансын бастан өткеріп, олемдік ғылымдар мен ғылыми-танымдык ізденістердің бастауына (әл-Хорезмидің "әл-Жебрасы", Ұлыкбектің астрономия зерттеулері, Омар Хайямның аспан денелерінің картасы, Әбу Әли Ибн Синаның дәрігерлік канондары, т.б.) айналған түркі өлемінің ішкі тұтассуының саяси-экономикалық, модени жене этногенетикикалық үрдістері Шыңғысхан империясының шапкыншылығы кезінде күрт тоқырауға үшырады. Түркілердің бірсыпыра бөлігі байырғы территория шегінен тысқары кетуге мәжбүр болды. Сейте тұра, олардың бір бөлігі Шыңғысхан империясы¬ның саяси құрылымын, әлеуметтік- құкықтық негіздерін жетілдіруге атсалысып, ұлан-ғайыр кеңістікке канат жаюына тікелей жәрдемдесті. Шыңғысхан Түркі қағанаты кезінде қалыптасқан әскери-әкімшілік жүйені бұлжытпай басшылықка алды. 15 ғ-дың 60-жылдары құрылған Қазақ хандығының тағдыры ұлы Түркі қағанаты жөне Шыңғысхан империяларының тарихымен тамырласып, шығыс Дешті Қыпшақ, Жетісу мен Түркістантерриториясындағы сан ғасырлық әлеуметтік-экономикалық, этносаяси үрдістердің занды жалғасы ретінде өрбіді. Аралас, яки көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы егін шаруашылығы катар дамыған, дөстүрлі кала мәдениеті бар өлкенің табиғи топтасуы негізінде 14—15 ғ-лардг. біртұтасс экономикалық аймақ құру үрдісі бүкіл казак жерін бірегей саяси кұрылымға біріктіруге жағдай жасады. Үш жарым ғасырдай Орталық Азияда елеулі рөл атқарған Қазақ хандығы мемлекетттік нышандарын жетілдіріп қана қойған жоқ, қазақ ұлтын тұтасстырып, оның этникалық жер аумағын нығайтып, рухани жөне материалдық мәдениетін дамытты. Әлемдік шаруашылық жүргізу тенденцияларының өзгеруі Еуразия ендігіндегі геосаяси ахуалға қаяу түсірді. Елдің солтүстігінде өз тауарларын өткізу рыногын орі арзан шикізат көзін иемдену, әділетсіз экономикалық айырбаска жол ашу мүддесі көкейін тескен Ресей империясы ентелеп түрды.