ППән бойынша оқыту бағдарламасының (Syllabus) итулдық парағы

Барлығы: 135, (3 кредит)

1. 
   Кіріспе. Бетон толтырғыштарының түрі. Оның классификациясы және оларға қойылатын негізгі талаптар.
   
2. 
   Бетон толтырғыштарының қолдану аумағы.
   

Пән табиғи толтырғыштарды шығару технологиясы, өндіру және қайта өңдеу, сондай-ақ табиғи шикізаттан алынатын жасанды толтырғыштарды баяндаумен қатар, болашақ инженерді әр түрлі өндіріс қалдықтарын барынша көп қолдану есебінен шикізат базасын кеңейтуге бағыттайды, ол экологиялық және экономикалық проблеманы шешумен қалдықсыз технологияларда табиғи ресурстарды кешенді пайдалануына мүмкіндік туғызады.

Құрылыс сапасын жоғарылату сұрағы бара-бара көбірек мағына алуда. Сапа – техника-экономикалық категория. Нақты мысал – құрылыста бетон маркасынан (беріктіктің орташа көрсеткіші) класқа көшуі (қажетті беріктіктің берілген қамтамасыздығы). Осы ауысымға байланысты бетонның біртектігін жоғарылату экономикалық ынталандырылады. Соңғысы толтырғыш сапасы мен біртектілігіне тәуелді, сондықтан толтырғыштарды байыту технологиясы, олардың жоғары сапасын қамтамасыз етуіне және технологиялық үміттілігіне көп көңіл бөлінген.

Толтырғыштар деп белгілі бір түйіршіктік құрамды табиғи және жасанды материалдар, олар оңтайлы байланыстырғыш зат пен суды араластырғанда құралған бетон құрайтын затты атайды. Толтырғыштар бетон және темірбетон конструкцияларының құнының 30-50 % , ал кейбір кезде одан да жоғары. Сондықтан оқу, толтырғышты тура таңдау, оларды оңтайлы өндіру және қолдану үлкен мағынаға ие.

Толтырғыштарды қолдану аумағы.

Бетонның негізгі белсенді бөлігі – байланыстырғыш (цемент). Байланыстырғыш сумен әрекеттесіп, уақыт ұстамдылық көрсетеді және қатаяды, қамыр тәрізді иілімді (пластикалық) күйден қатты бетон араласпасынан бетонға ауысады. Толтырғыштар не үшін қажет?

- Толтырғыштар бетонда 80 %-ға дейін көлемді алады. Және сонан кейін оның арқасында бетонның ең қымбат жане жетіспейтін құрамдық бөлігі ретінде цемент және басқа байланыстырғыштардың шығынын едәуір азайтуға болады.

• 
  Цемент тасы қатайғанда көлемдік деформацияға ұшырайды. Оның шөгінуі 2 мм/м жетеді. Шөгіну деформацисының біркелкі болмауының әсерінен ішкі құбылыс кернеу және шытынайды (сынады). Ұсақ ақаулар жәй көзге көрінбеуі мүмкін, бірақ олар цемент тасының беріктігін және уақытқа шыдамдылығын біршама төмендетеді.
  
• 
  Толтырғыш бетонда қатты қаңқа құрайды, шөгіну деформацияларын өзіне қабылдайды және цемент тасының шөгінуіне қарағанда қарапайым бетонның шөгінуінен шамамен 10 есе төмендетеді.
  
• 
  Жоғары берікті толтырғышты қатты қаңқа беріктігін жоғарылатады және бетонның серпімділік модулі (яғни күш әсеріндегі конструкциялардың деформациясын төмендетеді), жайылымдылығын төмендетеді (яғни ұзақ уақыт күштің әсерінен бетонның иілімдік қайтарымсыз деформациясы).
  
• 
  Жеңіл қуысты толтырғыштар бетонның тығыздығын және оның жылуөткізгіштігін төмендетеді, осындай бетонды сыртқы оқшаулағыш конструкцияларға, яғни жылуоқшаулауға, қолдануға мүмкіндік береді.
  
• 
  Арнайы аса ауыр және гидратты толтырғыштардан радиациядан қорғайтын бетон жасайды (атом электр станцияларында және т.б.).
  

Ұсынылатын әдебиет: [1-14].

1. 
   Толтырғыштардың негізгі физикалық қасиеттері.
   
2. 
   Толтырғыштардың механикалық қасиеті.
   

Бетонға арналған әр түрлі, толтырғыштар бір немесе басқа арнайы қасиеттерімен және ерекшеліктерімен өзгешеленеді, олардың қолдану облысы және техникалық экономикалық тиімділігін шарттандырады. Сонымен бірге олар сусымалы түйіршікті материалдар ретінде негізгі бір сапа көрсеткіштерімен сипатталады.

Толтырғыштардың төгілмелі тығыздығы:

, кг/м³

Толтырғыш заты және түйіршік тығыздығы.

Толтырғыш түйіршігінің тығыздығы құрғақ қиыршықтас және шағылтас үлгінің массасын оның түйіршігінің сомалық көлеміне қатынасын береді.

Толтырғыш түйіршігінің көлемін үлгіні ауада және суда салмағын өлшеу нәтижесі айырмашылығы бойыеша анықтайды. Суда салмағын өлшеу оның толтырғыш түйіршігінің саңылауына енуі мүмкіндігін ескерту үшін оны алдын ала суға қанықтырады.

Толтырғыш түйіршігінің тығыздығы, г/см³


мұнда: m₁ - толтырғыш үлгісінің құрғақ күйіндегі массасы, г;

m₂ - ауада салмақ өлшеу кезінде анықталған суға қаныққан толтырғыш үлгісінің массасы, г;

m₃ - толтырғыш үлгісінің суда салмақ өлшеу нәтижесі, г;

ρ_су - судың тығыздығы, 1 г/см³ -ке тең деп алады.

Толтырғыш түйіршігінің тығыздығын МЕСТ 9758 талаптарына сай оларды суда және цемент қамырында анықтау тәсілдері келтірілген. Цемент қамырында ірі толтырғыш түйіршігінің тығыздығын (г/см³) масса өлшеу нәтижесін мына формулаға салып есептейді:


мұнда: ρ_ар. - бетон араласпасының тығыздығы, кг_л;

m_тол - құрғақ саңылаулы толтырғыштың массасы, кг;

М - барлық материалдардың қоспадағы (суды қосқанда) сомалық шығыны, кг;

m_ц - қоспадағы цементтің массасы, кг;

ρ_ц - цементтің тығыздығы, МЕСТ 310.2-78 немесе 3,1 г/см³ тең деп алады;

ρ_қ - қоспадағы кварц құмының тығыздығы, экспериментально немесе 2,65 г/см³ тең деп алады;

m_қ - қоспадағы кварц құмының массасы, кг;

m_су - қоспадағы су массасы, кг.

Толтырғыш затының тығыздығын басқа да құрылыс материалдары сияқты оны майда етіп ұсақтау жолымен кейін оның ұнтақтың абсолютті көлемін пиксометр немесе Ле-шателье аспабында ұнтақпен су немесе басқа сұйықтың (керосин) көлемі бойынша өлшеу жолымен анықталады.

Толтырғыш қуыстылығы.

Қуыстылық немесе түйіршік арасындағы қуыстылық деп толтырғыштың пайызбен алғанда түйіршік арасындағы көлемінің ρ_түйір (г/см³) бос құйғандағы (нығыздаусыз) толтырғыш алатын барлық көлемге ρ_төг (кг/м³) қатынасын атайды.

Толтырғыш түйіршігінің саңылаулығы.

Саңылаулық толтырғыш түйіршігіндегі барлық саңылаудың сомалық көлемін оның көлеміне қатынасына тең. Әдетте толтырғыштың әр түйіршігінің саңылаулығы емес толтырғыштар үлгісіндегі түйіршіктің орташа тығыздығын анықтайды. Оны егер түйіршіктің тығыздығы _ немесе толтырғыш затының тығыздығы _ (_) есептеуге болады:


Толтырғыштың ылғалдылығы және сусіңіргіштігі.

Түйіршіктің санылаулығы толтырғыштың мүмкін ылғалдылық және сусініргіштігін анықтайтын ең басты фактор.

Ылғалдылықты (_) анықтау үшін толтырғыш үлгісінің массасын өлшейді сонан кейін тұрақты массаға дейін кептіреді:

Сусініргішті табу үшін _ құрғақ ірі толтырғышты 48 сағатқа, 1 сағатқа немесе техникалық шарттар немесе технологиялық талаптарға сәйкес басқа уақытқа суға салады, сосын судан шығарып, түйіршік бетін сүртеді және салмағын өлшейді:

Толтырғыш түйіршігінің формасы және олардың біркелкі орналасуы.

Төгілмелі тығыздық, қуыстылық және басқа толтырғыштардың сипаттамасын көбіне оның түйіршігінің формасымен анықталады.

Кесте 1 - Түйіршік формасына байланысты төгілмелі материалдардың қуыстылығы.

мұнда: _- сәйкесінше түйіршіктерінің үлкен және кіші өлшемдері , мм.

Б. Николаев теориялық төгілмелі материал түйіршігімен толтырылған кеңістіктің геометриялық құрылымын талдау жасады. Құбылыс ерекшелігі, егер барлық түйіршіктерді формасы мен өлшемі бойынша бірдей деп алсақ, онда негізінде олардың қалау тәртібіне байланысты берілген көлемде әр түрлі тығыздықтағы түйіршіктердің орауышы (упаковкасы) болуы мүмкін.
2 кестеде әр түрлі дұрыс көпжақтылар мен шарлар үшін кеуектілік есебі келтірілген (Б. Николаев бойынша). Ең төмен тығыздықты қалауда басқа түйіршіктерге қарағанда шарлар төмен кеуектілікті, ал ең жоғары тығыздықта – үлкен кеуектілікті береді. Бірақ, қлаудың ең жоғары және ең төмен тығыздық схемалары тек теориялық тұрғыда қарастырылады, және кеуектілік нығыздау деңгейімен анықталатын аралық мөлшерде бір немесе басқа кеуектілікке ие болуы мүмкін. Орташа, 2 кестеден көріп отырғандай түйіршіктің бұрышты формасында кеуектіліктің ұлғаюын күтуге болады. Ол өте көп деңгейде дұрыс көпжақтыларды қалау жүйесінің варианттарын қарастырғанда байқалады, мысалы, ұзартылған паралеллепипедтер: ең жоғары нығыз қалауда олар куб тәрізді толығымен көлемді толтырады, ал ең төмен нығыздықта тек қана өзара ұштарымен тиіседі, максималды кеуектілік және түйіршіктің ұзындығы және оның қалыңдығының қатынасынан да көп береді.

Кесте 2 – Түйіршіктің формасына байланысты төгілмелі материалдың кеуектілігі

Қолданудағы стандарттарда толтырғыштың түйіршік формасын олардың өлшемімен бағалау қабылданған. Мысалы, МЕСТ 8269-76 бойынша қиыршықтас және шағылтаста пластинкалы (жалпақ) және тікенді түйіршіктердің құрамын анықтайды, онда қалыңдығы немесе ені ұзындығынан 3 немесе одан төмен болуы қажет.

МЕСТ 9758-86 бойынша саңылаулы толтырғыштар үшін түйіршіктің форма коэффициентін анықтайды
(3.8)
мұндағы: D_үлкен, D_кіші – сәйкесінше ең үлкен және ең кіші түйіршіктердің өлшемі, мм.

Түйіршіктерді өлшеу үшін стандарттар арнайы жылжымалы шаблон немесе формомер қолдануды ұсынады.

Толтырғыштың түйіршік құрамы.

Түйіршіктік неиесе гранулометриялық, толтырғыш құрамы әр түрлі ірілік құрамы және стандартты електер арқылы толтырғыштардың орташа үлгісін өткізу.

Бетон араласпасында толтырғыш түйіршіктері цемент қамырымен жабылады. Сондықтан соңғысының шығыны толтырғыш бетінің сомалық ауданымен байланысты.

Нақты беті дәлірек нақты бетінің ауданы деп толтырғыш бетінің сомалық ауданын оның массасына қатынасын атайды,_{ }:

мұнда: ∑_ - толтырғыш үлгісі түйіршігінің бетінің сомалық ауданы, см².

∑_ - түйіршіктердің сомалық массасы, яғни сомалық беті анықталатын толтырғыш үлгісінің массасы, г.

Бірдей массалы және көлемді шар және куб түйіршігін қарастырайық. Көлемдердің теңдеуінен _{ } а=0,806_ шығады.

Куб бетінің ауданы _=6_=6_=3,9_, ал шар беті 3,14_ тең, яғни куб формалы түйіршік бетінің ауданы 24 %-ға жоғары (формалық коэффициент (2,8) формасы бойынша 1,24 тең.) Толтырғыш түйіршігі бұрышты болған сайын олардың нақты беті жоғары болады.

Нақты бетін толтырғыш түйіршігінің ірілігіне байланыстығын қарастырайық. Түйіршік бетінің ауданың оның көлеміне қатынасы (сәйкесінше оның массасына):





Толтырғыштың түйіршіктік құрамы

Толтырғыштың түйіршіктік немесе гранулометриялық құрамы онда әр түрлі ірлікті түйіршіктердің құрамын көрсетеді және толтырғыштың орташа үлгісін стандартты електерден өткізу арқылы анықтайды. Сондықтан електер жиынтығы елек тесігінің өлшемдері 0,16 (0,14); 0,315; 0,63; 1,25; 2,5; 5; 10; 20; 40; 70 мм және басқаларынан тұрады.

Толтырғыш бірінші кезекте ең ұсақ және ең ірілігімен сипатталады. Ең ұсақ деп стандарт електің тесігінің өлшемі ол арқылы елегенде 95 %-дан кем емес толтырғыш үлгісі қалғанды (массасы бойынша), яғни одан 5 %-дан көп өтпегенді санайды. Ең ірі деп толтырғыш үлгісінің 95 %-дан кем емес өткен електің тесігінің өлшемін, ал 5 %-дан кем қалғанда санайды. Осыған сәйкес ең ірі және ұсақ ірілігі бойынша түйіршіктік құрам сипатталады. Мысалы: ірілігі 5-40 мм қиыршық тас (_

Толтырғыштың құрлымы.

Толтырғыш түйршігін құрайтын зат аморфты және кристалды құрылымды, сонымен бірге нығыз және санылаулы болуы мүмкін. Осы екі құрылымдық типтердің айырмашылығын қарастырайық.

Материалдың аморфты құрылымы оның изотроптылығын, яғни ол материалдың барлық бағыттарда қасиеттерінің бір болуы. Бұл қолайлы фактор, себебі бетон технологиясында толтырғыштардың кеністікте орналасу басқаруға болмайды. Олар кездейсоқ орналасады.

Кристалдар негізінде анизотропты, ол температуралық деформацияның біртұтас болмайтыны және басқа керек емес эффекттерде болмайды. Бірақ, егер кристалдар толтырғыш түйіршігінің өлшеміне қарағанда өте ұсақ және материалдар біркелкі дұрыс орналасса (көбіне болатын), онда толтырғыш түйіршіктерін тәжірибе жүзінде изотропты деп есептеуге болады. Сондықтан кристалды тас жыныстарынан ұсақ түйіршіктер толтырғыш үшін қажет.

Санылаулы материалдар сондай-ақ изотропты және анизатропты болады. Бұл жағдайда анизатроптық санылаудың бағытталуымен байланысты. Мысал ретінде ағаш келтіруге болады. Оның құрлымы талшықты, материалдың қасметтері талшық бойы немесе көлденен ерекшелінеді.

Изотропты материалдардың екі қатты айырмашылығы мыналар: Ұялы және түйіршікті құрлымды қарастырайық.

Рисунок 3.3 Основные виды структур пористых материалов

Табиғатта бір немесе басқа құрлымды толтырғыштар таза күйінде сирек кездеседі. Ұялы макро құрылымда санылау аралық материал микро құрлымы басқа түйіршіктер немесе капилярлы болады. Түйіршікті материалды ұялы құрлым элементтері болу мүмкін, егер, мысалы қалыптау кезінде жеке түйіршіктер бір-біріне жақындап олардың арасындағы санылау жабылды.

Толтырғыштардың беріктігі. Бастапқы шикізаттың беріктігін толтырғышты тау жынысты ұсақтау арқылы алғанда анықтайды. Ол үшін бұрғылау немесе тас кесетін қондырғы көмегімен цилиндрдің диаметрі және биіктігі 40-50 мм немесе өлшемі осындай куб тәрізді үлгілер дайындайды. Оларды гидравликалық престе суда қаныққан күйінде сығылуға сынайды және беріктік шегін анықтайды.

мұндағы: Р - престің сындыру, бұзу күші, кгс

А - көлденең үлгі кесіндінің ауданы, м².
Алайда мұндай сынақ жүргізу барлық кезде мүмкін емес. Бірақ мұндай сынаққа барлық уақытта мүмкіншілік болмайды. Кейде бастапқы тау жынысы немесе жасанды толтырғыш өндірісіндегі жартылай өнім үлкен саңылау және сынықтарымен бұзылады. Мұндай жынысты ұсақтау арқылы алынған қиыршық тас едәуір берік болуы мүмкін. Әсіресе ең ұсақ фракцияларының түйіршіктері ұсақтау процесінде микро көлемді жыныстарға тән бұзғыш ақаулардан босайды. Салыстырмалы үлкен стандартты үлгілерді сынаған кезде қиыршықтастың нағыз сапасын көрсетпейтін төмендетілген беріктік көрсеткіштер алуы мүмкін. Мысалы карбанатты тау жынысынан алынған қиыршықтастың беріктілігі осы жыныстан жасалған стандандартты үлгілердің беріктігінен бірнеше есе үлкен болады. Қолданушы дайын қиыршықтасын алып оның беріктігін анықтағысы келгенде бастапқы жыныс үлгілерін сынаққа барлық уақытта ала алмайды. Шағылтас түріндегі толтырғыштарды сығылу кезінде беріктікке сынау мүмкін емес. Сондықтан қолданыстағы стандарттарға толтырғыш беріктігін механикалық сынақтан жанама анықтау әдісі келтірілген. Табиғи тастан қиыршықтас, шағылтас және шағылтастан қиыршықтас үшін цилиндрден сығылу кезінде ұсақтылықты анықтау стандарт талаптарына сай жүргізіледі. Ұсақтылық көрсеткіш формуласы:

мұнда: m - сыналған барлық үлгінің массасы, г

m₁ - сынақтан кейінгі бақылаулық электе қалған қалдық, г.

А - цилиндрдің көлденең кесіндісінің ауданы, А=0,0177 м² (d=150 мм) d=200 мм.

Сынақ жүргізгенде цилиндрде толтырғыштың төгілмелі тығыздығы өлшемді ыдыста анықталған нәтижесімен бірдей болуы керек. Цилиндрде қысқанда беріктік шек, ол толтырғыштардың шартты салыстырмалы сипаттамасын қарастырады. Қысқанда тәжірибе жүзінде күш цилиндрдің барлық ауданына түспейді. Ол тек қана түйіршік арасындағы жеке түйісу нүктелері арқылы жүреді. Сондықтан күшті цилиндрдің ауданына бөлгенде толтырғыштардың беріктігі едәуір төмендейді. Мұндай сынақтың нәтижесі толтырғыштың шын мәніндегі беріктігіне ғана емес, оның түйіршігінің формасына байланысты. Сондықтан әртүрлі толтырғыштардың беріктігін цилиндрде қысқанда немесе ұсақтылыққа сынау нәтижесі бойынша салыстыруға болмайды. Толтырғыштың беріктігі олардың тығыздығына және басқа материалдың құрылымына байланысты. Тау жыныстарының толтырғыштар және көптеген зерттеу нәтижелерін талдау негізінде Ицковичпен келесі жеткілікті жалпы теңдеу ұсынылған:

мұнда: R₁ - тығыздығы ρ₁ материалдың беріктік шегі тәжірибе жүзінде анықталған;

ρ - R₁ беріктігіне сәйкес материалдың тығыздығы (толтырғыш түйіршігінің тығыздығы);

n - деңгей көрсеткіші, оның мағынасы материалдың құрылымына байланысты.

R₁/ρ₁=А өлшемі – осы материалдың параметрі. Ол тығыздығы бірге тең болғандағы оның беріктігіне тең. Оның мәні әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы әктас, шыны, керамика және т.б. материал болуы мүмкін. Сондықтан бірінші формула мынандай түрде жазуға болады.

Жұмсару коэфиценті толтырғыштың суға төзімділігін сипаттайды. Суға төзімділік су сіңіргіштік және толтырғыш затының тобына байланысты су сіңіргіштік өзі материалдың саңылаулық және құрылымына байланысты. Осы факторларда негізінен толтырғыштың аязға төзімділігін анықтайды. Яғни оның суға қаныққан күйіндегі қайталанатын ауысымды тоңазыту және ерітуге шыдау қабілеті. Аязға төзімділікке сынау стандартқа және толтырғыш түріне сәйкес жүргізіледі. Аязға төзімділікке сынағаннан кейін оның массасының азаюы мына формуламен анықталады:

Массаның азаюын осы толтырғышқа стандарт бойынша жіберілетін мәнімен салыстырады. Толтырғышқа физикалық әсері бойынша ұқсас, бірақ қысқартылған сынауды толтырғыш үлгісін күкіртті қышқылда натрий ерітіндісінде қанықтыру және кептіру шкафында 105-100 ºС кептіру арқылы жүргізіледі. Бұл жағдайда керекті цикл санынан кейін үлгіні тұздан айыру үшін ыстық сумен жуады және оны кептіреді. Електен елеп және массаның азаюын аязға төзімділікке сынаған сияқты анықтайды.

Жоғарыда көрсетілген толтырғыштарды сынау шартты және барлық уақытта оларды бетонда қолданғанда күтетін эффекттер туралы үмітті мәліметтер ала алмайсың. Бұл сынақтар қолданудағы стандарттарға енгізу себебі оларды жүргізу әдістері салыстырмалы қарапайым және материалдар сапасын жаппай жүйелік бақылау үшін өндірістік зертханаларға қол жетерлікті. Бұл негізінен экспресс-әдіс деп аталатын шапшаң орындалатын бақылау, ол пайдалы және қажетті, әйтседе жиі шалағай және тіпті де дәлірек емес.

Сонымен бірге стандарттар ең үміттірек ретінде толтырғыштарды бетонда сынауды қажеттілігі бойынша жүргізуді жобалайды. Мысалы, МЕСТ 10268-80 бойынша толтырғышты аязға төзімділікке сынау кезінде қанағаттанғысыз нәтижелер алған жағдайда осы толтыртан бетонды аязға төзімділікке сынауарқылы тексереді.

Бетонда толтырғыштарды сынау стандарттармен олардың цемент тасы ортасына төзімділігі, коррозиялық әрекеті және басқа жағдайларда зерттеу қарастырылған. Бетонда сынау маңызды қосымша мәліметтер береді, әсіресе басқа әдістермен біріге жүргізгенде. Соның ішінде, формцла бойынша толтырғыш түйіршігінің тығыздығын ρ_түйір және ρ_түйір^ц.қ. анықтап, оның салыстырмалы ашық саңылау көлемін табуға болады, олар бетонда цемент қамырымен толтырылады:

Кейбір толтырғыштарды салыстырмалы ашық саңылау көлемі 20-25 % жетеді, сондықтан бетон құрамын қосымша цемент қамырында қажеттілікті ескермесе ол илемнен бетон араласпасының шығымын төмендетеді және талаптармен салыстырғанда қасиеттерінің өзгеруіне алып келеді.

Барлық толтырғыштарға жалпы талаптар біртектілік болып келеді, яғни үлгіден үлгіге, партиядан партияға толтырғыштардың сапалық көрсеткіші мен қасиетінің тұрақтылығы, ол зауыттардың тұрғылықтығын және алынған бетонның сапасының кепілдігін қамтамасыз етеді.

Толтырғыштың кішігірім үлгісін сынап алынған нәтижелер бойынша оның сапасын партия шегінде бағалайды, оның көлемі шамамен, мысалы 500 м³ құрауы мүмкін. Осы жерде үлкен қателіктен құтылу үшін стандарттар сынақ арналған үлгіні іріктеудің белгілі ережелерін ұсынады. Мысалы, штабель, бункер, вагон немесе кеменың әр жерінен басында 10-15 бірлікті үлгі, кейін оларды әбден араластырып, осыдан орташа өкілді үлгіні алады. Ол көлемі бойынша сынаққа қажеттіден үлкен болғандықтан оны стандарттармен қарастырылған ережелермен бөледі. Жиі мұндай жағдайда квартование (төртке бөлу) жүргізіледі.

Барлық стандартты сынақтарды 2-5 рет қайталайды, ал сапалық көрсеткіштерді параллелді алынған нәтижелердің арифметикалық орташасын есептеп анықтайды.

Стандарт талаптарын жақсы түсіну және толтырғыштардың сапасын бағалау әдістерін қолдану үшін ықтимал және математикалық статистика теориясының бірнеше элементарлы ережелерін қарастырайық.

Әдетте, тәжірибеде тек қана толтырғыштардың сапасын таңдаулы бақылау мүмкін. Таңдаулы мәліметтер үшін олардың мәнінің орташа арифметикалық мөлшерін анықтайды. Толтырғыш сапасы белгісінің орташа мәнінен басқа орташа мәніне қатысты қасиет көрсеткішінің мүмкін ауытқуларымен сипатталады, яғни вариация. Мысалы, құмның ылғалдылығын жүйелі зертханалық бақылау мәліметтері бар.

Орташа тексеру мерзімінде құмның ылғалдылығы 3,5 % құрады, бірақ ол кең аралықта өзгерді, ол бетон технологиясы үшін аз мағына емес.

Материал сапасы көрсеткіші өзгеруінің сандық көрінісі үшін жиірек орташа квадратты ауытқуды қолданады.

Шаманың орташа квадраттық ауытқуы орташа арифметикалық мәнге қатынасы, әдетте пайызбен белгілейді (бірлік үлес), коэффициент вариациясы немесе өзгеріс көрсеткіші деп аталады.

Бетон сапасының берілген көрсеткішінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін барлық бақыланатын параметр бойынша толтырғыштардың біртектілігін жақсартуға қол жеткізу қажет – түйіршікті құрам, тығыздық, кеуектілік, салыстырмалы беттің көлемі, ылғалдылық және басқалары. Шындығы, тағы бір жолы бар: толтырғыштар қасиеті өзгергенде сәйкесінше бетон араласпасының құрамын түрлендіруге болады, яғни толтырғыштың біртектігін компенсация жсау үшін бетон құрамын түзету. Мұндай мәселе технологиялық процесті басқарудың автоматикалық жүйесін жүзеге асыру кезінде шешілуі мүмкін, және бұл бағытта едәуір жұмыс жүргізілуде.

Толтырғыштарды пайдаланудың алдында олардың негізгі қасиеттерін анықтау болады. Жазылған сынақ әдістері толтырғыш сапасын әр қырлы бағалау мақсаты, оның негізінде оларды бетонда тиімді пайдалануға қол жеткізіледі.

Ұсынылатын әдебиет: [1-14].