Программа денесі(операторлар тізбегі)

І:= І+1

WRITELN;

END.

Е с к е р т у. WHILE NOT EOLN DO операторының алдында

міндетті түрде READLN; операторы тұруы қажет.

WRITE (al, а2, аЗ,..., an), WRITELN(al, а2, аЗ,...,ап) операторлары және параметрсіз шығару операторы сандарды шығару операторына ұқсас. Мұндағы al, a2, a3,..., an параметрлері мәндері бүтін, нақты, логикалық және символдық тұрақтылар болуы мүмкін.

Шығару операторындағы мәліметтердің пішімін жазып көрсетуге де, көрсетпеуге де болады. Нәтиже деректердің типіне байланысты болады, егер ол нақты және бүтін типте болса, оған 13 орын, символдық типте болса, 1 орын, ал логикалық типте болса, 4 (TRUE) немесе 5 орын (FALSE) беріледі.

Шығатын нәтиже алдында бос орын қалдыру үшін ‘ ’ белгісі пайдаланылады. Мысалы, WRITE (‘ ‘:5, А: 3, ‘ ‘:7, В: 4) болса, онда нәтиже былай беріледі: 5 бос орыннан соң А-ның мәні үш орын алуы тиіс, одан соң 7 бос орын қалдырылады да, В-ның мәні 4 орынға жазылады.

Символдық тұрақтылар апостроф ішіне қалай жазылса, солай шығарылады.
Turbo Pascal тілінде мәтіндік ақпараттарды өңдеу

Мәтін әр түрлі символдардан тұратын жолдар тізбегінен тұрады. Әдетте, мәтіндермен жұмыс істегенде, тек символдық шамаларды пайдалану тиімсіз, өйткені көбінесе жеке символдарды емес, олардың тізбегін— сөз тіркестерінен тұратын мәтін жолдарын өңдеу қажет болады.

Turbo Pascal тілінде символдар тізбегінен тұратын тіркесттік айнымалылар кең қолданылады, олардың типін көрсету үшін алдымен айнымалы атауы, одан кейін тік жақша ішінде жолдың ең ұзыны көрсетілген string түйінді сөзі пайдаланылады.

Тіркестік айнымалының типі программаның типтерді сипаттау бөлімінде немесе тікелей айнымалыны сипаттау бөлімінде де орналаса береді. Оның айнымалы бөлімінде сипатталуы:

VAR

<айнымалы атауы>: string [жолдың ұзындығы];

Мысалы: VAR

TEX1 : string [29];

ATJ : string [40];

АТАҮ : string [275];

A : string;

Мұндағы соңғы АТАҮ-дағы символдар ұзындығы дұрыс көрсетілмеген, себебі 275>255, сондықтан мұнда компьютер «өте» деген хабарлама береді. Егер жолдың ұзындығы (символ саны) сипаттау кезінде көрсетілмесе (А айнымалысы), онда оның ұзындығы 256 символ деп кабылданады. Сөз тіркесіндегі (мәтін жолының) символдардың нөмірі 1- ден бастап оның ең үлкен мәніне дейін өзгереді.

Апостроф ішінде орналасқан тіркестік айнымалылар мәндерінің мағынасының болуы немесе болмауы шарт емес. Мысалы, К =’’, А := ‘Алматы’, В =’Т?АВ’, B1 =’1999АВ’, т.б., мұнда сөз тіркестерінің ұзындығы символдар санына сәйкес: 0, 6,4, 6 байтқа тең болып есептеледі.

Сонымен, жолдың компьютер жадында орналасу схемасы төмендегідей түрде көрсетуге болады, мұнда Ү — бірінші байт:

Ү —жолдың ағымдағы К ұзындығы сақталады;

Ү+1-де жолдың 1-символы,

Ү+2-де жолдың 2-символы,

...

Ү+А+1 — бос ұяшық,

Мұндағы Ү — жад ұяшығының алғашқы байты, К—ағымдағы сөз тіркесінің ұзындығы, М — осы сөз тіркесі үшін қабылданған ең үлкен ұзындық, яғни оның ең үлкен мәнінің ұзындығы.

Алгоритмдік тілдерде тіркестік өрнектерді литерлік өрнектер деп те атайды. Литерлік шамалардың мәндері алгоритмдік тілдерде тырнақша ішіне алынып жазылса, Паскаль тілінде апостроф ішінде жазылады.

Тіркестік өрнектерде біріктіру және салыстыру амалдары пайдаланылады.
Біріктіру немесе конкатенация амалы, ол қарапайым «+» белгісімен белгіленеді. Бұл амал бірнеше символдардан немесе сөз тіркесінен жаңа мәтін жолын кұру үшін пайдаланылады.

Программа мәтініндегі сөз тіркесінен тұратын тұрақтылар бір жол бойына жазылуы тиіс, егер оның бөлігін келесі жолға тасымалдап жазатын болсақ, қате болады. Сондықтан программа жазу кезінде бір жолға сыймайтын сөз тіркесін біріктіру амалы арқылы былай орналастыру қажет:

Mekeme := ‘Республикалык білім беруді ақпараттандыру ғылыми’ + ‘-әдістемелік орталығы’;

Сөз тіркестерін біріктіру амалын Concat() функциясы арқылы да орындауға болады, мысалы:

Strl := "Әйтеке"; Str2 := "би"; Ctr3 := Concat(Strl, Str2);

Мұның нәтижесі: Str3 := "Әйтеке би"; болады, негізінде, былай жазған дұрыс: Str3 := Concat(Strl, ‘ ‘, Str2);

Бір де бір символы жоқ мәтін бос мәтін болып саналады. Оның ұзындығы 0-ге тең: Ұзын («») = 0, яғни мұндай мәтін алгоритмдер мен программаларда 0 рөлін атқарады.

Көп жағдайларда өрнек құрамына тіркестік тұрақтылар, айнымалылар, тіпті символдар да енуі мүмкін.

Мысалы:

VAR L :CHAR;

BEGIN

READLN (L,S);

WRITELN (R)

END.
7-ДӘРІС. Көмекші программалар.

1. 
   Көмекші программа-процедуралар.
   
2. 
   Идентификаторлардың көріну аймағы.
   
3. 
   Формальды және нақты параметрлер.
   
4. 
   Параметрлер мәндер, параметрлер-айнымалылар және типтік емес параметрлер.
   
5. 
   Көмекші программа-функциялар.
   

Turbo Pascal тілінде көптеген стандартты процедуралар бар. Олар алдын ала ішкі программа түрінде жасалып стандартты модульге жинақталып қойылған. Ең қарапайым мысал ретінде Read, ReadLN (пернетақтадан енгізу) және Write, Writeln (экранға шығару) процедураларын алуға болады. Алдыңғы дәрістерде осындай стандартты процедуралармен танысатын боламыз.

Turbo Pascal тілінде алдын ала программалары жасалып стандартты модульге жинақталып қойылған, қажет кезінде пайдалануға болатын объектілер бар. Солардың бірі стандартты функциялар болып табылады. Олар жиі кездесетін математикалық және басқа да функцияларды есептеу үшін қолданылады. Стандартты функцияны жазу үшін міндетті түрде функцияның аты және жақшаның ішінде аргументі көрсетілуі қажет.

Стандартты функциялар: abs(x) — санның абсолют шамасы, sqr(х)— х-тің квадраты, sin(x), cos(x), arctan(x), еxр(x), ln(x) — элементар функциялар, sqrt(x) — х-тің квадрат түбірі, frас(x) — санның бөлшек бөлігі, int(x) — санның бүтін бөлігі, рі (3.14159) —  саны т.б. Функ­цияны есептеу барысында аргумент пен функция типтерінің әр уақытта сәйкес келе бермейтінін есте сақтаған жөн.

Енді программаларда жиі пайдаланылатын функцияларды қарастырайық.

1. 
   Арифметикалық функциялар. Арифметикалық функцияларда бүтін және нақты шамалар пайдаланылады.
   
2. 
   Типтерді өзгерту функциялары. Бұл функциялар шамалардың типтерін өзгерту үшін пайдаланылады. Мысалы, нақты санды бүтін санға, цифрлар түрінде берілген символдар тізбегін бүтін санға т.б. аударады. Олар:
   

• 
  Ішкі программа ұғымы;
  
• 
  Процедураның сипатталуы;
  
• 
  Функциялардың сипатталуы;
  
• 
  Парметрлер.
  

Барлық күрделі есептерді оның шешімін жеңілдету үшін қарапайым ішкі есептерге бөлген тиімді. Егер есеп қандай-да бір кешенді есепті шешуге арналған болса, онда программаны қандай-да бір құрылымдық бірліктерге бөлу тәсілі болуы қажет. Программаның құрылымдық бірлігі – ішкі программалар.

Көбінесе, программаларда белгілі операторлар тізбегін бірнеше рет орындауға (циклдық емес) тура келеді. Әрине программаның сәйкес бөлігін қажетті жеріне көшіруге болады, дегенмен бұл жағдайда программа мәтіні үлкен көлемді және түсінуге қиын болып шығады. Сондықтан программа мәтінін қарапайымдату үшін және көшіру қажеттілігінен босату үшін ішкі программалар концепциясы қарастырылған.

Жеке атауы және жергілікті атауларға ие программаның функционалды өзбетінше бөлігі ішкі программа деп аталады. Ішкі программаны программаның кез-келген нүктесінен және бірнеше рет шақыртуға болады.

Программа мәтінін қысқартып, көшіруден босатудан басқа, ішкі программалар – бұл программаны құрылымдау құралы болып табылады. Оның мақсаты программа көп көлемді операторлардан тұрмай, әрбіреуінің жеке ролі бар салыстырмалы түрде өзбетінше бөліктерден тұруы қажет. Және де ішкі программалар басқа да ішкі программаларды қамти алады, яғни бірінің ішіне бірі салынған ішкі программалар жасалынады.

Ішкі программаны программада шақырту үшін ол программаның сипаттау бөлімінде сипатталуы қажет. Ішкі программаны жариялау – оның тақырыбын көрсетіп (онда қолданылатын формальды параметрлерімен), жергілікті айнымалыларды сипаттау және денесін көрсету.

Turbo Pascal тілінде ішкі программалардың екі түрі қарастырылған: функциялар мен процедуралар.
Процедураны сипаттау

Айталық, мәтіндерді редактрлау программасын жасалынып жатыр. Бұл программада редактрленетін мәтіннің бір бөлігін екіншісінен сызық (бірдей «минус» белгілерінен тұратын) арқылы бөлу қарастырылған болсын. Осы мүмкіндікті жүзеге асыру үшін редактор программада сәйкес процедураны жасауға болады. Схемалық түрде бұл процедуралы программа мынадай түрде болады:

Program editor;

…

{белгілерді, тұрақтыларды, типтерді және айнымалыларды сипаттау бөлімі}

Procedure Line;

Var symbol:integer;

Begin {процедура денесінің басы}

Write (‘{‘);

For symbol:=1 to 78 do

Write (‘-’);

Writeln (‘}’);

End; {процедура денесінің соңы}

…

Begin {программа денесінің басы}

Line; {процедураны шақыру}

…

End. {программа денесінің соңы}

Сипаттау бөлімінен кейін оның денесі көрсетіледі. Процедура денесі операторлық жақшаға (begin..end) алынған операторлар тізбегі жазылады. Line процедурасын шақыру үшін оның атауын қажетті жерге көрсетсе жеткілікті. Осы процедураны шақыру мысалы editor программасында көрсетілген. Осы процедура экранда 78 «минус» (-) символдарынан тұратын жолды шығарады. Ал егер өңделетін құжатта әртүрлі мәтін үзінділерін басқа символдар жолымен бөлу керек болса және де олардың ұзындығы да басқа болу қажет болса, онда программа денесіне қажетті ақпаратты (символ мен жол ұзындығын) енгізуге мүмкіндік беретін Read операторын қарастыру қажет болады. Бұл оператор қалай да бұл ақпаратты процедураға береді. Ақпаратты программа денесінен процедураға беру параметрлер механизмінің көмегімен жүзеге асады. Жоғарыда келтірілген программа схемасы төмендегідей өзгертілген:

Program editor;

…

{белгілерді, тұрақтыларды, типтерді және айнымалыларды сипаттау бөлімі}

Procedure Line(ch:char; ln:integer);

Var symbol:integer;

Begin {процедура денесінің басы}

Write (‘{‘);

For symbol:=1 to ln do

Write (‘ch’);

Writeln (‘}’);

End; {процедура денесінің соңы}

…

Begin {программа денесінің басы}

Read(a,b); {символ мен жол ұзындығы беріледі}

Line(a,b); {процедураны шақыру}

…

End. {программа денесінің соңы}