-тақырып. Сайф Сараи «Гүлстан бит-түрки». Дүрбек. «Жүсіп-Зылиха» дастаны

Сайф Сараи-Алтын Орда әдебиетінің ХІҮ ғ аса көрнекті өкілі. С.Сараи-лирик және эпик ақын, аудармашы. «Гүлстан бит-түркидің» (1391ж)-прозамен жазылған қыпшақ тіліндегі көркм шығарма екендігі. «Түркі тіліндегі Гүлістанның»парсы-тәжік әдебиетінің классигі әйгілі Сағди-Ширазидың «Гүлстан» атты шығармасының еркін аудармасы екендігі. «Түркі тіліндегі

Гүлстанның» парсы-тәжік әдебиетінің классигі әйгілі Сағди Ширазидің «Гүлстан» атты шығармасының еркін аудармасы екендігі. «Түркі тіліндегі

Гулистан» қолжазбасының табылуы, зерттелуі, жариялануы. Э.Н.Нәжіп- «Гүлістан бит-түрки» қолжазбасын зерттеуші, аудармашы, кітап етіп шығарушы тюрколог-ғалым..Дастанның компазициялық құрылысы,тілі.

Қисса-хикаят түрінде баяндалатын 8тараудан тұратыны,1-ел билеуші әкімдер туралы; 2-халық бұқарасы жайында; 3-қанағат жайында,4- тілге сақ болу туралы, 5- жігіттік шақ хақында, 6- кәрілік туралы,7- тәлім-тәрбие жайында, 8- әңгімелесудегі әдептілік туралы.

Көркемдік ерекшеліктері, бейнелеу құралдары, тілі.

Дүрбек 14 ғ. соңы мен 15 ғ. басында өмір сүрген ақын. Жүсіп пен Зылиха арасындағы махаббат сезімін арқау еткен қисса –хикаяттардың кезінде Шығыс әдебиетінде кең тарағаны.

Дүрбектің Жүсіп пен Зылиха туралы тартымды сюжеттерді бетке ұстай отырып, өзінің төл туындысын жазғаны.

«Жүсіп-Зылиха » дастанының идеясы – ел билеушілер арасында тәж бен тақ, байлық пен мансап үшін болатын қанды соғыстарды, адамдар арасындағы алауыздық зардаптарын паш ету.

Дүрбектің «Жүсіп-Зылиха» сюжетіне тұңғыш рет түркі (шағатай) тілінде көркем туынды жазған ақын екендігі.

«Жүсіп-Зылиха » дастанының басты қаһармандары: Жүсіп, оның он бір бауыры, Зылиха, Жүсіптің әкесі Жақып, Мағриб елінің патшасы Таймус, Мысыр патшасы Райян.

«Жүсіп-Зылиха » дастанының зерттелуі(Бертельс, С.Хайдаров)

«Жүсіп-Зылиха» дастаны негізінде назирагөйлік дәстүрі бойынша қазақтың бірқатар «кітаби ақындары» қисса-хикаяттар жазғаны.
13-тақырып. Әбілғазы. «Шежіре и- түрк»

«Түрік шежіресі»- бертін келе қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, тұрмыс-тіршілігі, түркі елін басқарған қайраткерлердің өмірі мен қоғамдық қызметі туралы құнды деректері мол шежіре. «Түркі шежіресінің» Шыңғысханнан бұрынғы және одан кейінгі дәуірлерде Дешті Қыпшақ, Орта Азия, Таяу Шығыс елдерінде болған түрлі оқиғалар мен әртүрлі мемлекет қайраткерлері жүргізген саясаттың жылнамасы екендігі. Шежіре 9 баптан тұрады: 1- Құдай тағаланың Адам ғалиссаламды жаратқанының баяны; 2- Моңғол хан және оның Шыңғыс ханға дейінгі ұрпақтары жайында; 3- Шыңғыс ханның дүниеге келгенінің тарихы; 4- Үкідай қағанның және басқа да Шыңғысхан нәсілінен патша болғандарының баяны; 5- Шыңғысханның екінші ұлы Шағатай әулетінің Мауреннахр мен Қашқарда болғанының баяны; 6- Шыңғыс ханның кіші ұлы –Толы хан нәсілінен Иран жұртында патша болғандардың тарихы; 7- Жошы хан әулетінен Дешті Қыпшақта патшалық құрғандардың тарихы; 8- Жошы ханның бесінші Шибан ханның әулетінен Тұранда, қазақта, Қырымда және Мауренахрда патшалық құрғандардың тарихы; 9- Жошы хан әулетінен Хорезмде патша болғандардың баяны; «Түркі шежіресінің» алғаш табылуы (18 ғасыр), басқа тілдерге тәржіме жасалуы, түркология ғылымы тұрғысынан зерттелуі.

М.Х.Дулати (1499-1551)-өз дәуірінің ғұлама ғалымы,тарихшы, сөз зергері,ақыны,қоғам қайраткері.

«Тарих-и рашиди» шежіресінде негізіненХІҮ-ХҮІ ғасырлар аралығында Моңғолстан мен Қашқарияда болған тарихи оқиғалар баяндалатыны. Шежіренің екі дәптерден тұратыны, біріншісінде Монғолстанда билік жүргізген хандар шежіресінің, ондағы халық тарихының баяндалатыны, екінші дәптерде қазақ елінің өз көршілерімен қарым-қатынасының жан-жақты сөз болатыны. «Тари-и-Рашидиде» 15-16 ғасырларда Орта Азия, Шығыс Түркістан, Ауғанстан және Үндістанда орын алған маңызды тарихи оқиғалардың көркем тілмен баяндалатыны. «Тарих-и-Рашидидің» зерттеуші, аудармашылары.
15-тақырып. Бабыр.

Бабыр (1483-1530) – көрнекті мемлекет қайраткері, даңқты қолбасшы, дарынды лирик ақын, белгілі жазушы, атақты тарихшы- ғалым. «Бабыр –наме» - үш бөлімнен тұратын прозалық шығарма. Бірінші бөлімінде 15-16 ғасырлардағы Орта Азиядағы халықтардың тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық-әлеуметтік, саяси оқиғалар, осы өлкенің табиғаты сөз болады. Екіншісінде – қазіргі Ауғанстан жерінде («Кабул уәлләяты») орын алған маңызды тарихи оқиғалар, үшіншісінде – Үндістанның бай табиғаты, халқы, салт-санасы, ғылым, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тарихы, ондағы саяси оқиғалар баяндалатыны. «Бабыр-намені» зерттеу, басқа тілдерге тәржімелеу, бастырып шығару ісіне көп елдердің ғалымдарының ат салысқаны: үндістандық М.Н.Хайдар, С.А.Шарми, Р.П.Трипатке, ауғанстандық А.Х.Хабиби, А.А.Кохзат, түркиялық Р.Р.Арат, И.Н.Банор, пакистандық Р.А.Надви, А.Мавлийат. «Бабыр-наменің» идеялық мазмұны, тарихы, тілі.

1. Түрік қағанаты дәуіріндегі әдебиет.

¦сынылатын єдебиет: [1], 1-16 бет, [4], 1-55 беттер, [6] 1-120 беттер.

2. Нәзиралық шығармалар.

¦сынылатын єдебиет: [8], 1-100 беттер; [9], 1-96 беттер.

3. Ислам дәуіріндегі әдебиет.

¦сынылатын єдебиет: [8], 1-85 беттер; [7], 1-44 беттер.

4. Қорқыт жырларындағы өмір мен өлім күресі.

¦сынылатын єдебиет: [3], 1-200 бет.
Реферат тақырыптары.

1. 
   Ежелгі дәуір әдебиетінің зерттелуі.
   
2. 
   Оғыз дәуіріндегі әдеби ескерткіштер.
   
3. 
   Ислам мәдениеті және түркі әдебиеті.
   
4. 
   Әл-Фараби - әдебиетші, ақын.
   
5. 
   Ахмет Иассауи және сопылық поэзия.
   
6. 
   Сүлеймен Бақырғани поэзиясындағы этика-мораль мәселесі.
   
7. 
   «Құтты білік» дастанындағы тәлім-тәрбие мәселесі.
   
8. 
   М.Қашқари сөздігіндегі тұрмыс-салт үлгілері.
   

Выписка из рабочего Форма

учебного плана Ф СО ПГУ 7.18.1/10

специальности(ей)

1. 
   Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.. –А. 1986.
   
2. 
   Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. – А. 1989
   
3. 
   Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
   
4. 
   Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – А., 199б.
   
5. 
   Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Оқулық. –А. 1986.
   
6. 
   Келімбетов Н., Канафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті. Оқулық-хрестоматия.- А., 199 б.
   
7. 
   Қасқабасов С. Казахская волшебная сказка. –А., 1972.
   
8. 
   Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –А., 1991
   
9. 
   Қоңыратбаев Т. Қазақ эпосы және түркология. –А., 1987.
   

10. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985.

11. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М-Л, 1979.

12. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –А. 1985.

13. Сүйіншіәлиев Х. ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –А., 1989.

Программа дисциплины Форма

для студентов Ф СО ПГУ 7.18.2/07

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Филология, журналистика жєне µнер факультеті

«Ежелгі дәуір және Орта ғасырлардағы қазақ әдебиеті» пәні бойынша 050205-«Филология: қазақ филологиясы»» мамандығының студенттеріне арналған

Павлодар 2007

Лист утверждения Форма

к программе дисциплины Ф СО ПГУ 7.18.2/11

для студентов

« ___» ___________2007 жыл

Құрастырушы: доцент Түсіпова Қ.Д.

Қазақ филологиясы кафедрасы

Студенттерге арналѓан пєн баѓдарламасы «___»_________ 2007 жылы бекіген ж±мыс баѓдарламасы негізінде дайындалды

Ќазаќ филологиясы кафедрасының « » 2007 ж. мәжілісінде ұсынылды. Хаттама №

Кафедра меңгерушісі: _____________ Жүсіп Қ.П. «___» ________ 2007 ж.

Оқытушы туралы мәлімет: доцент Түсіпова Қанипа Досжанқызы

Тел. (8-3182) 53-89-17

Қабылдау уақыты: дүйсенбі сағат 11.35, ауд. №323

Ежелгі түркі тілді әдебиет- бертін келе қазақ халқының этникалық құрамына енген тайпалардың көне дәуірдегі әдебиеті, олардың ежелгі түркі ру-ұлыстармен бірге жасаған көркем сөз өнері .

Қазақ халқы өзінің қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, харекет-кәсібі, дүниетанымы мен наным-сенімі, қуаныш-қайғысы, арман-үміті және т.б. жайында сан алуан түрлі тасқа жазылған ескерткіштер , түркі халықтарының шежірелері, трактаттары, сөздіктер, т.б. біздің заманымызға жеткен. Мазмұн-мәні терең ежелгі дәуір әдебиет үлгілерін аса бағалы байлық ретінде оқыта отырып, оның өзіндік сипатын танытып, студенттерге тағылым беру көзделеді.

10. 
    Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі.. –А. 1986.
    
11. 
    Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. – А. 1989
    
12. 
    Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
    
13. 
    Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. – А., 199б.
    
14. 
    Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Оқулық. –А. 1986.
    
15. 
    Келімбетов Н., Канафин Ә. Түркі халықтары әдебиеті. Оқулық-хрестоматия.- А., 199 б.
    
16. 
    Қасқабасов С. Казахская волшебная сказка. –А., 1972.
    
17. 
    Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. –А., 1991
    
18. 
    Қоңыратбаев Т. Қазақ эпосы және түркология. –А., 1987.