Программа Форма ф со пгу 18. 2/06

«Ежелгі дәуір және Орта ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихы» пәні бойынша

ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Жұмыс бағдарламасы 050205-«Филология: қазақ филологиясы» мамандығының студенттеріне арналған

Жұмыс бағдарламасы ҚР МЖМБС 3.08.275-2006 Мемлекеттік стандарты және типтік оқу жоспарының негізінде дайындалды және С.Торайғыров атындағы ПМУ Ғылыми кеңесінің мәжілісінде бекітілді. «___»______________2007ж.

№_____хаттама.

№_____хаттама.

Кафедра меңгерушісі_______________________Қ.П.Жүсіп

Филология, журналистика және өнер факультетінің әдістемелік кеңесінде мақұлданды.

«_____»______________2007 ж. №____хаттама.

ӘК төрайымы____________________ М.В. Семенова

КЕЛІСІЛДІ

Факультет деканы __________Ж.Т.Сарбалаев. «____»_____________2007 ж.

«Ежелгі дәуір әдебиеті» пәні .Әдебиет тарихы- әдебиеттану ғылымының құрамдас, негізгі бір бөлімі . Қазақ елінің тарихы қазіргі түркі тілдес халықтардың қоғамдық, әлеуметтік және рухани өмірімен, тұрмыс-тіршілігімен қадым замандардан бері өзара тығыз байланысты болғандығы.

Ежелгі түркі тілді әдебиет- бертін келе қазақ халқының этникалық құрамына енген тайпалардың көне дәуірдегі әдебиеті, олардың ежелгі түркі ру-ұлыстармен бірге жасаған көркем сөз өнері .

Түркі тілді халықтарға ортақ әдебиеттің көп ғасырлық тарихын негізінен үш кезеңге бөліп қарастыру қажеттігі.

Қазақ халқы өзінің қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, харекет-кәсібі, дүниетанымы мен наным-сенімі, қуаныш-қайғысы, арман-үміті және т.б. жайында сан алуан түрлі тасқа жазылған ескерткіштер , түркі халықтарының шежірелері, трактаттары, сөздіктер, т.б. біздің заманымызға жеткен. Мазмұн-мәні терең ежелгі дәуір әдебиет үлгілерін аса бағалы байлық ретінде оқыта отырып, оның өзіндік сипатын танытып, студенттерге тағылым беру көзделеді.

• 
  Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны,Алтай өңірін мекен еткен ру-тайпалар, ұлыстар туралы тарихи деректер;
  
• 
  Біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ ғ «Ұлы жібек жолының» ашылуы ;
  
• 
  Сақтардың тайпалық бірлестіктері, аландар мен ғұндар ;
  
• 
  Сақтардың салт-дәстүрі, наным-сенімі,әдет-ғұрпы, діні;
  
• 
  Зороастризм діні. «Авеста» кітабы-ежелгі діни ұғымдар мен мифтік аңыздардың жинағы;
  
• 
  «Түрік» сөзінің мәні. Түрік қағандығы (766-940жж). Түрік қағанатының екіге бөлініп кетуі;
  
• 
  Қыпшақ қоғамының ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде өмірге келетіндігі;
  
• 
  Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемелекеті-Қарахан мемлекеті (940-1212);
  
• 
  «Ұлы жібек жолындағы» ежелгі кен-қалалар;
  
• 
  Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар. Ежелгі түрік әріптері;
  
• 
  Ежелгі түріктердің наным-сенімдері.
  

Ежелгі түркі ру- ұлыстармен бірге жасаған көркем сөз өнерінің үлгілерін білулері қажет.

Студенттер бұл курсты оқу барысында жинаған білімдерін алдағы кәсіби қызметінде, ғылыми-зерттеу жұмысында пайдаланады.

- Тіл біліміне кіріспе.

- Әдебиеттануға кіріспе.

- Мәдениеттану.

-Философия.

-Халық ауыз әдебиеті

Тематический план Форма

дисциплины СО ПГУ 7.18.2/07
3 Пәннің мазмұны

Көне түркі әдебиеті. (ҮІ-ІХғ). Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны, Алтай өңірін мекен еткен ру-тайпалар, ұлыстар туралы тарихи деректер. «Ұлы жібек жолының» ашылуы . Сол кездегі Қытай,Үндістан, Греция, Иран, Сирия, Месопатамия, Вавилон, Мысыр,т.б. елдермен сауда,мәдени,рухани байланыстар. Сақтардың тайпалық бірлестіктері, аландар мен ғұндар. Есік қаласы маңынан табылған сақ көсемінің «алтын адамның» киіміндегі зергерлік өрнектердің,сақтардың «Алтын обасынан» (Оңтүстік Қазақстан) шыққан әшекей-сәндік бұйымдардың, Таңбалытас, Саймалташ жартастарына ойып салынған орасан үлкен суреттердің, т.б. ғылыми мәні. Сақтардың салт-дәстүрі, наным-сенімі, әдет-ғұрпы, діні, олардың ата-баба әруағына, аспан денелеріне, Күнге, Айға, Жұлдыздарға және Жер анаға табынуы. Зороастризм діні. «Авеста» кітабы-

Ежелгі діни ұғымдар мен мифтік аңыздардың жинағы. Ежелгі жазу-сызулар. Арамей, авеста, соғда, кушан, көне ұйғыр, руна жазулары. «Түрік» сөзінің мәні. Түрік қағанаты немесе Түрік қағандығы (552-745ж). Түрік қағандығының екіге бөлініп кетуі. Шығыс түрік қағандығы. Батыс түрік қағанаты-көне түрік қағандығының негізінде 603-ж құрылған феодалдық мемлекет. Батыс түрік қағанатынан кейін өмірге келген мемлекеттік дәрежедегі бірлестіктер. Түркеш қағанаты (704-766ж) Қарлұқ қағанаты (766-940ж). Оғыз мемлекеті (ІХ- ХІғ) Қыпшақ қоғамының ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде өмірге келгендігі. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдық мемлекеті-Қарахан мемлекеті (940-1212ж). «Ұлы жібек жолындағы» ежелгі кент қалалары; Отырар (Фараб), Сүяб, Тараз, Құлан, Мерке, Испаджап (Сайрам), Баба-Ата, Сығанақ, Созақ, Талхиз (Талғар).

Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар. Ежелгі түрік әріптері. «Орхон» немесе «руна» деп аталатын жазулар. Ежелгі түріктердің наным-сенімдері, исламға дейінгі діни ұғым-түсініктер. Табыну, Көк тәңірі, Жер тәңірі, Ұмай-ана.

Ежелгі түрік мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы Күлтегін батыр (684-731ж),оның ағасы елбасы Білге қаған (683-734ж) және қағанның кеңесшісі Тоныкөк туралы тасқа қашап жазылған дастандар. Орхон (руна) жазба ескерткіштерін табу, руна жазуын оқу, аударма жасау, ғылыми мәтін дайындау ісіне мол үлес қосқан орыс және Еуропа ғалымдары Н.К.Видзен, И.Т.Старленберг, Н.М.Ядринцев, В.В.Радлов, В.В.Томсен, С.Е.Малов, Ю.Немет, Х.Н.Оркун, И.В.Стеблева, т.б.туралы мәлімет. Орхон жазуындағы жәдігерлікті қазақ тілі мен әдебиеті тұрғысынан зерттеушілер С.Аманжолов,

Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиев, т.б. еңбектері.

М.Әуезовтың пікірі. Жырдағы кескілескен шайқастардың, соғыстағы батырлар ерлігінің, әскери жорықтардың шежіресі. Күлтегін батыр туралы жырдың авторы Иоллығ-тегіннің сөз зергері ретіндегі шеберлігі. Көне түрік жырының дыбыстық құрылысы. Мұнда үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Жырдағы бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталанып қиысуы-аллитерация. Ұйқас түрлері,соңғы бунақтағы дыбыстар үндестігі. «Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» жырларында жиі қолданылатын теңеу, метафора, аллегория, гипербола, эпитет, қанатты сөздер, мақал-мәтелдер туралы. Тасқа жазылған дастандардың композициялық құрылысы. Автор ойының циклдық жүйе арқылы берілуі. Ежелгі түркі позициясының өзіндік әдеби дәстүрі. «Күлтегін» жыры мен қазақ эпосы. Күлтегіннің 16 жастан бастап

47 жасқа дейін, яғни өлгенге дейінгі ерлік істерінің эпостық сарынмен баяндалуы. Руна жазуындағы дастандардың идеялық мазмұны.Түрік елін ішкі

бірлік-ынтымаққа, сыртқы жауға қарсы күреске шақыру. Күлтегін-тарихи тұлға, жеңілуді білмейтін батыр. «Күлтегін» жырының сюжеттік құрылысы, баяндау тәсілі, ерлікті мадақтау, батыр тұлғасын бейнелеу, көріктеу құралдарын қолдану жағынан қазақтың батырлық жырларына жақындығы. Тайпа-ұлыстық дәуірде өмірге келген «Алпамыс батыр», «Қамбар батыр», «Қобланды батыр», «Шора батыр» сияқты қазақ эпостары мен «Күлтегін» жыры арасындағы үндестік.

Қорқыт ата туралы ақиқат пен аңыз. Қорқыт атаҮІІІғ Сыр бойында өмір сүрген тарихи тұлға, аңызға айналған күйші-сазгер, мәшһүр жырау, кемеңгер философ. Қорқыт ата адамзат баласына өлмейтін өмір, мәңгілік тіршілік іздеуші. Аңыз кейіпкері. «Қорқыт ата кітабы»-оғыз-қыпшақ әдеби ескерткіші. Қорқыт атаның сиқырлы күйлері. Қорқыт атаның өсиеттері, ғибрат сөздері, мақал-мәтелдері. «Қорқыт ата кітабын» зерттеуші, тәржімелеуші Еуропа және орыс ғалымдары. Қорқыт ата мұрасын зерттеу, қазақ тіліне аудару ісіне қазақ ғалымдарының қосқан үлесі. «Қорқыт ата кітабы». Тақырыбы мазмұны, композициясы, қаһармандары, көркемдік ерекшеліктері.

Оғыз-қыпшақ дәуірінің эпикалық туындысындағы тарихи шындық пен аңызға айналған бейнелер. «Қорқыт ата кітабы» 12 жырдан тұрады.
4-тақырып. «Оғыз наме» («Оғыз-қаған» эпосы).

«Оғыз-наменің» түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін аңыздар негізінде көркем баяндайтын эпостық шығарма екендігі. «Оғыз-қаған» эпосына негіз болатын аңыз-әңгімелер мен тарихи деректер. Оғыз қаған және оғыз тайпа-ұлысы туралы мәліметтер. Оғыз қаған-жазба шежіре мен аңыз шежіренің тарихи кейіпкері. «Оғыз наме» эпосының сюжеттік желісіне тән ерекшеліктері.

«Оғыз-наме» эпосының жанры, композициясы, сюжеттік желілері.

«Оғыз-наме» эпосының қаһармандары-Оғыз қаған, оның балалары, Ұлы Түрік, Алтын Қаған, Урум қаған, Урус бек, Сақлаб, Ұлы Орда бек, Қағарлық ер, Темір Қағұл Жосун ер, Көк Бөрі, т.б. «Оғыз-наме» эпосының нұсқалары. Ұйғыр әрпімен және араб әрпімен жазылған нұсқалары. «Оғыз қаған» еңбегін қазақ тілі мен әдебиеті тұрғысынан тұңғыш зерттеуші Қ.Өмірәлиевтің ғылыми еңбектері. «Оғыз-наме» эпосы мен және қазақ әдебиеті. «Оғыз қаған» эпосы мен «Қобланды батыр» жырындағы ұқсас көріністер. Эпостың тілі, көркемдеу әдістері.

Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанған әмбебап ғалым, әдебиет зерттеушісі, ақын. Әл-Фарабидің философия, этика, логика, тіл білімі, әдебиеттану, музыка,т.б. салалар бойынша жазған зерттеулері. Философиялық трактаттары; «Данышпандықтың інжу маржаны» «Ғылымдардың шығуы», «Философияны оқу үшін алдымен не білу керек.», «Аристотель еңбектеріне түсіндірме»,т.б.

М.Қашқари (ХІ ғ)-ұлы филолог, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым, саяхатшы. «Диуани лұғат ат-түрік»-түрікше-арабша түсіндірме сөздік. Қазіргі түркі тілді халықтардың барлығына ортақ мұра. «Диуани лұғат ат-түрік» -тек сөздік қана емес, сонымен бірге орта ғасырдағы түркілердің қоғамдық, рухани, ғылыми, мәдени, әдеби, саяси өміріне, көне тарихы мен әдет-ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне, т.б. қатысты бағалы деректері мол жинақ. «Түркі сөздерінің жинағының» зерттелуі, тәржімалануы, басылымдары. «Сөздікті» зерттеуші түркі, Еуропа, орыс ғалымдары: А.Рифат, Басым Аталай, Броккельман, Т.А.Боровков, А.Н.Кононов, В.А.Гордлевский,т.б.

М.Қашқари «Сөздігінің» қазақ тіл білімінің тұрғысынан зерттелуі. Н.Т.Сауранбаев, С.А.Аманжолов, А.Н.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, Ә.Құрышжанов,

Қ.Бекетаев, Ә.Ибатов. «Сөздікте» мысал ретінде келтірілген көркемсөз үлгілері: бәйіттер, ғазалдар, тұрмыс-салт жырлары, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, ғибырат сөздер, сажыдар (ақ өлең), насыр (проза), т.б.

«Сөздікте» аңшылық жайындағы өлеңдер. Алғашқы қауым адамдарының тіршілік көзі аңшылық бейнлейтін көркемсөз үлгілері, еңбек, егін салу, мал бағу тақырыбына арналған өлең-жырлар.

«Сөздікте» батырларды көтере мадақтайтын өлең жолдары. Алып Ер Тұңғаны

(Афрасиф) мадақтау. «Сөздіктегі» тұрмыс-салт жырлары. Қадым заманда өмір сүрген адамдардың тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, кәсібін, тотемдік түсініктерін танытатын өлең-жырлар. М.Қашқари жинаған бәдік, бақсы өлеңдері, бата-тілек, бесік жыры, той бастар, жар-жар, жоқтау, естірту, т.б.жыр үлгілері. «Диуани лүғат ат-түріктегі» мақал-мәтелдер, ғибрат сөздер, афоризмдер. Қазіргі қазақ тілінде қаз-қалпында қолданылатын мақал-мәтелдер, қанатты сөздер.
7-тақырып. Ж.Баласағұн «Құдатғу біліг».

Баласағұн-ХІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, данышпан-ойшылы,ғылымы, белгілі қоғам қайраткері. «Құтты білік» дастанының бізге үш нұсқасының-ВЕНА (яки Герат), Каир және Наманған нұсқаларының жеткендігі. Дастанды зерттеуші ғалымдар, аудармашылар, бастырып шығарушылар: Ж.Амадес, Г.Вамбери, В.В.Радлов, Е.Э.Бэртельс, А.Валитова, С.Е.Малов, С.Муталибов, К.Каримов, С.Иванов, А.Егеубаев, Б.Сағындықов,т.б.

«Құтты білік» дастанының негізгі идеясының мемлекетті дұрыс басқару мәселесі екендігі. Дастанның басты идеясы төрт принципке негізделіп жазылғаны: әділдік, бақ-дәулет, ақыл-парасат, қанағат. «Құтты білік»-дидактикалық дастан.Төрт принциптің символы ретінде көрінетін төрт қаһарманы: Күнтуды патша, уәзірі Айтолды, уәзірдің баласы Ұғділміш, дәруіш Одгурміш. «Құтты білік» дастанының негізгі сюжеттік желісінің шығарманың негізгі төрт қаһарманының өзара әңгімесінен, сұрақ-жауаптарынан, бір-біріне жазатын хаттарынан тұратындығы. Дастандағы ел басқарған әкімдер бейнесі. Ел басқарған әкімдер мен қалың бұқара арасындағы қарым-қатынас мәселесі. Патшалар, уәзірлер, қолбасшылар, елшілер, ғалымдар, саудагерлер, дихандар, малшылар, қолөнер шеберлері, аспаздар, түс жорушылар, тәуіптер, т.б. қоғамдағы рөлі жөніндегі дастан авторының ой-пікірлері.

Дастанда ел басқаратын әкімдерге қойылатын талаптар: әділдік, ақыл- парасат, өнер білімге жетік болу, ниеті түзу, сөзі шырын, пейілі кең, кек сақтамайтын болу. Дастандағы ақыл-парасат, өнер-білім, әдептілік, тәлім-тәрбие, мінез-құлық, кішіпейілділік, жомарттық, мейірімділік, тіл мәдениеті, әке-шешені құрметтеу, т.б.мәселелер. Дастанның көркемдік ерекшеліктері.

А.Игүнеки- ХІІ ғ.есімі бүкіл Қарахан мемлекеті түркілеріне мәшһүр болған атақты ақын. Дастанды зерттеушілер, аударма жасаушылар: Р.Арат, Е.Э.Бертельс, В.Радлов, С.Е.Малов, Қ.Махмудов, Э.Нәжіп, Б.Сағындықов, Ә.Құрышжанов,т.б.

«Ақиқат сыйы»- дидактикалық сарында жазылған шығарма. Композициялық құрылысы, идеялық мазмұны. Қоғамдағы моральдық ұғымдар мен мінез- құлық, әдептілік, тілді тыйып ұстау, жомарттық, мейірімділік, ізгі қасиеттер туралы.Дастанның негізгі тарауларының тақырыптық атаулары: «Бұл кітаптың жазылу себебі мен оның қажеттілігі», «Білімнің пайдасы мен оның қажеттілігі», «білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы», «Тілді тию әдептілік пен тәртіптіліктің шарты екендігі туралы.

«Ақиқат сыйы» дастанының көркемдік ерекшелігі. Ақынның бір-біріне қайшы екі құбылысты қатар қойып, жұптап суреттеу әдісі. Дастанның 11 буынды аруз жүйесімен жазылуы.

Қ.А.Иассауи –сопылық әдебиеттің ірі өкілі, әйгілі ақын, есімі ислам әлеміне мәшһүр болған ойшыл қайраткер. «Диуани хикмат» - түркі халықтарының ХІІ ғасырдан сақталған әдеби ескерткіші. «Даналық кітабын» зерттеуші М.Ф.Кепрюлю, А.К.Боровков, А.Н.Самойлович, Е.ЭБертельс, Э.Р.Рустамов, Н.М.Маллаев, Г.Ф Благова,т.б. «Диуани хикматтың» қазақ тіліне тәржімалануы. М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи, Б.Сағындықов,т.б.

«Диуани хикмат» -исламның дін-шариғат жолдарын дидактикалық мазмұнда поэзия тілімен бейнелеген жыр жинағы. «Даналық кітабы» адамзатты туыстыққа, бауырмалдыққа, ізгілікке, имандылыққа шақырып, мұсылман дінінің қағида, шарттарын, Алланы танудың жолдарын баяндайды. «Диуани хикматтың» сопылық ағымның философиялық ой-пікірлері: әділдік жолына түсу, ақиқатты іздеп табу, адамның рухани өмірінің таза болуы.

10-тақырып. Н.Рабғузи «Рабғузи қиссалары».

Рабғузи –Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі. «Рабғузи қиссалары» (1310ж)- табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы, халифтар, пайғамбарлар, Адам ата, Жер ана,Көк, Ай мен Жұлдыз, шайтан мен періште т.б. туралы шығыстық сюжеттегі қисса-аңыздар, өлең-жырлар жинағы. Қиссадағы қоғамдық өмір, тарихи оқиғалар, ізгілік пен зұлымдық, адамгершілік пен жауыздық, достық пен қастық,т.б жайындағы қисса-хикаялар, аңыз-әңгімелер. «Рабғузи қиссаларына» енген «Нух алайка с-салам хикаялары», «Лұқпан Хаким хикаялары», «Харут пен Марут хикаясы,т.б. «Рабғузи қиссаларының» зерттелуі, қазақ тіліне аударылуы: Б.Кенжебаев, А.Қыраубаева, Н.Сағындықов.

«Кодекс Куманикус –кумандардың кітабы, қыпшақ тілінің сөздігі,қыпшақ тілінің сөздігі, қыпшақ тілі туралы жинақ. «Кодекс Куманикустің» (1303ж) екі бөлімнен тұратындығы.1-бөлім- латынша, парсыша, куманша сөздік.

«Кодекс Куманикустағы» жұмбақтар, христиан аңыздарынан алынған түрлі уағыз-өсиет сөздер. Христостың өмірі, Мария Ананың әулиелігі, киелі апостолдар жөніндегі діни хикая-аңыздар.

«Мұхаббат-наме» дастаны (1353ж)-Алтын Орда дәуірі әдебиетінің ең көрнекті үлгісі. «Махаббат-наменің» қолжазба нұсқалары. Көне ұйғыр жазуындағы және араб жазуындағы екі нұсқаның табылуы. «Махаббат-намені» зерттеуші, аударушы, бастырып шығарушы ғалымдар: Э.Н.Нәжіп, А.М.Щербак, С.Қасымов, В.Валиходжаев, Н.Маллаев, А.Қыраубаева туралы.

Дастан негізінен жігіттің 11 хатынан (намеден) тұратыны, қыздың жігітке жауап хаты берілмейтіні, жігіттің хаты арқылы-ақ қыздың махаббаты айқын бейнеленгені.

«Мұхаббат-наме»-адам бойындағы ең ізгі қасиеттер болып саналатын махаббатты, ізгілікті, бауырмалдықты, жомарттықты,т.б. ту етіп көтерген дастан. Дастанның көріктеу құралдары, өлең құрылысы, тілі. «Мұхаббат –наменің» Алтын Орда түркілерінің бәріне бірдей түсінікті болған шағатай тілінде жазылғандары, дастанда қыпшақ тілі элементтерінің басым екендігі.

Құтбтың «Хұсырау-Шырын» дастаны- азербайжанның ұлы ақыны Низамидың осы аттас поэмасының еркін аудармасы. Құтыбтың Низами поэмасын парсы тілінен қыпшақ-оғыз тіліне еркін аударғандығы.

Құтб аудармасының көркмдік ерекшеліктері. Низами поэмасында қала өмірінің,патша сарайындағы сән-салтанаттың, ал Құтб-тың дастанында мал бағумен тіршілік еткен көк майсалы дала көріністерінің көбірек бейнеленетіні.

«Хұсырау-Шырын» дастанының негізгі тақырыбы.Дастанның қаһармандары:

Шырын патша, Хұсырау патша, құрылысшы Фархад, Хұсыраудың досы Шамур, Мариям, Шеруя,т.б. «Хұсырау- Шырын» дастанының қазақтың лиро-эпостық жырларымен сарындастығы,үндестігі,ал баяндау тәсілдері мен композициялық құрылысы жағынан ұқсас болып келетіні.