бөлім. Жеткіншектердің мінез-құлық ерекшеліктерін психодиагностикалау маңызы

«Әлеуметтік - ситуациялы мазасыздану шкаласы»

Сені төменгі аталған мәселелердің қайсысы мазасыздандыратынын көрсетілген баллдардың ішінен біреуінің астын сызып көрсет.

1. Тақта алдында жауап беру 01234

2. Танымайтын үйге бару 01234

3. Конкурстар, олимпиадаларға қатысу 01234

4. Мектеп директорымен кездесу 01234

5. Өзімнің болашағымды ойлау 01234

6. Мұғалім тақтаға шақыру үшін журналға қарағаны 01234

7. Сені сынаған жағдайда 01234

8. Сен бірнәрсе істеп жатқанда басқалардың қарағаны 01234

9. Сын жұмысын орындау барысында 01234

10. Сын жұмысынан алған бағаларды оқығанда 01234

11. Саған көңіл аудармаған кезде 01234

12. Істеген жұмысың оң болмай жатқанда 01234

13. Ата-аналар жиналысынан үлкендердің келгенін күту 01234

14. Сәтсіздікті күтіп отырғанда 01234

15. Арқаңда отырғандардың күлкісін естігенде 01234

16. Мектепте емтихан тапсыру барысында 01234

17. Саған біреу неге ашуланғанын түсінбегенде 01234

18. Үлкен аудитория алдында сөйлегенде 01234

19. Өте жауапты жұмыс алдында 01234

20. Мұғалімнің түсіндіргенін меңгермей қалғанда 01234

21. Сенің айтқаныңа қарсы шыққанда 01234

22. Өзіңді басқалармен салыстырғанда 01234

23. Қабілеттілігіңді тексергенде 01234

24. Сені кішкентай деп санағанда 01234

25. Күтпеген жерде мұғалім тақтаға шақырғанда 01234

26. Сен келгенде басқалар үндемей қалса 01234

27. Сенің жұмысың бағаланғанда 01234

28. Өзіңнің алдыңда тұрғанмәселерді ойлағанда 01234

29. Өз бетіңмен шешім қабылдау керек болса 01234

30. Тапсырманы орындай алмағанда 01234
Берілген шкала бойынша мазасызданудың: мектептік, өзіндік бағалау және адам аралық деген үш түрі көрсетілген. Осы шкала бойынша бөлінген пунктер төменгі кестеде берілген.

Мазасызданудың түрлері	Шкаладағы пункт саны
Мектептік	1	4	6	9	10	13	16	20	25	30
Өзіндік бағалау	3	5	12	14	19	22	23	27	28	29
Жеке адамаралық	2	7	8	11	15	17	18	21	24	26

Зерттеушінің жалпы балл жинағы әр шкала бөлек-бөлек және түгелдей шкала бойынша есептеледі. Алынған нәтижелер мазасызданудың әртүрлі деңгейінің көрсеткіші болып табылады.

Мазасыздану деңгейі төмендегі стандартты мәлімет бойынша анықталады.

Жеткіншектердің мазасыздану деңгейінің қаншалықты жоғары немесе төмен екендігін анықтау үшін жүргізілген психодиагностикалық әдістеменің нәтижесін келесі кесте бойынша көрміз:

Қорытынды әдістеме 7-8 сынып оқушыларына жүргізіледі. Жалпы 86 оқушы зерттеледі. Методика нәтижесін нормативтер көрсеткіші бойынша бағаланды. Оқушылардың 30 пайызында мазасыздану деңгейінің жоғарылылығы байқалады. Оның негізгі себебі, сынып ішіндегі қарым-қатынасқа, ұялшақтыққа, өзіне және айналадағыларға деген бейадекватты қарым-қатынасына келіп тіреледі. Бұл жағдайлар тереңдеп кетпес үшін, мазасыздану деңгейі жоғары болған оқушыларға көбірек көңіл бөліп, жеке әңгімелесу керек. Сонымен қатар, сынып ішінде, топтық іс шаралар кезінде көбіек арластырып, сабақты әр уақытта сұрап, сұрақтарды көбірек болып, топтық әңгімелер, баланың жеке мәселесін ұмыттыруға негіз болатын жеке әңгімелерді жүргізу қажет.

Сондықтанда біз ең алдымен И.Стильбергтің «Ситуативті мазасыздану шкаласы» тестін жүргіздік. Оқушылардың махзасыздану деңгейін анықтау өте макңызды болып табылады. Өйткені мазасыздану субьектінің мінез- құлқына толығымен әсер етеді. Ситуативті мазасыздану субьектвті уайымдалатын эмоциялармен сипатталады, бұл стресті жағдайларға әсер ететін эмоционалды редакция болып табылуы мүмкін, интенсивті жағынан әртүрлі уақыт жағынан динамикалы болуы мүмкін. И.Д Стильбергтің ситкативті мазасыздану шкаласы мазасыздану деңгейін дифференциалды өлшеуде мүмкіндік беретін бірден-бір әдіс болып табылады. Шкала 40 сұраудан тұрады, оның 20 ситуативті мазасыздану деңгейі бағалауға, 20 жекелік мазасыздану деңгейін бағалауға арналған. Әдістемені топпен де жеке де жүргізуге болады. Зерттеуші нұсқауға байланысты жауап береді. Әдістеме келесі мазмұннан тұрады:

Әдістемені берілген дайын «кілтке» сүйене отырып, қорытындылау қажет:

Нәтижелері интерпретациялау:

1. 45 балл немесе одан жоғары - мазасыздану жоғары;

2. 31-44 балл мазасыздану орташа;

3. 20-30 балл - мазасыздану төмен;

Ситуативті мазасыздану шкаласы бойынша жүргізілген зерттеу нәтижесін кесте бойынша көрсетеміз.

Қорытынды: Зерттеу барлық 10-11 сынып оқушыларына жүргізіледі. Зерттелген оқушылар саны 28. Олар ішінен ситуативті мазасыздану деңгейінің барлық көрсеткіші бойынша 58 пайыз, жекелік мазасыздану көрсеткіші бойынша 63,9 пайыз мазасыздану көрсетті.

Сонымен, мектептегі кездесіп жатқан түрлі оқиғаларға байланысты барлық мектеп оқушыларының жалпы жағдайын анықтау мақсатында, олардың жас ерекшелігін ескере отырып жүргізілген диагностикалық әдістемелер мазасыздану орта сынып және жоғары сынып оқушыларына біршама тән екендігін дәлелдеп берді. Мұндай мінез құлықтың негізгі себебі, оқушылардың орта мен қарым-қатынасының төмендегі, алаңдаушылықтың басымдығы, өзіне деген сенімнің жоқтығымен байланысты.

Психикалық жағдайдың көрсеткіші жоғары болған оқушылардың уайымдай алуын дамыту қажет. Ол үшін зерттеуші анықталған оқушылардың өздері туралы не ойлайтынын, мәселенің себебі қандай екенін, сол жағдайда ол дұрыс түсті ме, не істеу керек деген сияқты мәселелерге баса назар аударып оның шешімін мұғалімдермен, ата-аналармен бірлесе отырып шешкен абзал. Тәжірибе барысында оқушылардың жалпы жағдайын анықтауға арналған зерттеулерді салыстырмалы түрде жүргізу үшін үшінші, жетінші-сегізінші, оныншы-онбірінші сыныптарда бір әдістеме боынша жүргіздік. Зерттеу нәтижесінің жалпыланған жиынтығын кестеде көрсеттік.

Зерттеу нәтижесі бойынша кестеде көрсетілгендей жоғары сынып оқушыларының мазасыздану деңгейінің басымдығы анықталды және ол шкала бойынша жоғары көрсеткішке ие. Сонымен қатар зерттеу нәтижелерін қорытындылау барысында 1 сынып толығымен мазасызданудың 0,3- пайызын құрады және олар мазасызданудың жоғары деңгейін көрсетті. Сондықтан да бұл сыныптағы оқушылардың жекелік мінез-құлық ерекшеліген жете түсіну үшін белгілі бір мақсатқа бағытталған нақты психиодиогностикальщ жұмыстар ұйымдастырып, оларды тереңдеп зерттеуге тырыстық. Ол үшін біз бақылау, әңгіме әдістерімен қатар бірнеше пікіржинау сауалнамаларын, Шмишек тестін, проективтік әдістемелер арасынан «Табиғатта жоқ жануар» және «Жаңбыр астындағы адам» пиктограммаларын жүргіздік. Осы жүргізілген әдістемелерді толығымен сипаттап өтейік.

Жеткіншектер акцентуациясын анықтауға арналған Шмишек тесті.

Мақсаты: Акцентуация көрініс беруінін анықтап, оның түрін және күшін бағалау.Бұл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бұл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады.

Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі. Шмишек осы теориялық қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған.

Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия" немесе "жоқ" деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолана беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның түсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сәйкес белгі қойып отырады.

«Мінез акцентуациясын бағалау» тесті

Нұсқау: Сізге 97 сұрақ ұсынылып тұр, олардың әрқайсысына сіз «иә» немесе «жоқ» деп жауап беруіңіз қажет. Ойлануға көп уақыт жүмсамаңыз. Мұнда «жаман» немесе «жақсы» жауаптар болуы мүмкін емес.

1. Сіздің көңіл-күйіңіз жарқын, қайғыланбаған бола ма?

2. Тіл тигізгенді, ренішті сіз жақын қабылдайсыз ба?

3. Сіз оңай жылай саласыз ба?

4. Сізде қандай-да бір жұмысты аяқтағаннан соң, оның орындалу сапасында күмән пайда бола ма және барлығы дұрыс істелінді ме - деп тексеруге жүгінесіз бе?

5. Балалық шағыңызда сіз күрбыларыңыз сияқты батыл болдыңыз ба?

6. Сіздің көңіл-күйіңіздің бірден өзгеруі жиі бола ма?

7. Ойын-сауық кезінде сіз назар ортасында боласыз ба?

8. Сіз ерекше себепсіз ұрысқақ және ашуланшақ болатын, және айналадағылар сізге тимеген дұрыс, - деп санайтын күндер бола ма?

9. Сіз сізге келген хаттарды, оқыған соң, бірден жауап қайтарасыз ба?

10. Сіз салмақты адамсыз ба?

11. Сіз айналадағы барлығын ұмытып кететіндей, уақытша бір нәрсемен

қатты айналысып кетуге қабілетіңіз жете ме?

12. Сіз тапқыр (іскер) адамсыз ба?

13. Сіз реніш пен сізге жасалған қорлықты тез ұмытасыз ба?

14. Сіз жұмсақ көңілді адамсыз ба?

15. Сіз почта жәшігіне хат тастағанда, оны онда түскенін не түспегенін

тексересіз бе?

16. Сіздің мақтан сүйгіштігіңіз сізден жұмыста (оқуда) алдыңғы қатарлылардың бірі болуыңызды талап етеді ма?

17. Сіз балалық шағыңызда найзағай мен иттерден қорықтыңыз ба?

18. Сіз кейде әдепсіз әзілге күлесіз бе?

19. Сіздің таныстарыңыз арасында сізді педант деп санайтын адамдар бар ма?

20. Сіздің көңіл-күйіңіз тыста болып жатқан жағдай мен оқиғаларға тәуелді ма?

21. Сіздің таныстарыңыз сізді ұнатады ма?

22. Сіз күшті ішкі ұмтылыс пен іздену сезіміне өзіңізді жиі билетіп аласыз ба?

23. Сіздің көңіл-күйіңіз әдетте төмен түсіп жүре ме?

24. Сіз ауыр жүйке күйзелісін бастан кешіре отырып, еңіреп жылаған

кездеріңіз болды ма?

25. Бір орында көп уақыт отыру сізге ауыр тие ма?

26. Сізге әділетсіздік жасалса, сіз өзіңіздің мүддеңізді қорғайсыз ба?

27. Сіз кейде мақтанасыз ба?

28. Сіз қажет болған кезде үй жануарын немесе құсты соя алатын едіңіз бе?

29. Егер перде немесе дастарқан қисық ілініп түрса сіз ызаланасыз ба? Оны дұрыстауға тырысасыз ба?

30. Балалық шағыңызда сіз үйде жалғыз қалуды қорқатын едіңіз бе?

31. Сіздің көңіл-күйіңіз айқын себептерсіз жиі бұзылып тұра ма?

32. Өзіңіздің кәсіби қызметіңізде сіз ең жақсылардың қатарында болып

көрдіңіз ба?

33. Сіз тез ашуланасыз ба?

34. Сіз көңілді болып, жылтынбай бола аласыз ба?

35. Сіздің бақытқа кенеліп тұратын кездеріңіз болып тұра ма?

36. Ойын - сауық қойылымдарында сіз конферансия ролін ойнай алатын

едіңіз бе?

37. Өзіңіздің өміріңізде өтірік соғып көрдіңіз бе?

38. Адамдарға сіз солар туралы пікіріңізді олардың көздеріне қарап тура

айтасыз ба?

39. Қанға сіз қобалжымай қарай аласыз ба?

40. Өзіңіз ғана жауапты жұмыс сізге ұнай ма?

41. Әділетсіздікке ұшыраған адамдарға сіз жақтасасыз ба?

42. Қараңғы қоймаға түсу мен қараңғы бос бөлмеге кіру, қажеттілігі сізді

қобалжытады ма?

43. Сіз тез істелетін және көп еңбекті керек етпейтін кәсіпке қарағанда, көп уақыт пен дәлдікті қажет ететін кәсіпті артық көресіз бе?

44. Сіз адамдармен көп араласатын адамсыз ба?

45. Сізге мектепте өлеңді мәнерлеп айту ұнайтын еді ма?

46. Балалық шағыңызда үйден қашқан кездеріңіз болды ма?

47. Автобуста қарттарға орынды сіз әдетте ойланбай, бірден бересіз бе?

48. Сізге өмір жиі қиын болып көрінеді ма?

49. Сіз бір дау-жанжалдан кейін берекеңіз кетіп жұмысқа келе алмайтын

күйді кешіп көрдіңіз ба?

50. Сәтсіздік кезінде сіз әзілкештігіңізді сақтайсыз деп айтуға бола ма?

51. Егер біреуді өкпелетсеңіз онымен татуласуға тырысасыз ба? Татуласуға бірінші болып қамданасыз ба?

52. Сіз жануарларды өте жақсы көресіз ба?

53. Үйден шығып кетіп, газ, электр шамын өшіруді ұмытпадым ба деп,

қайтып оралған кездеріңіз болды ма?

54. Сізге немесе сіздің туыстарыңызға бір нәрсе болуы тиіс деген ойлар сізді мазалады ма?

55. Сіздің көңіл-күйіңіз ауа - райына қатты тәуелді ма?

56. Үлкен аудиторияның алдына шығып сөз сөйлеу сіз үшін қиын ба?

57. Біреуге ашуланып қол жұмсауыңыз мүмкін ба?

58. Ойын -сауық құрып жүруді сіз өте жақсы көресіз бе?

59. Сіз не ойлап тұрғаңызды әрқашан айтасыз ба?

60. Бір нәрсеге түңілудің әсерінен сіз қайғыға, бәрінен күдер үзетін жағдайға түсе аласыз ба?

61. Қандай - да бір істе сізді ұйымдастырушының ролі қызықтырады ма?

62. Егер сізге мақсатқа жету жолында қандай-да бір тосқауыл кездессе, сіз табандылық танытасыз ба?

63. Сізге жағымсыз адамдар сәтсіздікке ұшырағанда, сіз қанағат сезімін

әйтеуір бір кезде болсын сездіңіз бе?

64. Трагедиялық фильм сізді, көзіңізге жас келетіндей қобалжыта алады ма?

65. Өткен не келешек күндер проблемалары туралы ойлар сізді жиі

ұйықтатпайды ма?

66. Мектепте жолдастарыңызға айтып тұратын не көшіргізетін қасиетіңіз бар еді ма?

67. Қараңғыда жалғыз өзіңіз мазар арқылы өте алатын едіңіз бе?

68. Егер кассада қателесіп көп ақша беріп қойса, ол ақшаны ойланбай

қайтарасыз ба?

69. Үйіңізде әр заттың өзінің орнында түру керектігіне үлкен мән бересіз бе?

70. Өте жақсы көңіл-күймен ұйқыға жатып, таңертең бірнеше сағатқа

созылатын күймен оянған кездер сізде болып тұра ма?

71. Жаңа жағдайға оңай бейімделесіз бе?

72. Басыңыз жиі айнала ма?

73. Сіз жиі күлесіз бе?

74. Сіз жақтырмайтын адамға, өзіңізді шын сезіміңізді ешкімге білдіртпей, жылы шырай таныта аласыз ба?

75. Сіз қызу қанды және епті адамсыз ба?

76. Әділетсіздік жасалынса сіз қатты күйзелесіз ба?

77. Сіз табиғатқа кұмар, қамқоршысыз ба?

78. Үйден кеткенде не ұйқыға жатқанда, крандардың жабылуын, жарықтың сөндірілуін, есіктерідің құлыптануын тексересіз бе?

79. Сіз жиі шошитын жансыз ба?

80. Сіз ішкен алкоголь сіздің көңіл - күйіңізді өзгерте алады ма?

81. Көркемпаздық үйірмелеріне ынтаңызбен қатысасыз ба?

82. Сізді кейде үйден алыс кетіп қалуға тартып тұра ма?

83. Әдетте өмірге сіз кішкене пессимистікпен қарайсыз ба?

84. Сізде көтеріңкі көңіл-күйден қамыққан күйге ауысулар болып тұра ма?

85. Сіз айналадағыларыңыздың көңілін көтертіп, компания жаны бола аласыз ба?

86. Сіз өзіңізде қаһар мен өкінішті көп уақыт сақтайсыз ба?

87. Басқалардың қайғысына ортақтасып сіз де ұзақ уақыт қайғырып жүресіз бе?

88. Сізге айтылған кемшіліктердің дұрыстығын біліп, сіз олар мен әрқашан келісесіз бе?

89. Мектеп жасыңызда қателерді түзету кесірінен, дәптердегі бір парақты қайтіп көшіре алатын едіңіз ба?

90. Сіз сенгіш адамнан гөрі, сақтық сақтайтын және ешкімге сенбейтін жансыз ба?

91. Сіз қорқыныш түстерді жиі көресіз бе?

92. Кейде сізде, егер сіз перронда тұрсаңыз, жақындап келе жатқан пойыздың астына өз еркіңізге қарсы секіріп кететіндей немесе үлкен үйдің жоғарғы этажынан секіретіндей, сізден айрылмайтын сондай ойлар туады ма?

93. Көңілі көтеріңкі адамдар арасында сіздің де көңіліңіз көтеріле ме?

94. Сіз күрделі проблемаларды аз немесе мүлдем ойламайтын адамсыз ба?

95. Алкогольдің әсерінен сіз кенеттік импульсивті әрекеттер жасайсыз ба?

96. Әңгіме құрғанда сіз сөйлеуден гөрі, көп үндемейсіз ба?

97. Біреуді суреттей отырып, уақытша өзіңіздің қандай екендігіңізді ұмытып кете алатын едіңіз ба?