«Психология негіздері және коммуникативтік дағдылар» пәні бойынша оқу- әдістемелік құрал
Танымдық психикалық үрдістер бұзылысы
жүктеу/скачать 257.56 Kb.
|
| Танымдық психикалық үрдістер бұзылысы.
Жоспары: 1. Танымдық психикалық үрдістерге жалпы шолу. 2. Танымдық психикалық үрдістердің бұзылу себептері қандай? 3. Тірек-қимыл аппаратының зақымдануы дегеніміз не? 4. Балалардың церебралды салдануына анықтама Сананың бүлінуі — орталық жүйке жүйкесінің зақымдалуынан туындайтын психикалық ауру адамның миы әр түрлі жағдайларға байланысты ауруға шалдығуы мүмкін. Ми зақымдалған кезде оның жоғары жүйке қызметі өзгеріске ұшырайды. Адамның қабылдауы, ойлауы, көздеген әрекегі бұзылады. Балаларда сананың бүлінуі әр түрлі кезеңде орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан болады. Біреуінде зақымдану құрсақта жатқан кезде болса, енді біреуінде туғаннан кейін 3 жасқа дейін болады. Процестің өзін тікелей миға әсер еткен дәл осы кезеңде оның зақымдануын органикалық зақымдану, ал балалардың өздерін олигофренопедагогикада олигофрендер деп атайды. Санасына зақым келген, санасы бүлінген балалардың психикасын психологияның арнайы саласы — ғылымы қарастырады. Балалардың орталық жүйке жүйесінің бұзылуы әртүрлі себептерге (әйелдердің жүкті кезде жарақаттануы, анасының немесе баласының жұқпалы аурулармен ауыруы, анасының теріс резус-факторы, зат алмасудың бұзылуы және т.б.) байланысты болады. Ал мидың зақымдануынан жоғары жүйке жүйесінің қызметі қатты бүлінеді. Бұдан бүкіл психикалық процестердің дамуы бұзылады. Кейде 3 жастан кейін де баланың санасы бүлінуі мүмкін. Оған әр түрлі жарақаттар, мидың қабынуы, психикалық аурулар және т.б. себеп болады. Бұдан балалардың бүкіл психикалық процестері — ойлау, сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және т.б. қабілеттерінің дамуы бұзылады. Ақыл-ойы кем мектеп оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік — ойлау процестерінің жетілмеуі (атап айтқанда, ой қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы) болып табылады. Мұның бәрі сананың бүлінуінен болады. Балаларда туа біткен және жүре келе пайда болған кемістіктердің 5-7% тірек-қимыл аппаратының зақымдануы құрайды. Бұл кемістіктер туа біткен және жүре келе пайда болуы мүмкін. Тірек - қимыл аппаратының зақымдалуы ауруларының төмендегідей клиникалық түрлері анықталған: А) жүйке жүйесінің аурулары: балалардың церебралды салдануы, полиомиелит, хорея. Б) тірек-қимыл аппаратының туа біткен кемістіктері: туа біткен жамбас сүйектерінің шығып кетуі; мойын омыртқаларының қисаюы; маймақтық; буын сүйектерінің деформациялары, кеуде омыртқаларының даму кемістіктері (сколиоздар), әртүрлі сүйектердің даму кемістіктері, артрогриппоз; т.б. В) қимыл - тірек аппаратының жүре келе пайда болған аурулары: жұлын, бас ми және аяқ-қолдардың жарақаттары; полиартрит; қаңқа –сүйек аурулары (сүйектің күрт ауруы, ісіктері, остеомиелит), қаңқа –сүйектің жүйелік аурулары (хондродистрофия, рахит ауруы). Кейінгі жылдары балалардың церебральды салдануы (БЦС) жүйке жүйесінің ең көп таралған ауруларының бірі болып табылады. Орта есеппен 1000 жаңа туған нәрестенің алтауында аталмыш аурудың белгілері байқалады. Балалардың церебралды салдануы - дамып жетілмеген бас миының зақымдануы. Орталық жүйке жүйесі қозғалыс тетіктерінің патологиялық дамуына немесе зақымдануына байланысты тірек-қимыл аппараттары бұзылып, ол тікелей ақыл-ойдың дамуына, қоршаған ортаны тікелей қабылдауға әсер етеді. Қимыл қозғалыс тепе-теңдігі дұрыс дамымай, қолдың ұсақ бұлшықеттерінің қимылы жетілмеумен сипатталады. Қазіргі кезде біздің елімізде сал ауруымен ауыратын балалардың саны жыл санап көбейіп келуде. Бұл ауру психикалық бұзылуларының әр алуан түрлерімен білінетін мидың полиэтиологиялық ауруы. Ол өте күрделі және әртүрлі. Балалардың церебралды салдары соңғы мәліметтер бойынша, бір мың нәрестенің 2-3 де кездеседі. Медицинаның жетілуіне байланысты соңғы жылдары балалардың церебралды салдары деген диагнозды балаға 6 ай толысымен қоюға болады. Мидың зақымдануы ұрық дамуының ерте кезеңінде, оның морфологиялық және функционалдық толығуы кезінде пайда болады. Баланың церебралдық сал ауруының алғашқы клиникалық сипаттамасын 1861 жылы ағылшын хирургы Вильям Литли сипаттап, ал 1893 жылы Зигмунд Фрейд ұсынған. Оның айтуынша, сал болу себебі ми жұмысының әртүрлі жағдайдан өзгеріске шалдығуы. ТҚА ауруында психика құрылымы психика дамуындағы өзгеше кемістіктерден тұрады. Психиканың дамуының бұзылуларының механизмі өте күрделі, ол мидың зақымдану мерзімімен, дәрежесімен, орналасуымен айқындалады. Құрсақ ішінде қалыптасқан психикалық бұзылулардың көрінісі интеллектінің тұрпайы жетілмеуімен сипатталады. ТҚА кезінде психиканың даму кемістігі танымдық әрекетінің, эмоционалдық-жігер қабілеттерінің және жеке тұлғаның қалыптасуының бұзылуларынан тұрады. ТҚА - дағы интеллект кемістігінің құрылымы бір қатар өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады: -қоршаған орта туралы мәліметтерінің бір шама аз болуы. Бұл келесі себептердің салдары болып табылады: а) ұзақ мерзім бойы қозғалмауы және кеңістікте ерсілі-қарсылы жүру қиындығымен байланысты амалсыз оңашалану, құрбыларымен және ересек адамдармен қарым-қатынастың шектелуі, б) қимыл бұзылуларымен байланысты әртүрлі заттарды практикалық әрекет барысында анықтау, қоршаған ортаны танудың қиынға түсуінен, в) сенсорлық әрекеттердің бұзылуы, т.б. -ТҚА кезінде әр-түрлі талдағыш жүйелерінің үйлесімді қызметінің бұзылулары байқалады. Түрлі заттарды сипау, анықтау, яғни іс барысында тану қызметтері бұзылады; -ой-өріс кемістігінің әркелкі, дисгармониялық түрде болуы, яғни бір интеллектуалдық қызметтер бұзылып, екіншісі тежелсе, үшіншісі қалыпты жағдайда сақталып қалады. Мұндай өзгешелік мидың ерте даму сатысындағы органикалық зақымдануымен байланысты. Сонда көбінесе жоғарғы интеллект қызметімен қатар басқада ең жоғарғы әрекеттерді қамтамасыз ететін мидың «жастау» функционалдық жүйелері – қыртыс қабатының жасушалары күйзеледі. Кейбір балаларда ойлаудың көрнекі түрлері ғана дамыса, басқаларында, керісінше, көрнекі-әрекеттік ойлау төмендегенімен сөйлеу, логикалық ойлау процесстері жақсырақ дамиды. Психоорганикалық көріністердің ұлғаюы: психикалық процестердің бәсеңдігімен әлсіреуі, әрекеттің басқа түрлеріне ауысуы, зейін шоғырлануының жеткіліксіздігі, механикалық зерде көлемінің төмендеуі, т.б. ТҚА зақымдалған балалар интеллект даму дәрежесіне байланысты әр-текті топты құрайды: біреулерінде қалыпты немесе соған жақын ой-өрісіне тән интеллект болады, басқасында психикалық дамудың артта қалуы байқалады, одан басқаларында олигофрениялар орын алады. ТҚА зақымданушылығы бар балаларға эмоционалдық-жігерлі сферасының бұзылулары тән. Кейбіреуінде ол жоғары эмоционалдық қозуымен қатар шегіндірілген тежелуімен байқалады, басқаларында - ұяңдықпен сескенушілікпен сипатталады. Тірек-қимыл аппараты зақымданған балалар мектеп жасына дейінгі жастағы балаларда көбінесе айқын білінетіні ол жалпы моториканың жетіспеушілігі, қимыл-қозғалысты қажет ететін қиын қимылдарды орындаулары, әр-түрлі бұлшық ет топтарының нақты жұмыс атқарулары, қимылдарды кеңістіктік-уақыттық дұрыс ұйымдастыра алмаулары. Сонымен қатар, нақтылық жағынан бұзылыстардын болу себебеінен ұсақ қол моторикаларында да бұзылыстар бар. Қимыл координацияларын тез орындай алмайды. Қол және артикуляциялық моториканың арасында құрылымдық деңгейдің болмауы себептерінен бұнда корреляция тағайындалды. Зерттеу мақсатына жету үшін эксперименталды жұмысты үш кезеңде жүргіздік. Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша психолого-педагогикалық әдебиеттерді қарастырдық, зерттеу жұмысымыздың мақсаты, міндеттері, мәселесі, қолданылатын әдістемелері мен әдебиеттері анықталды, мектепке даярлық тобындағы балалардың дыбысты айтуы мен таным үрдістері және моторлық аймағындығы бұзылыстарды түзету жүйелерінің психолого-педагогикалық негіздемесі орындалды. Екінші кезеңде тірек-қимыл аппараты зақымданған балалардың дыбысты айтуы мен моторлы аймағын, таным үрдістерін диагностикалауда жүргізілген кезде құрылған экспериментті орындау, сонымен қатар, деректі материалдар жинау жалғастырылды, ұлттық ойындардың тірек-қимыл аппартының зақымданушылықтары бар балаларға арнап қолдануды теориялық негіздеріне байланысты жинақталған тәжірибелер зерттелді. Зерттеу мәселесінің бүгінгі жай-күйін болжап-біліп, тәжірибелік-эксперимент жұмысы жүргізілді. Үшінші кезеңде жиналған материалдарға жүйелі талдау жасалып, психологиялық-педагогикалық тұрғыда сұрыпталып, тәжірибелік-эксперименттік материалдар қорытындыланып, жұмыс диссертацияны рәсімдеумен аяқталды. Диагностикалық зерттеу жұмыстарының бірінші кезеңінен кейінгі қалыптастырушы кезеңінде коррекциялық –оқу сабақтарын жүргіздік. Жалпы негізінен бұл балаларды оқытып тәрбиелеу мәселесі педагог мамандармен өте тығыз байланысты. Сондықтан педагог маманы жан-жақты, білімді, түзете - дамыту жұмыстарынан хабары болуы қажет. Мүмкіндігінше түзету жұмыстарын баланың жастайынан бастаған дұрыс. Сондай-ақ емдеу шаралары уақытымен, байлыныстылығымен, үздіксіздігімен болса табысты нәтижеге жетуге болады. Емдеу шараларына бір емес, бірнеше мамандардың бірлескені жөн: логопед, дефектолог, психолог, тәрбиеші, емші, невропатолог. Тірек-қимыл аппаратының зақымдануы - бұл күрделі кемістік, себебі бұндай балалардың есту, көру, қабылдау қасиеттері толық қалыптаспайды. Түзету жұмыстарының негізгі бағыттары: -баланың қоршаған ортамен қарым-қатынасын дамыту; -қабылдау, ойлау, сөйлеу қызметтерін қалыптастыру; -жүріп-тұру дағдыларын меңгерту. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы БЦП балаларды негізінен үш тұрғыдан көмекке алынуы тиіс: денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік тұрғыдан қолдау көрсету. Емдеу кешенін бастамас бұрын бала 2 немесе 4 ай бойы емдеу сауықтыру кешенінде дем алғаны дұрыс. Кез –келген коррекциялық-оқу сабақтарында қолданылатын ойын әдістері төмендегі принциптерден тұрады: -дидактикалық материалдардың өзектілігі (балаларды оқытудағы маңызды міндеттердің құрылуы, көрнекілік құралдар) балаларға тапсырмаларды ойын ретінде қабылдауға, дұрыс нәтиже алуға деген қызығушылығын арттыруға, шешімдердің ең тиімдісін табуға көмектеседі. -ұжымшылдық сыныптағы оқушыларды бірлікке әкелуге көмектеседі, сынып бірлігі – жоғары деңгейдегі күрделі тапсырмаларды шешуге мүмкіншілік береді. - «жарысу» принципі – бұл бастауыш сыныптарға оқушыларға тапсырмаларын тез және сапалы орындауға мүмкіншілік береді, бұл бір жағынан уақытты үнемдесе, екінші жағынан тиімді нәтиже алуға көмектеседі. Жоғарыда көрсетілген принциптер негізінде сабақтарда жүргізілетін ойындарға бірқатар талаптар қойылады: -ойындар балаларға таныс ойындардан құрылуы тиіс; осы мақсатта ойын барысында балаларды мұқият бақылау керек; -Әрбір ұйымдастырылған ойында «жаңашылдық» болуы тиіс. Пайдалы деген ойынның барлығын балаларға жабыстыра беруге болмайды. Оқушылар ойыннан бас тарта алу мүмкіншілігіне ие болуы шарт, я болмаса таңдау болуы қажет; -Ойын - сабақ емес. Кез-келген дамытушылық мақсаттағы ойындар жаңа тақырыпты қосқандағымен өз негізгі мәнін жоғалтпау керек; -Мұғалімнің эмоционалды жағдайы сол сәттегі жағдайға сәйкес болуы шарт. Басқа әдістемелік құралдарға қарағанда ойын жүргізушіге ерекше көңіл – күйді талап етеді. Ойынды балалардан талап етіп ғана қоймай, олармен бірге ойнау керек; -Ойын – диагностикалау құралы. Оқушы ойын сәтінде жағымды, жағымсыз тұстары да ашылады; -Ойын ережелеріне бұзған балаларға ешуақытта тәртіптік шаралар қолданылмайды. Әңгімелесі, түсіндіру амалдарын қолдана отырып, ережені қайталап түсіндіру қажет. Ойындарды басқару үш негізгі бағытта іске асырылады: өткізуге дайындық, жүргізу және талдау. Тірек-қимыл аппаратында зақымданушылығы бар оқушылар ерте кешенді емдік – педагогикалық жұмыстарға зәру. Мұндай жұмыстар ең алдымен сөйлеу моторикасына, коммуникативті мінез-құлықтарына бағытталады. Коррекциялық жұмыстар аурулардың формасын және жас ерекшеліктерін ескере отырып дифференциялды түрде жүргізіледі. Белгілі экспериментті қорытындылай отырып логопед пен тәрбиешінің және де баланың ата-аналарының, жақын адамдарының қарым-қатынастары дыбысты айту мен моторлы аймақты түзету жұмыстарында қажетті орынды атқарады. Дыбысты айту мен моторлы аймақты түзетуде жүйелі, сатылы оқыту мен біз ұсынған ойын-жаттығуларды қоладануда жағымды қорытындыларға қол жеткіздік. Аталмыш коррекциялық-оқу сабақтарын жүргізуге дейінгі және кейінгі зерттеу нәтижелері төмендегідей болды: Ерікті мимикалық моториканының жыл басындағы мен жыл аяғындағы зерттеуден төмендегідей қорытынды жасауымызға болады, яғни, эксперимент жүргізгеннен кейін ерікті мимикалық моториканың даму деңгейі өскенін байқауға болады, зерттеудің жыл аяғындағы нәтижесі кезінде барлық балалардың даму деңгейлері жақсы жаққа өзгергенін көруге болады. жүктеу/скачать 257.56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|