«Психология негіздері және коммуникативтік дағдылар» пәні бойынша оқу- әдістемелік құрал
жүктеу/скачать 257.56 Kb.
|
| Дәм түйсіктері. Дәм түйсіктері түйіспелі контактылы түйсік, ол сезім мүшесі заттың өзімен жанасқанда пайда болады. Дәм білетін мүше – тіліміздегі дәм бүршіктері. Дәм бүршіктері тілдің бетінде, жақтың ішінде, таңдайда, жұтқыншақтың арт жағында орналасқан. Олардың ең көп орналасқан жері - тіл аймағы. Дәмдік тітіркендіргіштердің негізгі дәмдік сапалары: қышқыл, тәтті, ащы, тұзды болып төртке бөлінеді. Осы төрт түйсіктің араласуынан жәие оларға бұлшық еттік (тілдің қозғалысы) түйсіктің қосылуынан сан алуан дәмдік түйсіктер туады. Тілдін түрлі бөліктері дәмнің жоғарыда аталған төрт түрін түрліше сезеді. Мәселен, тәтті дәмді - тілдің ұшы, ащыны - тілдің түбі, қышқылды - тілдің екі жақ шеті, тұзды тілдің ұшы мен екі шеті жақсы сезеді. Егер дәмі бар затты тілдің ортасына салса, адам көпке дейін оның дәмін ажырата алмайды. Өйткені, дәм сезетін бүршіктер тілдің ортасында болмайды.
Дәм түйсіктері иіс түйсіктері тәрізді адамның тәбетін арттырады. Дәмді, иісі жақсы тағам тәбет қоздырады. Тағамның сапасын талдай отырып, дәм түйсіктері сақтандыру қызметін де атқарады. Дәм түйсігінің құбылмалы ерекшелігі оның организмге тамақтың қажеттілігімен тығыз байланыста екендігінде. Ашыққанда дәм сезгіштік артады, тойғанда әлсірейді. Тамақ ішкен адам тек тойынып қана қоймайды. Тағам онда белгілі бір эмоциялық әсер тудырады. Дәмді тұтыну мен тәбетке тағам қабылдайтын орын жағдайы да, стол үстіп жабдықтай білу де әсер5 етеді. Мәселен, дәмді тағамдар – адамның тәбетін арттырады. Тері түйсіктері. Тері түйсігінің рецепторы - денедегі терінің өн бойына орналасқан. Тері түйсігі, сондай-ақ тілдің, мұрынның кілегей қабықтарында да мол. Тері түйсіктерінің өзі бірнешеге бөлінеді. Олар: тактиль (жанасқанды түйсіну), температура (суық пен жылыны түйсіну) ауырғанды білдіретін түйсіктер. Сипау арқылы затты түйсіну терінің ғана қызметі емес, бұл күрделі процес. Оның қызметіне қимыл-қозғалыс рецепторлары да қатысады. Қол - еңбек ету мүшесі ғана болып қоймай, дүниетану үшін де күшті рөл атқарады. Қабылдау дегеніміз – заттар мен құбылыстардың миымызда тұтастай бейнеленуі болып табылады. Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, исі, формасы т.б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Мысалы: алманы қабылдауды алайық. Алма қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі бірмезгілде әсер етеді де, тұтас зат бейнесі пайда болады. Қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибесі ерекше орын алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп тұрады. Бұлардың бәрін дұрыс қабылдай алмайды. Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды. 2. Қабылдаудың қасиеттері мен түрлері. Қабылдаудың көріп қабылдау, естіп қабылдау, иіс сезіп, дәм сезіп, сипап сезіп қабылдау деген түрлері болады. Қабылдаудың қасиеттері: Тұтастығы: заттарды қабылдағанда біз оны белгілі бір құрамға ие тұтас зат деп түсінеміз. Мысалы: телефон арқылы сөйлескенде кейбір дыбыстарды шала естісек те, әңгіменің мағынасын түсінеміз. Егер «Қыз Жібек» операсындағы «Гәкку» ариясының бір бөлшегін құлағымыз шалса да біз «Гәкку» әнін толық қабылдайтын боламыз. Төрт аяқты столдың суретте 3 аяғы салынса да, оның 4-ші аяғын елемей, 4-аяқты стол есебінде қабылдаймыз. Қабылдаудың мағыналылығы мен жалпылау. Адам өзі үшін белгілі маңызы бар заттарды қабылдағанда, мысалы: өзіміз түсінбейтін тілде сөйлегенсөзді мүлдем8 ұқпайтын болсақ, азын – аулақ хабарымыз бар тілді шала – шарпы қабылдаймыз. Мысалы: көпшілік арасынан таныс адамды бірден тану, көп киімнің ішінен өз пальтоңды бірден тану оңай болдаы. Әрбір жеке заттарды немесе құбылыстарды қабылдаумен бірге біз оларды жалпылап, ұқсас заттардың тобына енгізіп, жіктеп, топтап отырамыз. Мысалы: біз шортанды қабылдағанда, оның балық екенін еске алып, балық тобына қосып қабылдаймыз. Қабылдаудың таңдамалылығы. Адамға әсер ететін заттар мен құбылыстардың молдығы сонша біз олардың барлығын бірдей бір мезгілде қабылдап, жауап қайтара алмаймыз.Толып жатқан объектінің ішінен біреуін іріктеуіміз (оның қасиетін, сапасын) қабылдаудың таңдамалылығы делінеді. Қабылдаудағы зат пен фон. Мұғалім оқушылардан үй тапсырмаларын сұраған кезде оған бір баланың жауабы ерекше ұнайды. Бұған ол аса зейін қояды. Сонда мұғалімнің объектісі сол бала болады, қалғандарының жауабы жөнді еленбейді. Жаңағы жауап берген баланың жауабы, қабылдаудың заты, ал қалғандарыныкі соның фоны болады. Осы жағдайды мына сурет жақсы көрсетеді. Мәселен, мұндағы суреттің бірінде қара түстегі 2 адамның профилі байқалады, ақ түс жай көрініс деп қабылданады; ал екінші жағдайда керісінше. Осы суреттегі ақ ваза затқа айналады да; оның төңірегіндегі қара түс фон болады. Мұнда фон мен заттың орны ауыстырылып отыр. Қабылдаудың заты мен фоны жылжымалы. Қабылдау заты болған нәрсе қажет болмай қалса, фонмен құйылысып кетеді, фондағы нәрсенің бірі белгілі бір уақытта қабылдаудың затына айнала алады. Қабылдаудың тұрақтылығы (константтылығы).Константтылық деп сыртқы жағдайдың өзгеруіне қарамастан, заттардың кейбір қасиеттерінің бірқалыпты болып қабылдануын айтады. Мысалы: ақ қағазға жасыл лампочканың жарығы түссе де, қызыл лампочканың жарығы түссе де бәрі бір ақ болып қабылдана береді. Апперцепция. Қабылдаудың мазмұны мен бағыт – бағдарының адамның тәжірибесіне, білім байлығына байланыстылығын апперцепция деп атайды. (Апперцепция – латынның апперцептио деген сөзінен алынған, қазақша қабылдауға қосымша деген мағынаны білдіреді). Апперцепция тұрақты, уақытша болып 2 – ге бөлінеді. Тұрақты апперцепция адамның қызығуы мен мамандығы, білімі мен дүниетанымына байланысты болып отырады. Мысалы: «түбір» деген сөзді әр адам түрліше қабылдайды. Тіл маманы «сөздің түбірі», ал ботаник «шөптің түбірі», математик «санның түбірі» деп қабылдайды. Қабылдаудағы иллюзия. (иллюзия латын сөзі, қазақша алдану деген мағынаны білдіреді).Заттарды қабылдау кейде қате болып шығады. Қателер (иллюзиялар) әр түрлі талдағыштар қызметінде де кездесіп отырады. Көру иллюзиясы көбірек белгілі: Мысалы: ақ көйлекті әйел, қоңырқай киімдіге қарағанда толықтау болып көрінеді. Көлденең жолақты мата мүсінді толықтай, тік жолақты биіктеу етіп көрсетеді. Иллюзияны тәжірибе арқылы тексеріп көру – қабылдаудың дұрыстығының бірден – бір өлшемі. Иллюзиялар аффектілік, вербалдық, парейдолиялық болып бөлінеді. Галлюцинация – латын сөзі, қазақша қиялдану, шатасу деген мағынаны білдіреді. Галлюцинация – бұл нақты объект болмай – ақ пайда болатын қабылдау (елес, алдамшы дыбыс, дауыс, иіс). Галлюцинация кезінде аурулар шын мәнінде бірдеңелерді көрсетеді, иістерді сезеді, қиялдайды, елестетеді. Галлюцинация көру, есту, иіс, дәмдік, жалпы сезімдік болып бөлінеді. Көру галлюцинациясы формасыз – жалын, түтін, тұман түрінде болуы 9 мүмкін. Жекелеген образдар, заттың, денелердің бір бөлігі (бір көз, беттің, құлақтың жартысы) топ адамдар, аңдар тобы, насекомдар, фантастикалық заттардың тобы елестейді. Бұлар үрей, қорқыныш, қызығушылық, масаттану туғызуы мүмкін. Есту галлюцинациясында – салдыр – гүлдір шуды, атысты есту, сөзді, дауысты, музыканы т.б. есту. Тактильдік галлюцинация – денеңе жәндік, құрт өрмелеп бара жатқандай, дененің бетінде немесе тері астында белгісіз бір заттың пайда болуы сияқты сезіледі. жүктеу/скачать 257.56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|