Психология негіздері

Терминологиялық сөздіктердің алуан түрлілігі оның эр елде эр даму 
тарихында эртүрлі көзқарастың болуына байланысты.
Терминологиялық сөздіктерінің кейбіреулерінде келтірілген 
мысалдар: ақыл-ойының кемдігі, олигофрения, зиятының бүзылысы, 
психикалық кешеуілдену, психикалык дефект, танымдық аясының 
жетік дамымауы, психологиялық жетілмеуі, психикалык субнорма, 
психикалык тапшылығы, зиятының жетіспеушілігі жэне т.б. Әрбір 
терминнің мазмүны осындай түлғалардың психикалык өзіндік 
ерекшеліктері мен оның себептерінін өзгешеліктерімен немесе 
баланың психикалык дамуындағы ауытқулардың пайда болуына эсер 
ететін 
ойлау 
эрекетінің 
механизмдерінің 
бүзылулары 
туралы 
ақпараттармен, жинақталған. Кез келген басқа қүбылыстар сияқты 
акыл-ойы кемістігі жэне онын барлық тараптарын есепке ала отырып 
тегіс қамтитын аныктамалар беру киынға түседі,
Акыл-ойы кем балаларды окыту бірнеше ғасырлардан өтеді. 
«Ақыл-ой кемістігі» психиатриалык түсініктердің ең коне үгымына 
жатады. Ж. Эскироль (1838) ақыл-ой кемістіктін туа біткен жэне жүре 
пайда болған түрінің арасындағы айрмашылығын сипаттап берген. 
Туа біткен ақылсыздықта психикалык әрекеттін жетік дамымауы 
байқалады, ал жүре пайда болуына - психикалык ыдырауының 
белгілері үстем болып жатады.
Туа біткен ақыл-ой кемістігін аныктаудың маңызды жолы
Э. Крепелинның (1915) зерттеуі болып табылды. Ол барлық 
ақылсыздыктың 
клиникалык 
формаларды 
максатты 
түрде
~51 ~

бағытталған бір топқа біріктіріп, оларды «олигофрения» (кіші ми) 
терминимен атады. Дегенімен олигофрения сол кезеңнен бастап - ак 
нақты клиникалық шеңберінде қарастырылмаған.
Ж. Эскироль - Voisin, Segun (1812-1880) шәкірттерінің еңбектері 
акыл-ойы кем балаларды тәрбиелеу мен емдеу ғылымынын дамуына 
ерекше ықпал жасады. Э. Сеген накүрыстық пен имбецильдіктің 
аныктама жэне клиникалық сипаттама беріп, сонымен қатар көп 
жылдар бойы құрастырған озінің емдік жэне педагогикалык 
коррекциялык жүйесін ұсынған. Сеген ақыл-ойы кем балаларды 
емдеу 
мен 
тэрбиелеу 
маңызды 
жэне 
қажет 
екенін 
жазды: 
«Идиотияның емделмейтіні жөнінде пікірлер коп болды, тіпті ешбір 
адам бүл аурудың табиғи тұрғысынан қарауға тырыспайды».
Психиканың жеттік дамымауының критерилерін өндіру қажет 
болғандықтан А. Бине жэне Т. Симон 1905 жылы ақыл-ой кемдіктің 
үш деңгейін үсынды. 1908 ж баланың жасына сәйкес психикалык 
дамымауын 
бағалаудың 
амалдарын 
қүрастырды. 
1914 
жылы 
У. Штерн зият коэффициент үғымын анықтады (IQ).
Пайда болу уакытысына карай ой-өрісінін жетіспеушілігін екі 
топка белуге болады:
Олигофрения (грек тіл. ақылдың аздыгы) - психикалык 
қызметтің 
күрделі 
формаларының 
үрықтың 
қүрсақ 
ішіндегі 
дамуының эртүрлі кезеңдеріндегі немесе баланың ең алғашкы даму 
кезеңіндегі орталык жүйке жүйесінің зақымдануы нэтижесінде пайда 
болатын толық дамымаушылық. Кобінесе олигофренияның пайда
~ 52 ~

болуына кұрсақ ішіндегі ісіп кызару процестері себеп болады.. 
Сырткы факторлардың ішінен анасының жүктілік кезінде немесе 
баланың өмірінің алғашқы жылдарында (тұмау, кызамык жэне т.б.) 
ауырған жұкпалы ауруларды айта кеткен жөн. Әдетте олигофрения 
кезінде біркатар анатомиялык өзгерістер пайда болады - мидың 
толык дамымауы жэне баска да аномалиялар. Көбінесе олигофрения 
барысында 
жогарғы 
жүйке 
кызметі, 
жүйке 
процестерінің 
козғалмалылығы бүзылыи, белсенді ішкі тежеу элсірейді.
Д ем енция (лат. ессіздік) - жарыместік, танымдык қызметтің 
тұракты элсіреуі, сыншылдык йен еске сактау кабілетіні'ң томендеуі, 
эмоциялардың дөрекіленуі. Бала шағында шизофрения, эпилепсия, 
мидын ісіп кызуы, мидык закымдануы кезінде мидың органикалык 
закымдалу нэтижесінде пайда болуы мүмкін.
Олигофренияға Караганда, деменция 
кезінде 
ми 
кызметі 
баланың калыпты даму кезеңінен кейін бүзылады.
Аурулардың 
халыкаралык 
топтастыруы 
(АХТ) 
- 10
мағлүматтары бойынша балалардағы зиятының бүзылуын төрт 
деңгейге белуге болады:
- зиятының жеңіл бүзылуы (F70);
- зиятының орта деңгейі (F71);
- зиятының ауыр бүзылысы (F72);
- зиятының терен бүзылысы (F73).
~
53
~

Ақылы кем балалар психофизикалық дамуының 
бұзылу 
дәрежесіне қарай дэстүрлі түрде төрт топқа сәйкестендіретін болсак, 
келесідей сипатталады:
1. Жеңіл түрі (Ғ70) - ақылының кемдік дәрежесі мардымсыз 
балалар. Олар арнайы бағдарлама бойынша мектепте жүйелі түрде 
білім алуға кабілетті. Ең жоғарғы психикалык процестерінің: есте 
сақтау жэне назар аударудың ерікті 
процестерінің, талдау жэне 
жинақтау, ойлау, сөйлеудің талдап корытушы жэне реттеуші, себепті- 
салдарына байланыстарды анықтау процестерінің толык дамымағаны 
байқалады.
2. Орташа түрі (F71) - танымдык процестеріндегі, эмоциялык- 
ерік аясындағы бүзылыстардың салдарынан үзақ уақыт бойы өз 
бетінше мақсатты түрде жұмыс істеуге қабілеті аз, ақылының кемдік 
дэрежесі орташа балалар. ¥ зақ уакыт бойы окытып, жүйелі түрде 
жаттығу жасаған жағдайда балалар оку техникасын, жазу дағдыларын 
меңгереді, өзіне-өзі қызмет көрсетудің қарапайым дағдыларын 
меңгеруге кабілетті.
3. Ауыр түрі (F72) - орташа түріне қарағанда акауы тереңірек, 
кейде олар сөйлей алмайды, басқалардың сөзін түсінбейді, өзіне өзі 
кызмет көрсету дағдыларын менгеруге 
кабілеті өте төмен, 
моторикасында ауыр бүзылыстары байқалады.
4. Терең түрі (F73) жалпы баланың жеке түлға ретінде 
бүзылуының ең ауыр дәрежесі. Өзін-өзі жеке түлға ретінде 
сезінбейді, тіпті шарты рефлекстерінің қалыптасуыда қиынға түседі.
~ 54 ~

Көп жағдайда тұрып жүре алмайды, сөйлеуі мүлдем калыптаспайды, 
қарым-катына тек күнделікті кажеттіліктерін канағаттандырумен 
шектеледі.
Қазіргі 
кезде 
балалардын 
зиятындағы 
ауыткушылыкты 
диагностикалау үшін кейде акыл-ой дамуының коэффициенті 
колданылады (IQ). Зияты бүзылған балалардын жалпы санының 4/5 
бөлігінде зиятының жеңіл бұзылысы кездеседі (IQ 50-70). Одан соң 
олигофренияның жеңіл деңгейі - дебилділік (debilitus - элсіз) 
сипатталады. Зиятынын орта бұзылысы - IQ 30-50. Ол имбецилдік 
атымен аталатын клиникалық белгіге сэйкес келеді. Ең соңғысы 
зиятының ауыр бүзылысы - IQ 20-40 мен зиятынын күрделі 
бүзылысы - IQ 20-дан төмен болып, ол накұрыстыкка шалдыккан 
балалар.

жүктеу/скачать 2.42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: