Публицистикалық шығармашылық негіздері
жүктеу/скачать 2.01 Mb.
|
| Бірін жазға жайласаң,
Бірін қысқа қыстасаң…” [93, 25 б.] – деген жыр жолдарынан сол кездегі қазақ елінің жаз-жай-лауда, қыс-қыстауда тіршілік кешкен, көшпенді тұрмысының көрінісі, қазақтың мал бағу кәсібімен айналысқандығы айна – қатесіз көз алдымызға келеді. Сол көшпелі халықты тарих сахнасында сақтап қалу үшін, Асан қайғы ел басқарған хандарға өз ұсыныстарын батыл айтады. “Адамы жүзге келмей өлмейтін, қойы екі төлдейтін” мамыражай қоныс табуға үндей-ді, сол арқылы сыртқы жаулардан құтылып, халық бақытты өмір сүрсе екен деп армандайды. Елді жақсы қонысқа көшір-мегені үшін Жәнібек ханды өткір ирониямен сынға алады. “Ай, хан, мен айтпасам білмейсің,// Айтқаныма көнбейсің.// Шабылып жатқан халқың бар,// Қымыз ішіп қызарып,// Мастанып, қызып терлейсің.// Өзіңнен басқа хан жоқтай// Елеуреп неге сөйлейсің?!” [93, 26 б.] – Баба жырау жау қыспаққа алған, жазықсыз шабылып жатқан ел тағдырын ойлағанда, ханнан да сұлтаннан да именбейді. Хан елдің қамын ойлауы керектігін, елі аман болса ғана ханның хан екендігін түсіндіреді. Осы үзіндідегі соңғы төрт жолдың өзі үлкен әлеуметтік жүк көтеріп тұр. Кейіннен біз памфлет деп жүрген сатиралық-публицистикалық шығарманың алғашқы көрініс, пішіндері сияқты да көрінеді. “Арысынан қытай, орыстың, қорған сап, тыныш жатырсың,// Өзің, Жәнібек, елден асқан батырсың.// Ертісті өрлеп орыс жүр “Тіл алсаң іздеп қоныс көр” [72, 200 б.] – деп жайлы қоныс табуға, іс-әрекетке сөз қуатымен шықарады. Орыс пен Қытай сияқты алып мемлекеттерден сақтандырады. “Ай, Жәнібек, ойласаң,// Қилы, қилы заман болмай ма,// Судағы жүрген ақ шортан// Қарағай басын шалмай ма!?// Мұны неге білмейсің?!” [93, 27 б.] – деген сөздерінде үлкен астар бар. Асан қайғы ел болашағын ойлап отыр. Көрші отырған орыс патшасының отарлауын алдын-ала сезіп көрегендік танытып отыр. Кейіннен жазған бір жырында сол жұмбақтың шешімін де өзі айтып өтеді: “Мұнан соң қилы-қилы заман болар,// Заман азып, заң тозып жаман болар!// Қарағайдың басына шортан шығып,// Балалардың дәурені тамам болар. Ол күнде қарындастан қайыр кетер, ханнан күш, қарағайдан шайыр кетер, ұлы, қызың орысқа бодан болып, Қайран ел, есіл жұртым сонда не етер?!” [72, 199 б.] – деп ой қозғайды. Қауіп-қатердің алдын алғысы келді, жан ұшырып халқына тыныш, жайлы мекен іздейді. Асан қайғы жырау Қазақ мемлекеттігі енді қалыптаса бастаған кездің өзінде – жер мәселесінің ең басты мәселе екендігіне назар аударған. “Көшіп қонып көрмеген, Жер қадірін не білсін” [93, 28 б.], – деген жолдарда зор мағына бар. Кейіннен қазақ жері Орыс иелігіне өтіп, талан-таражға түскен кезде, “Қазақ көшейін деп көшіп жүрген жоқ, жерінің ауасына (климат) қарап көшіп жүр” /А-п. 1911, №11/, – деп қазақ зиялылары шырылдаған еді. “Еділ бол де Жайық бол,// Ешкімменен ұрыспа,// Жолдасыңа жау тисе,// Жаныңды аяп тұрыспа” [93, 28 б.], – деген жырау сөздері біздің қазақ елінің ғасырлар бойы ұстанған саясатына өзек болғанын өмір көрсетіп отыр. Асан Қайғы жырларындағы ел қорғау, бірлік, отанды сүю, бейбіт өмір аңсау, қазақ халқының бақытты болашағын көксеу сияқ-ты өміршең идеялар – сандаған ұрпақты сол жақсылықтарға тәрбиеледі. Қазіргі Қызылорда облысы Шиелі ауданындағы “Жеті әулие” қорымындағы Асан ата кесенесі Асан қайғы бабаның зираты деген мәліметтер бар. Қазақ даласының сол кездегі даусын бүгінге жеткізуші-лердің бірі – Қазтуған Сүйінішұлы. Оның жырларының басты тақырыбы – туған ел, өскен жер, сондай-ақ жаугершілік заманындағы әскери жорық көріністері. Қазтуған өзі туып-өскен – Еділ, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Қиыл өзендері бойынан амалсыз қоштасқан кездегі толғаулары сағыныш лирикасына толы. Қазтуғанның “Мадақ жыры” – өзінің жырымен соққан “Автопортреті” іспеттес. Оның “Сұлтандай паң”, “Жауға қарсы шапқан батыр”, “Рубасы көсем”, “Қызыл тілді шешен”, “би тұқымы текті”, “дін ұстаған” асыл азамат болғандығын біле аламыз. Жырау өз жерінің қадір-қасиетін ерекше шабытпен жырлайды. Оның ағылып, төгіліп түскен толғауларынан туған жерге деген шексіз махаббатын танимыз. “Алаң да алаң, алаң жұрт,// Ағала ордам қонған жұрт,// Атамыз біздің бұ Сүйініш// Күйеу болып барған жұрт,// Анамыз біздің Бозтуған// Келіншек болып түскен жұрт,// Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт” [93, 32 б.], – осындағы ерекше екпін, көтеріңкі рух, дидактикалық мәнер, өзгеше бір серпінді ырғақ Қазтуған жыраудың шығармала-рындағы патриоттық сезімге арқау болады. “Қабыршақты жайлаған,// Ақсуды төмен бойлаған// Шағанға атын байлаған”, Қарға бойлы Қазтуған [95, 35 б.] жырау қайран Еділінен қоныс аударғанына қамықпайды, қайта халықты оптимистік үнмен қайратты болуға шақырады. Батыры мен асылы мол, қазақ елінің салтанатты, сәнді өлкесі-нің келбетін небір айшықты бояумен әрлей түседі. Нарындай құнарлы қоныстың қасиеттерін, оны жайлаған елдің асыл мінезімен, кең пейілімен астастыра бейнелейді. Қазтуған жыры – туған жерді кіршіксіз сүюдің атадан мирас болып қалған құтты қоныстың қадіріне шын жете білудің үлгісі. Қазтуған жырларындағы басты публицистикалық үн де осыған саяды. Доспамбет жырау шығармаларынан ортағасырлық жорық жауынгерінің, әрі өз заманының сөзін сөйлеген өр тұлғалы хас шебер бейнесі көрінеді. “Доспамбет жырау – қазақ халқының қалыптасу кезеңінде өмір сүрді. Кіші Ноғай ордасында әскери қолбасшы болған. Дешті Қыпшақты көп аралаған, Бақшаса-райда, Стамбұлда болған, Қырым ханының жағында көптеген әскери жорықтарға қатысқан” [82, 277 б.]. Оның көптеген жыр толғаулары жорық үстінде асқан импровизаторлықпен айтыл-ған. Бізге жеткен мұрасының ішіндегі “Торғай, торғай, торғай су”, “Азау, Азау дегенің”, “Арғымаққа оқ тиді”, “Айнала бұлақ басы таң”, “Қоғалы көлдер, қом сулар”, “Айналайын, Ақ Жайық”, т.б. жырларының ортақ тақырыбы – туған ел, өскен жерге деген сүйіспеншілік. Доспамбет атамекенді сөзбен де, өзі қолбасшы болып шайқасу арқылы да қорғаған. Оның батыр болғандығы: “Бетегелі Сарыарқаның бойында// Соғысып өлген өкінбес” [93, 35 б.].// “Қалаға қаблан жаулары тигей ме…” [93, 35 б.]. // “Кірмембес ауыр қолға бас болып,// Күңіреніп күн түбіне жортқанмын” [93, 36 б.] – деген жолдардан айқын аңғарылады. Жорықта жүріп, көп шайқастарға қатысқан батыр-жырау түркі халықтарының, оның ішінде қырым, ноғай, қазақ тайпалары-ның бірігіп күн кешкен күнін аңсайды. “Азау, Азау дегенің, Әл-Ғұсман патша жұрты екен” [93, 36 б.], – деген жолдар қазіргі Түркия жеріне дейін ат шалдыртқан бабаның сөзі. Доспамбет жырға қосқан Ғұсман патша өмірде болған биік тұлға. Шәкәрім шежіресінде: “1272 жылы 90 жаста Ертоғрул өліп орнына баласы Ғұсман әскер басы болды. Бұл әкесінен де мықты болып, әр жерді алып, Қараша Хасар деген жерді алғанда Ғалалидлин Ғұсманды өз алдына бөлек бек қойды. Онысы 1282 жылы еді. Мұнан он бір жылдан соң Тәбриздегі Шыңғыс нәсілінен хан болып тұрған Ғазан хан, Рум жұртын шауып, әрбір кішкене хандықтарға бөліп жібергенде Ғұсман да өз еркі өзінде бір хан болып қалды 1300 жылы. Сол себептен ол түріктер Ғұсманды жұрты атанып, Ғұсман сұлтанды бірінші сұлтан деп санайды” [96, 58 б.], – деп келті-рілген деректердегі Ғұсман – сол Доспамбет сөзіндегі Ғұсман. Доспамбет жырау – ел, жерді қорғауды бәрінен де биік қояды. Отан үшін жан беруден де тайынбайды, Отан үшін не қиындық көрсе де өкінбейді. “Тоғай, тоғай, тоғай су,// Тоғай қондым, өкінбен,// Толғамалы ала балта қолға алып,// Топ бастадым, өкінбен,// Тобыршығы биік жай салып,// Дұспан аттым өкінбен,// Тоғынды сарты нар жегіп// Көш түзедім, өкінбен,// Ту құйрығы бір тұтам/ Тұлпар міндім, өкінбен…// Ер Мамайдың алдында// Жаһид кештім, өкінбен!..” [93, 38 б.] – деген алмас қылыштай жарқылдаған сөздер соның дәлелі. Доспамбет өз заманындағы ел қорғаған ерлердің типтік бейнесін жасап отыр. Ол сөз қайталау арқылы, өз ойын өрістетіп, тыңдаушы бойына рух бітіріп, жер үшін шайқаста ер бойында қан ойнатып – жауды жеңуге бастайды. Жаңағы “өкінбен” сөзіне қазықтай байланып, ел үшін “шаһид кешсем” де өкінбеймін деген түйінді, шығарма апогейі ретінде көрсете біледі. Ол “күн қайда”, “оқ тиді”, “өкінбес” т.б. сөздерді өз толғауларында қайталау арқылы халық рухын көтереді, негізгі айтар түпқазық ойын жеткізеді. Оның осы тәсілі – кейін қазақ публицистикасының сөз қолдану мәнерінде біраз шығармаларға дәстүрлік өзек болды. Мысалы: Ә.Бөкейханов, МДулатов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Мұқа-новтың, т.б. публицистік шығармаларындағы сөз қайталау арқылы ойды күшейтіп жеткізу тәсілі. Бір ғасырға жуық өмір сүріп, қазақ жыраулық поэзия-сының атасы атанған Шалкиіз Тіленшіұлы мұрасы да – өзі өмір сүрген қоғамның айнасы. “Белгілі бір тарих кезеңінде өмір кешкен тұлға, ақын өз дәуірінің, қоғамның перзенті, Сондықтан да ол өз заманының әлеуметтік күйін, тыныс-тіршілігін толғайды. Сол өмір сүрген кезеңіне зердесіне қарай өз көзқарасы тұрғысынан қарайды” [97, 39]. Шалкиіз жырларында да өзі өмір сүрген XV-XVІ ғасырлардағы әлеуметтік шындық көрініс табады. Жәнібек, Орақ, Мамай, Би Темір сияқты тарихи тұлғалар Шалкиіз толғауларының кейіпкері болып табылады. Сол кезеңдегі шапқыншылық, әскери жорықтарға жыраудың өзі тікелей қатысқандығы, қанды шайқастарды көзімен көріп жырға қосқандығы – Шалкиіз жырларына публицистикалық сарын дарытады. Профессор Х.Сүйіншәлиевтің зерттеуінде: “Көптеген жазба деректерге қарағанда, Шалгез тарихта болған адам. Өзінің айтуынша, ол Би Темірдің ордасында қызмет атқарған… түрлі жорықтарға тікелей қатысып жүріп, қаһармандық жыр шығарған жырау. …Өлеңдерінің мазмұнына қарағанда ол Жайық, Қобда, Елек, Ойыл өзендері бойларын жайлаған елден шыққан” [98, 84-85 бб.], – деп түсінік беріледі. Би Темірге арналған мадақ жырында, оның қажылық сапарына шығарда тоқтату мақсатымен айтқан үміт толғауы сұлтанның кім екенін айтып қана қоймайды, Би Темірді іс-қимылға шақырады. Мәселен: “Ай, хан ием, сұраймын:// Тәңірінің үйі кебені// Ибраһим Халил алла жасапты,// Ғазырейіл – жан алмаға қасап-ты,// Жығылғанды тұрғызсаң,// Жылағанды уатсаң,// Қисайғанды түзетсең,// Тәңірінің үйі бәйтолла,// Сұлтан ием, қарсы алдыңда жасапты!” [93, 47 б.] – деген жолдар арқылы, Би Темірді алыс қажылық сапарға бармай-ақ, осындағы еліңнің қамын ойласаң, жәрдем сұраған қарапайым жұртқа жәрдем-дессең, Алланың шапағаты жауар, – деген ақылын айтады. Қазақ тарихында Шалкиіздің төгілген сөзбен жау бетін қайтарған кездері туралы деректер де келтіріледі. Оның бірі мынадай: “Шалгез жыраудың жорық жырларында бір жолы ол өзінің жолдасымен бара жатып, қалмақ ханының қалың қолымен кездесіп қалғаны, сонда оларды Шалгез өзінің жырымен тоқтатқандығы баяндалады. Ол осы жырларында қазақтың белгілі батырларын дәріптейді, олардың ерлік істерін тізеді, сөйтіп қалмақ әскерлерінің үрейін алады. Бұл жырға қарағанда, Шалгез – жырау түрлі жанрдағы шығармалардың жыршысы болған” [99, 228 б.]. Шалкиіздің сондай үлгіде жазылған жырының бірі – “Ер Шобан” деп аталады. Онда өмірде болған, ортағасырда ел еңсесін көтерген талай батырдың есімі аталады: “Ақ табан ару торы ат жайлаған,// Алдаспан ауыр қылыш байлаған…// Құястан жап-жас қана Жұмай бар.// Балаңқылар батпаған// Байсасы тудай Мәмбет бар.// …Алқалаған ауыр қолдар тоқтарға// Арыстанбек ұлы Сұлтан бар…// Артық туған мажардан// Батыр Қоян және бар.// …Бұ жиынның ішінде// Исалының ұлы Жылым бар.// …Жағасына адам қолы тимеген// Үйсіннен Бозторғай ұлы Баубек бар.// …Бір ойында алпыс ала балта сындырған// Айсаның ару ұлы Қолай бар.// …Бұ жиынның ішінде// Ер Жақсымбет аға бар.// Он екі құрсау жез айыр// Қара мылтық жұмсаған…// Қара Найман Жақан бар” [93, 55-57 бб.],– деп қарсы келген жағының бетін, сөзбен айбат шегіп қайтарған екен. Осындағы аты аталған батырлар аты бізге Шалгез сөзі арқылы жетіп отыр. Ал олардың ел іргесінің бүтіндігі үшін күрескендігі – бүгінгі ұрпаққа үлгі боларлық тарихи ақиқат. Шалкиіз жырау өз шығармаларында қашан да ел мүддесін жоғары қойған. Оның көмейінен төгілген күміс сөз ел аузында өшпес өсиет, ғибрат аларлық нақылға айналып кетті. Әсіресе жаман мен жақсы туралы айтқан салыстырмалы философия-лық түйіндерінің өмірлік мән-маңызы зор. Қалың жұрттың ішінде жақсы мен жаман, адалдық пен арамдық, әділдік пен зұлымдық, ақ пен қара секілді контрасты ұғымдар араласып, қатар кездесіп отырған. Ол кеше де солай, бүгін де, ертең де солай болмақ. Бұл-өмір заңдылығы. Осы тұрғыдан келгенде Шалкиіз толғаған мына ойлар:
жүктеу/скачать 2.01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|