ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

аға оқытушысы

e-mail: aardasha@list.ru

1946 жылдың наурызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің екінші шақырылуының I сессиясы халық шаруашылығының барлық салаларын жаңадан мықтап көтеруге үлкен перспективаларды көздеген «1946-1950 жылдарға арналған КСРО халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамытудың төртінші бес жылдық жоспары туралы» Заңын қабылдады. Заңда бесжылдықтың негізгі міндеттері «өнеркәсіп пен ауыл- шаруашылығының соғысқа дейінгі деңгейін қалпына келтіру және одан әрі маңызды өлшемдерде осы деңгейден басып озу» үшін жасалған деп айтылған [1, 267 б.].

Табиғи байлықтардың қарқынды игерілуі Орталық Қазақстанда өзара отындық-энергетикалық базамен, минералды шикізат алумен және өңдеумен, сонымен қатар, қосымша кәсіпорындар мен көліктік желілерді ұйымдастырумен тығыз байланысты алты мықты өнеркәсіптік аудандардың қалыптасуына әкелді.

Бұл, ең алдымен, дамыған көмір және химиялық өнеркәсібі, қара металлургиясы, машина жасауы бар Қарағанды-Теміртау өнеркәсіптік ауданы; түсті металлургия және химиялық өнеркәсібі бар Жезқазған-Ұлытау ауданы; полиметалды рудалары мен дамыған түсті металлургия алатын Балқаш ауданы; тау-кен-рудалық өнеркәсібі бар Атасу ауданы; тау-кен және сирек кездесетін өнеркәсібі бар Шет ауданы; және де, демалыс зонасы бар Қарқаралы өнеркәсіптік-ауыл шаруашылығы ауданы [2, 123 б.].

Әскери кезеңнен бейбітшілік жолға экономиканы ауыстыру міндетін сәтті орындау халық шаруашылығының барлық салаларын әрі қарай көтеру, еңбекшілердің материалдық тұрмысын және мәдени деңгейін өсіру бойынша жаңа міндеттерді шешуге жол ашты.

Жоғары қарқынмен энергетика, металлургиялық, тау-кен-рудалық, көмір, химиялық өнеркәсібі, машина жасау қарқынды дамыды. Жаңа өндірістік салалар пайда болды, әсіресе ауыр индустрия саласында. Еліміздегі ең ірі Қарағанды металлургиялық зауытының құрылысы басталды. Ферроқорытпалар өндірісі өсті, олардың ассортименті кеңейді. Маңызды дамуға түсті металлургия ие болды – ол республикамыздың өнеркәсібінің жетекші саласы болды. Алғашқы мысты өндіру 1,8 есе, қорғасынды 2,2 есе, цинкты 2,5 есе өсті. Түсті металлургияның жалпы өнімі 2,1 есе өсті. Жезқазғанда 5 іске қосылған мықты шахта мен байыту фабрикасы қатарға енді. Қарағанды көмір бассейнінде пайдалануға 10 астам ірі шахталар мен байыту фабрикалар тапсырылды [3, 423 б.].

Жезқазғандағы жылу электр станцияларын салуға және пайдалануға берудің, Қарағанды ЖЭО кеңейтудің арқасында республиканың энергетикалық қуаттылығы 2,5 есе өсті.

Құрылыстың ауқымды масштабтары құрылыстық индустрияның тез дамуын талап етті, оған 3,7 есе қаражат салынды, бұл алдыңғы бесжылдыққа қарағанда көп, өнімнің шығарылымын 2,7 есе ұлғайтуға мүмкіндік берді.

Үлкен өзгерістер көліктің барлық түрлерін, әсіресе теміржол көлігін дамытуда болды. 1953 ж. құрылысқа 1708 км шақырымға созылатын Петропавловск - Ақмола - Қарағанды - Шу - Алматы Трансқазақстандық магистралін құрған Мойынты-Шу жаңа магистралі келді. Ол Қарағанды көміріне, тыңайтылған нанды сібір орманына республиканың оңтүстігіне және Орта Азияға шығуға мүмкіндік берді, осы аумақтардың өндірістік күштерін әрі қарай дамытуға әсер етті.

Техникалық прогресс жұмысшылардың біліктілігін маңызды жоғарылатуды талап етті, әсіресе кең бейінді білікті кадрларды қажет ету ұлғайды. Көмірлі Қарағанды үшін жаппай білікті кадрларды даярлау соғыстан кейін көмір өнеркәсібін дамыту міндеттеріне сәйкес бірыңғай мемлекеттік жоспар бойынша жүрді. Ол үшін тау-кен-техникалық мектептерінің, мемлекеттік еңбек резервінің училищелерінің, оқу комбинаттары жанындағы курстардың кең желісі ұйымдастырылды, шахталарда өндірістік-техникалық оқыту жөнге келтірілген, кадрларды арнайы орта және жоғары оқу орындары даярлады. Салыстыру үшін, егер 1940 жылы Қарағандыда 3 еңбек резервтері 582 оқушылар құрамымен 3 мектеп іске қосылған болса, онда 1945 жылы 4560 оқушысы бар 11 мектеп 1946 ж. 30 қыркүйегінде қолөнер, теміржол училищелері мен СОФ мектептерінде даярланатын жұмысшылардың дайындығын жақсарту және санын көбейту бойынша шаралар туралы арнайы қаулы қабылдады. Қарағанды облысының СОФ мектептері мен қолөнер техникалық училищелері көрім өнеркәсібіне жұмысқа 25 444 адам жіберді [4, 218 б.]. Бассейн үшін инженерлік-техникалық кадрлардың ұстасы Қарағанды политехникалық институты және Қарағанды тау-кен техникумы болды.

Жұмысшылардың мәдени-техникалық деңгейінің өсуі Қарағанды көмір бассейнінің жұмысшылары мен қызметкерлерінің құрамына сапалы өзгерістер енгізді. Соғыстан кейінгі дамудағы 13 жылда инженерлік-техникалық қызметкерлердің салыстырмалы салмағы 5,5 % өсті, сол уақытта жұмысшылардың, қызметкерлердің және кіші қызмет көрсету персоналының саны біршама азайды. Бұл көптеген жұмысшылардың өздерінің біліктіліктерін дамытуымен және тау-кен шеберлері, ондықтары, учаскі бастықтары, инженер көмекшілері бола бастауларымен байланысты болды [3, 319 б.].

Алғашқы соғыстан кейінгі жылдары ауыл-шаруашылығында жағымсыз тенденциялар ашыла бастады, басында олар болашақ дағдарыстың біртіндеп қалыптасып келе жатқан алғышарттарын білдірді.

Қазақстанда бірінші соғыстан кейінгі бесжылдықта (1946 - 1950 жж.) статистика орташа жылдық өнімділікті тіркеді, оның көрсеткіші 1913 ж. 5,6 ц/га болды. Жылдық орташа жалпы бидай жиыны 1928 ж. қарағанда аз болды, ал мемлекеттік сатып алулар өзінің көлемі бойынша 1941 ж. деңгейінен кем түсті [6, 356 б.].

1953 жылы наурызда И.В. Сталин қайтыс болғаннан кейін партия және мемлекет басына Н.С. Хрущев келді, ол ауыл-шаруашылығы саласында бірқатар реформалар жүргізді.

1945 ж. 23 ақпаны мен 2 наурызда болып өткен КОКП ОК пленумы тыңайтқыш және тыңайған жерлерді жаппай игеруге бағытты анықтады. Қазақстанға 1954 – 1955жж. кемінде 13 млн га жерді игеру есебінен дәнді-дақылдардың егістік жерлерін кеңейту және олардан 1100 – 1200 млн пұт алу ұсынылды. Орталықтың тілегі бойынша елде тыңды игеруге кең қозғалыс ашылды. 1954 ж. Қазақстанға елдің барлық түпкірінен 48,9 мың адам келді, олар үшін МТС кезінде механизаторларды даярлау бойынша курстар құрылды. Сонымен қатар, республиканың ауыл шаруашылығын механикаландыру училищелері тыңға 50,8 мың жас механизаторларды жолдады.

Тыңға азаматтық өндірістен тартылған ондаған әскери автобаттар мен бөлімшелер жіберілді. Бұлардың барлығы, сөзсіз, дәнді-дақылды өндірістің рентабельділігіне, оның өзіндік құнына әсер етті. Тыңайту ауылдық жерлердің жазық жерлерінің күшіне қарай өскен (нанды өрістен ауылдық қырманға дейін тасымалдау шамадан тыс энергия таратқыштар көлемін талап етті) энергетикалық шығындар да (жанар-жағар май) үлкен болды.

Тыңға Ресейден, Украинадан, Белоруссиядан және басқа республикалардан өнеркәсіптік кәсіпорындар мен мекемелердің колхозшыларының, қызметкерлерінің отбасылары көшіп келді. Екі жыл ішінде 600 мың адам келді. Мемлекет оларға жаңа орындарға көшу мен орналасуда материалдық көмек көрсетті. 1956 ж. Республика қалаларынан 10 мыңға жуық маман жіберілді [4, 218 б.].

Көбінесе тыңның арқасында Қазақстанда бір адам басына 2 мың кг астам бидай өндіріледі. Сол кезде, әлемдік тәжірибеге сәйкес, азық-түліктік мәселені шешу үшін 1 мың кг шеңберіндегі көрсеткішке ие болу жеткілікті [6, 218 б.].

Тыңды игеру жылдарында индустрияның жаңа ошақтары пайда болды және өсті, өнеркәсіптік орталықтар қалыптасты, теміржол магистралдары мен автокөлік тас жолдары салынды, жаңа қалалар мен ауылдар пайда болды, ескілері жаңа түрге ие болды. Ауылда мәдениет, денсаулық сақтау, білім беру, сауда және қызметтер салалары дамыды. Тың әлеуметтік-мәдени және этнобайланысты зонаны құруда, және де, Республиканың қоғамдық өмірін интернационалдандыруда үлкен рөль атқарды.

1963. - 668 с.

2. Мендыкулов М. Обновленная Сары-Арка. - Алматы, 2011. - 123 с.

3. Рыспаев К. История Республики Казахстан. - Алматы, 2008. - 423 с.

4. Даубаев Н. Карагандинский угольный бассейн. - Алматы, 2012. - 322 с.

5. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. - Алматы, 2003. – 562 с.

6. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк).

- Алматы: Дәуір, 2010. - 363 с.

7. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (40-е годы- конец ХХ века). - Алматы, 2001. – 184 с.

А.А. Абдрахманова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

аға оқытушысы

e-mail: aardasha@list.ru

Табиғи ресурстардың байлығы мен оларды пайдалану көмір алуды, қара және түсті металлургияны, металл сыйымды машина жасау, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсібін дамытуды қамтамасыз етті. Көмір өнеркәсібі Орталық Қазақстанның жетекші салаларының бірі болды. Ол 24 көмір шахталарымен және 3 разрезбен ұсынылды. Қарағанды көмір бассейні 6 одақтық, үш автономдық республиканы және 39 облысты жабдықтады, оның көмірінде 14 мың өнеркәсіптік кәсіпорындар, сонымен қатар көптеген шетел мемлекеттерінің кәсіпорындары жұмыс істеді [1, 71 б.].

Орталық Қазақстан осы жылы Республика үшін маңызы зор екенін қазақстандық кокстелген тас көмірдің 100 % осында алынғанын, осында шойын және басқа да көптеген металдардың балқытылғанын айтады. Өзара бір-бірімен өнеркәсіптік тұрғыда байланысты ірі тау-кен өндіруші және өңдеуші өнеркәсіпті дамыту аймақты бірыңғай аймақтық-өндірістік кешенді қалыптастыруға әкелді. Оның негізінде үш өнеркәсіптік торап жатты: Қарағанды - Теміртау, Балхаш және Жезқазған. Орталық Қазақстанның үш өнеркәсіптік тораптарынан едәуір мықты және дамыған Қарағанды – Теміртау болып табылды, оның құрамына Абай, Саран, Шахтинск және бірқатар қалалық типтегі кенттер кірді [1, 73 б.].

Ауыр өнеркәсіп салаларының кешені жеңіл, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын толықтырды. Олар өнімді, ең бастысы, жергілікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін шығарылды.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап 80-ші жылдарына дейінгі кезеңінде тұрғын-үй массивімен салынған аудан қатты ұлғайды. Көптеген қалаларға эстетикалық түр беру үшін оларда арнайы әзірленген жобалар бойынша ғимараттар мен кешендердің құрылысы жүргізілді.

Экономикалық әлеуеттің белгілі бір жоғарылауы, бюджеттің өсуі, денсаулық сақтауда, халықтық білім беруде, құрылыста материалдық-техникалық базаның кеңеюі Орталық Қазақстанда осы кезеңде кешенді әлеуметтік бағдарламаларды жандандыру үшін жағдайлар жасады. Соның ішінде, ауруханалар санын көбейту, жедел жәрдем жұмысын жақсарту жалпы аурушаңдылықты азайтуға мүмкіндік берді, ал Қарағанды Медициналық институты Кеңес Одағында алдыңғы қатардағылардың бірі болды.

Орталық Қазақстанда болашақ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты қалыптастыру жүріп жатты. Белгілі қоғам қайраткері Ә.Кекілбаев «Казахстанская правда» газетінде 2000 ж. 6 шілдеде Н.Ә. Назарбаевтың 60-жылдық мерейтойына орай жарияланған «Біздің Президент» атты мақаласында оның зауыттағы қызметін әбден әділ сипаттайды: «Көп кешікпей оның осы саладағы жетістіктері, - деп жазды ол, - қалалық, облыстық, республикалық және одақтық деңгейлерде белгілі болды. Қарағанды облысында Нұрсұлтан Назарбаев горновойдан бастап облыстың бірінші басшыларының біріне дейін еңбек жолын өтті» [2, 562 б.].

Н.Ә. Назарбаевтың еңбек еткен жылдары Орталық Қазақстанда (1960-1980 жж.) Қарағанды облысында күрделі өзгерістер болды. Н.Ә. Назарбаев облыстың осы жетістіктеріне өзіндік үлкен үлесін қосты. Оның жұмыс істеген кезеңінде Қарағанды металлургиялық зауытының құрылысы басталып аяқталды. Зауытта шойын өндіру осы уақыт ішінде 17,4 есе, болат өндіру 21 есе, дайын илем 13,5 есе өсті [2, 562 б.]. Жоғары өндірістік көрсеткіштерге Қарағанды көмір бассейні қол жеткізді. Елеулі жетістіктерге Балқаш және Жезқазған тау-кен-металлургиялық комбинаттарының ұжымдары қол жеткізді. Ауыл шаруашылығы масштабтары дамыды және кеңейтілді. Маңызды дамуға облыстың қалалары мен аудандары ие болды. Көп салалы және едәуір дамыған әлеуметтік сала болды. Халықтың тұрмыстық жағдайларында және білім беруді дамытуда, денсаулық сақтауда, мәдениет пен ғылымда жақсы өзгерістер болды.

1960-1980 жж. – бұл Орталық Қазақстанда Қазақстанның басқа аудандарының бірінде бұрын соңды болмаған шаруашылық және мәдени құрылыстың кең өріс алуы іске асырылған уақыты, жалпы даму тарихындағы экономика мен әлеуметтік ортаның дамуындағы жемісті кезеңі болды. Өнеркәсіптік өнімді шығару бес есе өсті. Әсіресе қара және түсті металлургия, көмір өнеркәсібі, энергетика, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсібінде, машина жасау саласында, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде ірі жетістіктерге қол жетті.

Күрделі құрылыстың қарқындары және өнеркәсіптегі жаңа өндірістік күштерді іске қосу, қалалардың өсуі және халықтың қалалануы, құрылыс аудандарында және өнеркәсіптік кәсіпорындарда еңбекті қарқындату бойынша Орталық Қазақстанға тең аудандар сол кезде КСРО-да көп болған жоқ. Орталық Қазақстанға бүкіл ел жұмыс істеді. Бүкіл елге Орталық Қазақстан жұмыс істеді. Бұл Одақтық орталықтың, Мәскеудің Орталық Қазақстанға деген назар аударған кезеңі болды. Елбасының жоғары мүддесі аймақта ерекше атмосфера құрды. Бұқаралық ақпарат құралдары ежелгі Сарыарқа жеріне деген жастарды қиялға бөлену сезімін оятты. Өзін елде керек, қажет етілетін, керемет ынтамен жұмысшылар, инженерлік-техникалық және басқарушы қызметкерлер жаңадан іске қосылған өндірістік қуаттылықтарда еңбек етті. Мұнда өмір қайнап тұрды, көмір алынып жатты, металл балқытылды, бидай өсірілді. Адамдар өздерінің қабілеттерін белсенді жүзеге асырып жатты, еңбектік ерліктер көрсетіп жатты. Орталық Қазақстан жоғары өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізудегі күресте көптеген мықты бастаулар мен көпшілік қозғалыстардың бастаушысы және маңызды экономикалық және әлеуметтік даму көрсеткіштері бойынша көптеген әлемдік және бүкілодақтық рекордтардың отаны болды.

Әлеуметтік-экономикалық дамудың жағымды нәтижелеріне қарамастан, күрделі кемшіліктер де болды. Экономиканың дамуына ғылыми-техникалық прогрестің алдыңғы қатардағы жетістіктерінің техникалық деңгейінің артта қалуы да әсер етті. Сонымен, Қарағанды қаласының шахталарында қолмен істелген еңбек деңгейі жоғары болып сақталды. Көптеген көрсеткіштер шындыққа сәйкес келмеді, себебі асырып айтылған болды, көп жағдайда қағаз өнері мен хат жазысу орын алды.

Орталық Қазақстанның қалалары мен өндірістерінің пайда болуының және дамуының арнайы ерекшеліктері олардың әлеуметтік дамуының өзіндік ерекшелігіне әсер ете алмады. Өсіп келе жатқан қалаларды жоспарлаудың бар тәжірибесі, ең алдымен, өндірісті орналастыруға жүгінді. Сонымен, Шахтинск қ. кокстелген көмірлердің жеткілікті запасы арқылы пайда болды. Сәтті жылдардың өзінде мұнда әйел адамға жұмыс табу оңай болған жоқ. Синтетикалық жуғыш заттар зауыты, кейін «Ақ-Толқын» АҚ, шикізат базасынан кеншілердің әйелдеріне жұмыс орнын қамтамасыз ету үшін салынған; Абай қ. – Шерубайды игеруге байланысты – Нұра көмір ауданы, және оның дамуы мен перспективалары отын алумен, кеншілердің еңбегімен алдын ала анықталған; Саран қ. игерілетін Саран көмір кенорны маңында пайда болған; Сәтпаев қ. – Қарсақпай мыс кенорнын өндірумен және бір комбинатын салумен байланысты; Қаражал қ. – темір рудалары кенорындарын әзірлеумен және онда Атасу тау-кен байыту комбинатын құрумен байланысты; Теміртау қ. – кейін Республиканың қара металлургия флагманына айналған Қарағанды металлургиялық комбинатына борышты [4, 249 б.].

Орталық Қазақстанда өнеркәсіп алыптарын салу өңдеу және қайта өңдеу өнеркәсібі өндірісінің өсу қарқынын төмендетті, халықтық тұтыну тауарларының өндірісі, тамақ және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары жеткілікті дамыған жоқ.

Орталық Қазақстан ғалымдарының аймақтың табиғи ресурстарын игеруге және өндірістік күштердің дамуына қосқан үлесінің мойындалуы Қарағанды қ. 1983 жылы Қазақ КСРО Ғылым Академиясының Орталық-Қазақстан бөлімін құру болды.

Қазақстанда үстем болған жалпыға ортақ еңбек күшінің және шиеленісу жағдайы барлығын және әрқайсысын өз уақытының талаптары деңгейінде болуға міндеттеді. Дәл осы кезеңде ерекше жарқын тоталитаризмнің ортақ аясында екі аймақтық фактордың өзара байланысы мен өзара әрекет етуі байқалды, яғни еңбек құлшынысының керемет күйі мен тұлға энергиясының көрінуі.
Әдебиеттер тізімі
1. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (40-е годы- конец ХХ века). - Алматы, 2001. – 184 с.

2. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. - Алматы, 2003. – 562 с.

3. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). – Алматы: Дәуір, 2010. – 363 с.

4. Даубаев Н. Карагандинский угольный бассейн. - Алматы, 2011. - 322 с.

М.Ж. Сүлейменова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасы доценті, т.ғ.к.

е-mail: smj_46@mail.ru

Орталық Қазақстанның қазіргі аймағы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 7 мамырдағы «Жезқазған облысын Қарағанды облысының құрамына қосу туралы» Жарлығына сәйкес, келесі көрсеткіштермен сипатталады. Облыста 9 қала және 9 ауылдық аудандар бар. Алатын жері бойынша облыста ең ірі Ұлытау, Шет, Ақтоғай, Жаңаарқа және Нұра аудандары болып табылады. Қарағанды облысында өнеркәсіптік өндірістердің негізгі өндірістік қорларының, тұрғын-үй қорының ең үлкен көлемі және тауар айналымының, бір адам басына санағандағы ақылы қызметтердің ең жоғары көрсеткіші, зейнетақының орташа мөлшері болды. Пайдалы қазбалар кенорындарын қазуда Қарағанды облысы Республиканың минералды-шикізат кешенінде маңызды орын алды және Қазақстанның темір-марганецті, мыс-кенішті, сирек металды және көмірлі провинциясы болып табылады. Оның аймағында 100 % жуық марганецтің, 70 % бариттің, 54 % қорғасынның, 38 % цинктің, 36 % мыстың, 65 % молибденнің және 85 % вольфрамның баланстағы запасы, 32 % көмір запастары, соның ішінде 100 % кокстелген көмірлердің, 78 % волластониттің, 9 % жуық алтын запасы шоғырланған [1, 23 б.].

Қарағанды облысында 300 астам бірлескен және шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Маргаценті, темір-марганецті және темір-рудалы кенорындарды барлаушы және қазушы негізгі кәсіпорындар «Жәйрем КБК», «Қазмарганец» РБ, «Қазхром» ТНК АҚ, «Оркен-Атасу» ЖШС болып табылады.

Сирек металдар рудаларының үлкен запастары Ағадыр рудалық ауданының кенорындарында (Көктенкөл, Қайрақты, Қараоба, Солтүстік Қатпар) шоғырланған. Вольфрамның барланған запастары бойынша Қазақстан дүниежүзінде 1-ші орын алады, молибден бойынша – 4-ші, облыстың жаңа пайдалы қазбалар кенорындарын табуға геологиялық әлеуеті жеткілікті жоғары. Сонымен, мыстың болжамдық ресурстары шамамен 30 млн. т бағаланады (Жезқазған, Қарағанды және Қарқаралы рудалы аудандары), алтынның болжамды ресурстары – 600–1000 т, қорғасынның болжамды ресурстары - 21 млн. т, цинк -23 млн. т. [2, 47 б.].

Орталық Қазақстанда өнеркәсіптің негізгі салалары қара және түсті металлургия болып табылады. Түсті металлургияны «Қазақмыс Корпорациясы» ЖШС білдіреді – ол көпсалалы тау-кен-металлургиялық кәсіпорны, онда мыс рудасын алу және қайта өңдеу бойынша негізгі кәсіпорындар біріккен. Бұл «Балхашцветмет» өндірістік бірлестігі, құрамында үш тау-кен кәсіпорны бар – Қонырат, Саяқ, Шатыркүл кеніштері, мұнда ашық тәсілмен мыс кенорындары өңделеді, Жезқазған мыс қорыту зауыты, мұнда алғашқы мысты, тазартылған, күкірт қышқылын шығаратын, түсті металдар өңдеу зауыты – Орталық Азияда құю қорытпаларын шығаратын және мыстың негізінде түсті металдарды илемдейтін жалғыз кәсіпорын. Сонымен қатар, салада «Нұрқазған» кеніші жұмыс істейді – бұл мықты алтын өндіру кәсіпорны. 2002 ж. іске қосылғандардың қатарына жылына 100 мың тонна цинк шығаратын цинк зауыты кірді. Алтынның запасы бойынша облыс республикада 5 орын алады.

«Қазақмыс» корпорациясы өндіріс көлемі бойынша дүниежүзі компанияларының бірінші ондығына кіреді. Жыл сайын 17 рудник және 2 көмір разрезі 40 млн. тоннаға жуық руда және 7 млн. тоннаға жуық көмір береді, ал оның кәсіпорындары тазартылған мыстың 400 мыңға жуық тоннасын, 4,5 мыңнан астам алтын және 638 тоннаға дейін күміс шығарады. «Қазақмыс» корпорациясының салыстырмалы салмағы аумақтың өнеркәсіптік өндірісінің жалпы көлемінде 52,6 % құрайды [3, 401 б.].

Облыста қара металлургияны «АрселорМиттал Темиртау» АҚ білдіреді – бұл толық металлургиялық циклдан, Қарағанды бассейнінің көмір шахтасынан, ЖЭО, машина жасау зауытынан, көмекші және қызмет көрсетуші өндірістік инфрақұрылымнан тұратын Қарағанды металлургиялық комбинаты. Атасу және Жезді кенорындарының ірі темір және марганецті рудаларының, Топардың әктастарының, Қарағанды бассейнінің кокстелген көмірлерінің, Самарқанда су қоймасының тиімді экономикалық және географиялық орындарын және металл өнімдерін өткізудің перспективалық аудандары Теміртауды Қазақстанның металлургиялық орталығын анықтады. Кәсіпорын жазық және сұрыпты илемдеу өндірісінде маманданады, сонымен қатар агломерат, концентрат, кокс, шойын, болат шығарады, соның ішінде үздіксіз құйылған сляптар, штрипс, лонжиронды сызық, электр дәнекерленетін тораптар және домналық және коксты-химиялық өндірістердің өнімі шығарылады.

«АрселорМиттал Темиртау» АҚ жұқа ақ қаңылтырын, экспортқа ыстықтай жұқартылған рулондарының аз қоспалы болаттың жеткізушісі болып табылады. Комбинатта шахталардың тазарту забойлары үшін магистралды конвейерлерді, лаваға арналған КМ-144 механикаландырылған тіреуішін өндіру игерілген. Көмір департаментінің бес шахтасы, соның ішінде «Шұбаркөлкөмір» АҚ көмір алу бойынша жаңа технологияға көшті.

2010 ж. «АрселорМиттал Темиртау» АҚ 3,3 миллион тонна сұйық болат және 2,9 миллион тонна илем шығарды. Қазіргі таңда компания көмір байыту кешенінің аглоөндірісінің ауқымдық жаңаруын, № 2 домна пешінің қайта құрылуын, 2015 жылға қарай 6 млн. тоннаға дейін болат өндірісінің көлемін көбейтумен сұрыпты илем өндірісіне арналған жаңа сұрыпты илемдеу станогының құрылысын жүргізеді.

Облыс индустриясындағы маңызды орынды машина жасау мен металл өңдеу алады. Саланың жетекші кәсіпорындары «№ 1 Машзауыты» ЖШС, «А.Я. Пархоменко атындағы Қарағанды машина жасау зауыты» ЖШС, «Қарағанды құю-машина жасау зауыты» - «Қазақмыс» корпорациясының филиалы, «ҚарТКМаш» ЖШС, ««Имсталькон» Қарағанды металл өнімдері зауыты», «НПФ «Технология» ЖШС, «Kazcentrelectroprovod» ЖШС, «Кұрылысмет» ЖШС («АрселорМиттал Темиртау» компаниясының біріккен машина жасау зауыттары) болып табылады. Облыста тау-кен-шахталық жабдықты дамытумен айналысатын Қарағанды машина жасау консорциумы құрылды. Бұл кәсіпорындар бірегей жабдыққа, қажет өндірістік алаңдарына және барлық технологиялық қайта балқытуларға ие. Өзінің өндірісін олар соңғы жылдары тау-кен рудалы, металлургиялық және мұнай-газ өнеркәсібі мен импорттық-ауыстырымды өнімді аймақ пен республикада шығаруға қайта бағыттады.

Құрылыс индустриясы саласында Қазақстанда мынадай ірі цемент өнірушілері қызмет етеді: «CentralAsiaCement» АҚ және «Қарцемент» АҚ. «Сантехпром» ЖШС және «Kaztherm» ЖШС – панелдік радиаторларды шығаруға маманданады, «Караганданеруд» ЖШС және «Техноиндустрия» ЖШС ашық түсті шағылды алады және өндіреді, «Казтрансметалл» ЖШС, «NORD Пром НС» ЖШС және «Нұрхан» ЖШС әр түрлі темірбетон бұйымдарын өндіреді, «Карал PLAST» СП ЖШС – пластмассадан әр түрлі диаметрлі тораптарды, «Металл Профиль Зауыты» ЖШС – төбе жабатын жұмыстарға арналған металл черепица мен профильденген табақты шығарады.

Химиялық өнеркәсіп келесі өндірістік бірлестіктермен ұсынылған – «Теміртау электрометаллургиялық комбинаты» АҚ, «Эгофом» ЖШС, «Трек» ЖШС, «Максам Казахстан» ЖШС, «Қазақмыс» корпорациясының күкірт-қышқылды цехі жұмыс істейді. Карбидтер, сульфаттар, күкірт қышқылы, азоттық тыңайтқыштар, жарылғыш заттар, стирол полимерлері, полиуретандар алғашқы түрлерінде шығарылады. Разенке және пластмасса бұйымдарын өндіретін негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар «Карагандарезинотехника» ЖШС, «Сараньрезинотехника» ААҚ, «Восход» ЖШС болып табылады. Химия өнеркәсібінде жұмыс істейді: «Теміртау химия-металлургиялық зауыты» ЖШС, «Монета Дитерджетс жуғыш құралдар зауыты» ЖШС.

Экономиканы одан әрі дамыту үшін өндірістің шикізат салаларының мәні зор. Азық-түлік және сусындар өндірісі бойынша едәуір ірі кәсіпорындар жылына 4600 тонна өнім беретін «Қарағанды кәмпиттері» АҚ кондитерлік фабрикасы, «Эфес – Караганда» шетелдік кәсіпорны ЖАҚ болып табылады. Зауыттың қуаттылығы жылына 1,5 млн.л. сыра шығару мүмкіндігін береді. Өндірістің тұрақты дәстүрлері мен үнемі жаңарып отыруы кәсіпорынға жоғары сапалы сыра шығаруға мүмкіндік береді. «Қарағанды мелькомбинат» ЖШС, «Апрель-Кулагер» ЖШС, «Балқашсүт» ЖШС, «Дамир АА» ЖШС, «Барракуда KZ» ЖШС, «Айза» ЖШС, «Бидай Нан ЛТД и Со» ЖШС, «Қарағанды-Нан корпорациясы» ЖШС кәсіпорындарында өндірістің негізгі қорларын жаңарту жүргізіледі, ол осы кәсіпорындардың өнімдерінің сапасын жоғарылатуға әсер етеді.

Ірі кәсіпорындар: «СШТФ «GalexPlus» ЖШС, «Азия Тех» ЖШС, «Бірге» ЖШС, ЖК Гайсина Л.В. арнайы киім шығаруға маманданады. «Тэгам» ЖШС, «Еско» ЖШС, «Руми-Эн» ЖШС, «Temirtau Associates and Ancillaries» ЖШС, «ЮтарияLtd» ЖШС кәсіпорындары бөлшек нарығында шұлық-нәски өнімін ұсынады. Арнайы аяқ-киім шығарумен «PersInternational» ЖШС және «Қарағанды аяқ-киім фабрикасы» ЖШС айналысады. Өндірістік міндеттерді шешу, жаңа технологияларды енгізу, тұтынушылық тауарларды дайындау және халық сұранысын қанағаттандыру үшін осы кәсіпорындарда іске қосылғандардың қатарына жаңа өндіріс күштері мен объектілері енгізіледі, тау-кен рудалы және өңдеу өнеркәсібінің әр түрлі машиналары мен техникалық жабдығына запастық бөліктердің өндірісі ұлғаяды.

Қазақстан Республикасының жаңа, нарықтық қатынастарға ауысуынан кейін күрделі міндеттер облыстың ауыл шаруашылығының алдына қойылды. Ауыл шаруашылығының жеке салалары бойынша мемлекеттік дотация бітті, өнеркәсіптік тауарларға, жанар-жағармай материалдарға бағалар өсті. Бұрынғы совхоздар негізінде фермерлік шаруашылықтар, ЖШС, АҚ құрыла бастады, олар бойынша совхоздардың мүлігі таратылды. Агробизнесті 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымдарына тиімді енгізу мақсатында 2 млрд көлемінде мемлекеттік қолдау көрсетілді. 180 млн. теңге, соның ішінде 299,6 млн. теңге – облыстық бюджеттен. Мемлекеттік инвестициялау субсидиялар мен бюджеттік несиелендіру жолымен бюджеттік бағдарламалар арқылы ғана емес, ауылдық кредиттік серіктестігі сияқты жаңа нысандар мен ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры арқылы жүргізілді.

Ауылдық кредиттік серіктестіктері мен «Аграрлық кредиттік корпорациясы» АҚ өкілдігі үшін едәуір перспективалық аудандарды анықтау бойынша ауыл шаруашылығы департаменті кезіндегі облыстық комиссиясының белсенді жұмысы 2005 ж. 207 ауыл шаруашылығы өндірушілерін біріктіруге және олардың дамуымен 3 ауылдық кредиттік серіктестіктерді Ақтоғай, Шет, Жаңаарқа аудандарында құруға мүмкіндік берді. Барлығы іске қосылған 7 ауылдық кредиттік серіктестікпен 2005 ж. 80 жобаға 191,3 млн. теңге сомасына жеңілдік несие берілді. Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорының филиалымен бірге республикалық бюджеттің қаражаты есебінен пилоттық шағын несиелендіру үшін ауылдық аудандар анықталды. Ақтоғай, Қарқаралы, Бұқар-жырау, Шет және Жаңаарқа аудандарының үй шаруашылықтарымен 34,2 млн. теңге сомасына 434 кредит алынды.

Қалалар мен облыстардың арасындағы шефтік байланыстарды жаңартқан ауылды қайта жандандыру бойынша іс-шаралар жоспары экономиканың нақты секторымен және ауылдық аудандармен 2005 ж. ауылға 1 млрд. 829 млн бюджеттен тыс инвестицияларды тартуға мүмкіндік берді. Лизингтік және кредиттік қарым-қатынастарды дамыту бойынша жүйелі жұмыс агроқұрылымдардың энергиямен қарулануды жақсартуға әкелді. 2006 ж. лизингіге бюджеттік бағдарламалар бойынша ауыл шаруашылығы техникасының 56 бірлігі иелікке алынды, соның ішінде 8 комбайн — облыстық бюджеттен. Бұдан басқа, жеңілдік несиелері есебінен «Казагрофинанс» АҚ арқылы Осакаров ауданында ХТБ орнатылды, Жаңаарқа, Абай және Бұқар-жырау аудандарында облыстық бюджеттен мамандандырылған агросервистік орталықтарды құруға 260 млн. теңге несиелік ресурстар бөлінді.

Агротағамдық бағдарламасын жүзеге асыру кезеңінде іске «Магнитка» ЖШС өндірістік күштері қосылды, Қарағанды қаласында сүт зауыты салынды, құрама жем өндіру және құс сою бойынша «Нұр СХ» және «Аян М» ЖШС, «Кадер» ЖШС диірмен цехтері, «Сары Арка Нан» кулинарлық цехі, «Караганды Нан» желілері жұмылдырылды. 2007 ж. облыста 290 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, 6238 фермерлік және шаруа қожалықтары, 115,5 мың жеке қосалқы шаруашылықтары болды.

2012 ж. мал мен құстың басын өсіру облыстың 17 аймағында байқалды. Сонымен мал мен құстың басын 2011 ж. салыстырғанда едәуір көбейту Приозерск (38,6%) және Жезқазған (13,5 %) қалаларында көрінді. Нұра және Бұқар-жырау аудандарында да соған сәйкес - (10,0 %) және (8,5 %).

2013 ж. ауыл шаруашылығы мәдениетінің егістік ауданы аймақта 996,8 мың гектарды құрады. Едәуір үлкен аудан (67,2 %) бидай және бұршақты дәнді-дақылдармен егілген. Бидай және бұршақ өнімдерін егу құрылымында салыстырмалы салмағы бидайға келеді - 77,8 %. Арпаның үлесі 19,2 %, сұлы – 2,2 %, бұршақты дақылдар – 0,8 % құрайды. Майлы өсімдіктер 32,3 мың гектарға салынды. Майлы дақылдардан егістік зығыр - 88,8 %, сафлор – 67,2 % ұлғайды [4, 2 б.]. Аймақтың ауыл шаруашылығы жалпы үлкен әлеуетке және жеткілікті резервтерге ие.

Облыста шетелдік инвесторлардың қатысуымен инвестициялық жобалар сәтті жүзеге асырылуда. Индустрияландыру картасының шеңберінде шетелдік қатысумен келесі жобалар жүзеге асырылды: «КазБелАЗ» «Запас бөліктерін өндіру және техника жинау, «КазБелАЗ» ЖШС. Серіктес ел Беларусь. Жоба 2010 жылдың маусымында іске қосылды, оның жалпы құны – 10 млрд. 500 млн. теңге. Іске қосу басталғалы 3 бірлік техника шығарылды (0,3 %). «БелАЗ» техникасының тораптары мен агрегаттарына күрделі жөндеу жүргізілуде. БелАЗ-7547 карьерлік самосвалды жинау іске асырылады, «Тарту-Стандарт» СО ЖШС сертификациялық талаптарына сәйкес құжаттарды дайындау бойынша жұмыс жүргізіледі.

Аймақта азық-түлік тауарларының сатылуы және қызмет көрсету (тұтынушылық нарық) сәтті дамуда. 8729 сауда объектілері жұмыс істейді, соның ішінде: 7094 дүкен, 1534 қоғамдық тамақтану объектісі, 58 сауда нарығы және 43 әлеуметтік павильоны, Қарағанды, Сәтпаев, Қаражал қалаларында және Жаңаарқа ауданында 4 коммуналдық нарығы құрылды. Бұл коммуналдық нарықтарда өнімді 10-15 % төмен бағамен өткізуге мүмкіндік береді. Сауда объектілерінде халыққа сервистік қызмет көрсетуді жақсарту үшін сауда операцияларын іске асыру кезінде төлем карточкаларын пайдаланумен төлемдерді қолдану бойынша жұмыс жүргізіледі. Осы мақсатта облыстық әкімдікпен Ұлттық Банкінің Қарағанды филиалымен бірлесіп Қарағанды облысында ақшасыз есеп айырысу жүйесін дамыту бойынша іс-шаралар жоспары әзірленеді. Қазіргі таңда 2,5 мыңнан астам (2530) POS-терминал орнатылды. Бөлшек тауар айналымының көлемі бойынша Қарағанды облысы республикада екінші орын алады [4, 3 б.].

Сонымен, егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында Орталық Қазақстанның рөлі үлкен. Мықты өндірістік-техникалық базадан тұрады, бірақ өнеркәсіптік даму деңгейі бойынша республика аймақтары арасында бірінші орын алады.
Әдебиеттер тізімі
1. Караганда и Карагандинская область: Энциклопедия. – Алматы: Атамура, 2008. - 528 с.

2. Региональное социально-экономическое развитие региона / Под редакцией А.А. Алимбаева. Т.1. - Караганды, 2002. - 374 с.

3. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. Алматы, 2003. - 562 с.

4. Абдишев Б. Системный прорыв в будущее. Отчет акима области // Индустриальная Караганда 18 февраля 2014 года, № 29-30. С. 2.