ҚР ҰҒА академигі А. М. Ғазалиевтың редакциясымен

А.Е. Даниярова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университеті

Қазақстан тарихы кафедрасының

доценті, т.ғ.к.

e-mail: aina171173@mail.ru

Қазақстан Республикасының Президентінің 2004 жылы 13 қаңтарда №1277 Қаулысымен Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігі әзірлеген «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Осы бағдарламаның мақсаты – рухани және білім беру саласын дамыту, еліміздің мәдени мұрасының сақталуын және тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету. Бағдарлама міндеттері: еліміздің маңызды тарихи-мәдени және сәулеттік ескерткіштерін жаңғырту; мәдени мұраны зерделеудің тұтас жүйесін жасау, оның ішінде жаңа заманғы ұлттық мәдениетті, фольклорды, дәстүрлер мен салттарды жаңғырту; ұлттық әдебиеттің көп ғасырлық тәжірибесін және жазба әдебиетін толық көркем және ғылыми серияларын құрастыру арқылы жалпылау; мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойлардың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктері негізінде гуманитарлық білімнің толыққұнды қорын жасау; еліміздің қорларында, мұрағаттарында және қоймаларында жатқан көрнекті ауызша кәсіби дәстүрлі орындаушы-музыканттардың фоножазбаларын жаңа заманғы аудиотасымалдағыштарға жаңғырту және тасымалдау болып табылады [2].

Бүгінгі күні біздің мемлекетіміздің басымдықтарының бірі мәдениетті қолдау болып табылады, себебі мәдениет – бұл моральдық-адамгершілік құндылықтары, адамды әлеуметтендіру, оны азаматтық міндеттерге қатыстыру жүйесінде негізгі элемент.

«Бірде-бір дәуірді, оның ұлы адамдары туралы түсінік алмастан дұрыс түсіну мүмкін емес, - дейді, біздің мемлекетіміздің басшысы Н.А. Назарбаев. Немесе адамзат тағдыры арасынан тарих барысын көріп қана қоймай, оған жанымызбен енеміз» [3].

Ірі тарихи тұлғалардың тағдыры олардың өмірлерінің хронологиялық шеңберімен тұйықталмайды және болашақ ұрпаққа адамгершілік өсиетін қалдырады.

Әбілқайыр хан 1693 жылы Түркістан қаласында туған. Ол - Әз Жәнібектің бесінші ұрпағы. Шыңғыс ханнан бастап тарататын болса ол хан әулетінің он сегізінші ұрпағы. Әз Жәнібектен тоғыз ұл тарайды, солардың бірі – Өсеке сұлтан одан Бөлекей ноян, одан Ырыс сұлтан, одан Хожа сұлтан, одан Абдолла сұлтан туған, Әбілқайыр осы Абдолла сұлтанның баласы. 1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында жас Әбілқайыр Кіші жүз әскерінің қолбасшысы және хан болып сайланды, ал түмен басы болып атақты Бөгенбай батыр тағайындалды. 18 ғасыр қазақ халқы үшін ел басына күн туған кезең болды, жоңғарлар тарапынан болатын шабуылдар халықты көп күйзеліске ұшыратты. Әбілқайыр бұл сұрапыл соғыста жанкештілік танытты. Ол бабаларының иелігінде болған Сайрам, Түркістан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлігімен көзге түсті. Бұл қалалар жоңғарлардың қоршауында қалған кезде, тең емес ұрыста анасы мен әйелі тұтқынға түскен соң, Әбілқайыр хан шегінуге мәжбүр болды. 1718 жылы Аякөзде Әбілқайыр мен Қайып 30 мыңдық әскері жоңғарлармен қанды шайқас жүргізді.

Әбілқайыр жастайынан батылдығымен танылып, дарынды әскербасы және білгір саясаткер болды. 1726 жылы үш жүздің қазақтары бас қосқан құрылтайда билер мен батырлар бірауыздан Әбілқайырды Қазақ хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп сайлады [4, 140-б.].

Әскербасы Әбілқайыр халық жасақтарында қыруар істер атқарды, соғысу қабілетін жоғары деңгейге көтерді және қарулы күштерде адамгершілік рух пен патриотизмді марапаттап отырды. 1728 жылы қазақ әскері жеңіске қол жеткізді. Бұл шайқастар, Ұлытау тауларында, Қарасиыр жері мен Бұланты өзенінің бойында болды, мұнда қазақтар қонтайшының ұлы басқаратын экспедициялық корпусты талқандады. Бұл жеңістен кейін халық көкейінде жеңіске қол жеткізуге болады деген сенім ұялады. Басқыншыларға қарсы халық жұмыла көтерілді [5, 179-б.].

Алайда бұл жеңілістен кейін де жау әлі күшті күйінде қалды. Жағдайға қанық Әбілқайыр жаңа шабуыл бастады. 1730 жылы көктемде Балқаштың оңтүстік шығысындағы Итішпес елді мекенінде Әбілқайыр бастаған қазақ әскері жауларды тағы талқандады. Жоңғарларға қарсы жүз жылдық соғыста қазақ халқы өзгерісті кезеңге аяқ басты, жеңіске бір табан жақындағандай болды.

1731 жылы Ресей сыртқы істер министрлігінің М. Тевкелев бастаған елшілігі Ырғыз өзенінің бойындағы Майтөбе деген жерде отырған Әбілқайырдың ордасына келіп, қазақ ұлысын Ресей құрамына алу туралы келіссөз жүргізді. Әбілқайыр 1731 жылы 10 қазанда Ресей империясының қарамағына кіргендігі жөнінде ант берді. Бұл антты 1738, 1740, 1742 жж. қайталады. Ант беру арқылы ол Ресеймен тату тұруды, орыс қарамағындағы башқұрттар мен Еділ қалмақтарының қазақ жеріне шапқыншылығын тоқтатуды, Ресейдің көмегімен жоңғарлар басып алған жерлер мен қалаларды қайтып алуды көздеді. Осылай өзінің беделін арттырып, үш жүздің басын біріктіріп өзі билеуді, хандықты балаларына сайлау тәртібімен емес, мұрагерлік жолымен қалдыруды жүзеге асырмақ болды. Сөйтіп, ол жеке мүддесімен қатар халықты апаттан сақтауды да ойлады [4, 141-б.].

Қазақ мемлекеттілігінің дана саясатын беріктендіруді Абылай хан жүргізді (1711 - 1781 жж.). Абылай хан – осы дәуірдің саяси жарқын тұлғаларының бірі. Қазақ мемлекеттілігінің өркендеуі және сыртқы қауіппен күрестегі жетістіктер соның есімімен байланысты. Абылай хан (сондай-ақ Абылай, Әбілмансұр) атақты хандардың бірі, Көркем Уәли сұлтанның ұлы, қанішер Абылай ханның немересі, Барак ханның ұрпағы (9-буында). Шын аты – Әбілмансұр. Абылай деп өзінің әскери ұраны «Абылай» бойынша, шексіз батылдығы мен ұрыстағы тегеурінділігі үшін «Қанішер Абылай» атанған атасы қанішер Абылай ханның құрметіне аталған.

Абылай 13 жасында Жоңғария ханы Цеван Рабданның шапқыншылығы кезінде әкесінен айрылады. Орта жүз Самарқандқа қоныс аударуға мәжбүр болады. Жас кезінде-ақ Абылай дана атанған және ең шытырман жағдайлардан құтылып шығатын керемет қабілеті үшін «Аруақ» деген атақ алған.

1739 жылы, Симеке хан қайтыс болғаннан кейін келесі хан - Әбілмәмбет, оның әскери басшысы Абылай болады. Басқару жылдары – 1771-1781 жж. Абылай соңғы қазақ ханы болды, оның беделі қазақ жерінің барлық түкпірінде толассыз болды. Өзінің дипломатиялық қызметінде бір мақсатты – ежелгі аумақтарды қазақ руларының иелігіне қайтаруды көздеді.

Абылай хан халық есінде тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің символы ретінде қалды, ол қазақтардың басқарушысы ретінде бөтен жердің монархы болып тағайындалған жоқ, құрылтайда өз дәрежесінде – халық жиналысында сайланды, онда қазақ қоғамының барлық сословиесі көрінді.

Жас кезінде Абылай ақылды деп аталды және ең қиын жағдайлардан шығып кетудегі керемет қабілеті үшін «Аруақ» деген атаққа ие болды.

18 ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында Абылай есімі бізге белгілі құжаттарда Әбілмәмбет ханмен қатар аталады. Орыс тарихшысы А.Левшин: «1739 жылы Орта жүзде Сәмеке (Орта жүздің батысындағы аз санды руларды биледі) ханның орнына хан сайлаудан бұрын Әбілмәмбет пен Абылай екеуі бірдей хандық билік жүргізген» - деп жазды [6, 18-б.].

1738-1741 жылдары Абылай хан бастаған қазақ қолы жоңғар басқыншыларына бірнеше мәрте соққы берді. 1742 жылы Абылай хан тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына тұтқынға түсті. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жау қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, оны босатып алу үлкен саяси мәселеге айналды. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Төле би мен Әбілқайыр хан Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатып алуда ара түсуге өтініш жасады. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор генерал-губернаторы И.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. Қазақтың үш жүзінен Төле би бастаған 90 адам елші барып, келіссөз жүргізіп, 1743 жылы қыркүйектің 5-інде Абылайды тұтқыннан шығарып алды. Бұл жөнінде И.Неплюевтің Сыртқы істер алқасына жазған хатында қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме деген қауіп те білдірді.

Абылай билігінің күшейе түсуінің жаңа кезеңі 1744 жылы Әбілмәмбеттің Түркістанға көшіп кетуі уақытына саяды.

Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-1755 және 1764 жылдары қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарда шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ және Шынқожа батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы себепті Абылай 1755-1765 жылдары Қырғыз ұлысына жорық жасап, Іленің сол жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздардың Нарынқолдан Қордайға тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды.

Өмірінің соңғы 15 жылында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес жүргізді. 1765-1767 жылдары Абылай қолының Қоқан билеушісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде Түркістан, Сайрам, Шымкент қалалары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. Ташкент алым төлеп тұратын болды.

Абылай Ресей мен Қытай империяларының арасында орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайына икемделген саясат жүргізді. Қытай әскерлері жоңғарларды жойып, Орта Азия мен Қазақстанға ене бастаған кезде мұсылман елдерінің басын қосуға ұмтылып, Ауған шаһы Ахмад Дурранимен келіссөз жүргізді. Түркияға елшілік жіберу ниеті де болды. Қытаймен қатынас жақсара бастаған кезде орыс бодандығынан бойын тартып, патша әкімшілігінің шақыруымен хандық белгілерді қабылдау үшін 1779 жылы қазан айында Петропавл бекінісіне барудан бас тартты.

Абылай өмір жолын ат үстінде жорықтарда өткізіп, Арыс өзені жағасында қайтыс болды. Сүйегі Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің ішінде Қабырхана мен Ақсарай арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қыз қалды. Қазақ халқының жадында Абылай қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символына, жауынгерлік ұранға айналды.
Әдебиеттер тізімі
1. Закон Республики Казахстан «Об охране и использовании объектов историко-культурного наследия» // Казахстанская правда. – 1992. – 2 июля; Закон Республики Казахстан «О Национальном архивном фонде и архивах» // Казахстанская правда. – 1998. – 22 декабря; Закон Республики Казахстан «О культуре» // Казахстанская правда, 2006, 15 декабря.

2. Государственная программа «Культурное наследие» // Казахстанская правда, 2004, 13 января.

3. Назарбаев Н. Независимому Казахстану – жить и здравствовать // Казахстанская правда, 1998, 16 декабря.

4. Казахское ханство. – Алматы: Аруна, 2009. - 224 с.

5. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Очерк. – Алматы: Дәуір, 1993. – 416 с.

6. Касымбаев Ж. Абылай-хан. История, личность, время. Серия «Знаменитые люди Востока». – Алматы: Аруна, 2007. – 92 с.

7. Сулейменов Р.Б., Моисеев В.А. Аблай-хан. Внутренняя и внешняя политика. - Алматы: Жазушы, 2001.

А.А. Әбдрахманова,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы кафедрасының

аға оқытушысы

e-mail: aardasha@list.ru

Қазақтың атақты үш биінің есімдері – Төле би Әлібекұлы (1663-1765), Қазыбек Келдібекұлы (1665-1765) және Әйтеке Байбекұлы (1682-1766) – олардың мемлекеттік және қоғамдық қызметінің маңыздылығы тұрғысынан, шешендік өнерінің және поэтикалық шеберлігінің күші жағынан халықтың жадында мәңгілік сақталып қалды және тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге одан тыс жерлерде де танылды [2, 432-б.].

Сондай-ақ, осы жерде біздің Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 1993 жылғы 28 мамырдағы демократиялық жаңарулар кезінде, Шымкент қаласының жанында, Ордабасы тауында оның екі көршілес мемлекет – Қырғызстан мен Өзбекстанның Президенттерімен кездесуі кезінде айтқан сөздерін еске алу керек: «Біз халықтың әйгілі үш ұлы, үш даңқты данасының аттарын білеміз: Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би. Олар қазақтар үшін бірліктің ауыспайтын нышаны болды. Олардың армандаған сөздері Қасиетті кітаптардан алынған нақыл сөз сияқты ұрпақтардың ақылын жаулап алды. Олардың қазақ халқы үшін тарихи маңызын, олардың біздің тарихымыз үшін маңыздылығын асыра бағалау мүмкін емес. Және біздің халық ретінде сақталып қалғанымыз, егеменді мемлекетке атау бергеніміз, қазір тәуелсіздік туын көтергеніміз, қасиетті жерде игілікте, бейбітшілікте және келісімде өмір сүріп жатқанымыз үшін, біздер, қазақтардың қазіргі ұрпағы оларға толық міндеттіміз. Және олардың құдай берген өшпес жадының алдында басымызды төмен иеміз.

Би дегеніміз жай ғана қазы емес, осы құрметті лауазымға сайланған, өзінің бүкіл өмірінің мысалымен қазы болу құқығын дәлелдеген адам. Даналық, аңғарғыш ақыл, аналитикалық ойлау қабілеті, ата-бабалармен жинақталған заң білімдерінің жиынтығын иелену, тайпаның, рудың, ауылдың, қаланың, аймақтың, жүздің, бүкіл Ұлы даланың өмірінің дәстүр-салттық тәртібінің егжей-тегжейінде бағдарлану және міндетті түрде – жеке тұлғаның дақ түспеген моральдық-адамгершілік қасиеттерімен бірлескен шешендік өнердің жоғары деңгейі адамға таңдаулы би болу құқығын берген.

Төле, Қазыбек және Әйтекені халық барлық билердің биі деп атаған. Олар замандастар болған. Олардың әрқайсысы туралы академик С. Зиманов былай дейді:

«Төле би қазақтың ежелгі этностық бірлестігі үйсіндерден шыққан. Әр түрлі деректер бойынша, ол Ташкент маңында дүниеге келіп, онда өмірінің жастық кезін және соңғы жылдарын өткізді. Оның шыққан тегі аты аңызға айналған Майқы биден басталады. Әкесінің еркі бойынша бала Төле бес жасынан бастап оқуын бастады, 9 жасынан бастап әкесінің басшылығымен сот талқылауларына және сот шешімдерін шығаруға қатысқан, ал 15 жасында Төле дана ақсақалдардан, атап айтқанда, 100-ге келген Сарыарқадағы атақты Әнет бабадан бата алып, сынақтар мен өзіндік аккредиттеуден сәтті өтіп, дербес қазы жолына түседі» [3, 460-б.]. «Қазыбек би дәстүрлі Сарыарқалық мәдени ортада өсті және тәрбиеленді, онда оны дарынды бала ретінде қабылдады. Оны қоғамдық қайраткерлерге дайындады, халықтың ауызша рухани байлығын меңгеруге, шешендік негіздері мен техникасына, даналықты меңгеруге үйретті. Орта Жүзде Қазыбек би беделі танылған адам болды. Орыс өкілінің 1763 жылға қатысты бір ресми хабарламасында былай айтылған: «Орта Жүзде Қазыбек биді үнемі және күнде дерлік Әбілмәмбет ханның өзі де, Абылай хан да, және басқа ұлыстардың сұлтандары, ақсүйек старшиналар да әр түрлі кеңес сұрап келетін, және оның келісімінсіз ешқандай ақсүйекті қабылдамайтын, басты қазы ретінде құрметтейді» [4, 32-б.].

Әйтеке би туралы академик С. Зимановта былай делінген: «Есімі Кіші жүздің ежелгі аумақтарының шегінен тыс алысқа созылып жатқан Әйтеке би өзінің дәуірінде аңызға айналды. Оның туылған жылы мен қайтыс болған жері жуықтатып анықталған. Әйтеке бидің Төле би мен Қазыбек бидің замандасы болғаны көпшілікке белгілі. Олармен бірге XVII ғасырдың соңғы ширегінде және XVIII ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының үш құрылтайын билеушілер тобына кірген. Әйтеке атақты Ұлықбектің медресесінде оқып, оны сәтті бітіріп шыққан. Араб, парсы және түрік тілдерін меңгерген. Бес жасынан бастап Жалаңтөс билеушінің отбасында атақты қызыл езу билерде билік мектебінен өткен. Әйтеке бидің идеялық мақсаттары бастапқыда Төле би мен Қазыбек би басшылыққа алған мақсаттармен ұқсас болды. Олардың барлығы халыққа шынайы және әділ қызмет етуді өздерінің бірінші және бастапқы мақсаты етіп қойды». Төле бидің тапқырлығы, даналығы және биязылығы оның көзінің тірісінде Бұқар жырауда, Қазыбек биде, Әйтеке биде танылған. Тарихта Төлеге қатысты мынадай пікір қалған: «Ізгі ойдың - көзі, ал оның авторында рухани Майқы атасы бар». Бұл жерде ол өзіне Майқы бидің рухын сіңірді деген мағынаны білдіріп тұр. Сыңыр жырау, Асан Қайғы, Жиренше Төле биді хандардың тірегі деп санады, оның шешендігін және қарапайым адамдардың мұқтаждықтары туралы қамқорлығын ерекшелеген [5, 231-б.].

Тәуке ханның «Жеті жарғысын» жазумен және іске асырумен Төле бидің есімі халықтың санасына берік орнады. Төле бидің халықты егіншілікпен айналысуға, мал өсіруді қала өмірінің тәртібімен үйлестіріп, көшпенділіктен отырықшылыққа өтуге, болашақ ұрпақ жайындағы қамқорлық мақсатында көрші халықтардан жақсы өнеге алуға шақыруына байланысты оның беделі жоғарылады. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер», - деген Төле. М.Ж. Көпеев танылған би және кеңесші Тәуке ханды қазақтардың орталықтан-дырылған мемлекетті құрғаны үшін майталман күрескер ретінде бағалады, оның саясаткер ретіндегі еңбегі – халықты нығайтуда, біріктіруде [6, 256-б.].

Аңыз бойынша, адамдар жаппай орныққан жерлерін асығыс тастап кете бастады, жалғыз Төле би ғана өзінің үйін бұзбады. Одан: «Сен неліктен жиналмай отырсың?» - деп сұрайды. «Биылғы жылы бір қарлығаш киіз үйдің төбесіне ұясын салды. Бұл аты аңызға айналған құс: су тасқыны болғанда, Нұхтың кемесі суға батқанда, оны құтқарып қалды. Енді мен оның ұясын қалай бұзып, балапандарын құртамын», - деп жауап беріпті Төле. Қалмақтың әскер басшысы: «Иә, бұл шынында да қасиетті екен», - деп, оны және оның жанындағыларды орнынан қозғамады. Ташкент пен Шымкенттің төңірегінде Төле биді тура атымен атамай, «Қасиетті құс» деп атау дәстүрі сақталған [6, 102-б.].

Сондай-ақ Қазыбек би ақын, би-шешен ретінде де әйгілі. Оның әдеби шығармашылығы Орта жүздің басшысы, сот ісін жүргізуші және дипломат ретіндегі қызметінен ажыратылмайтын болды, сондықтан оның сот ісін қараудағы немесе пікірталас-келіссөздердегі сөйлеген сөздері прозалық афоризмдер және қарсыласының сөздеріне өлеңмен жауап беру түрінде болды. Сондай-ақ оның шығармашылығында дана жұмбақтардың немесе серіктестері не болмаса қарсыластары айтқан тұспалдардың және астарлы сөздердің поэтикалық шешулері кездеседі.

Оның жоңғар басшысы алдындағы үздік поэтикалық туындыларының бірі сақталып қалған: «... Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөз асырмаған елміз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз. Сен қалмақ болсаң, біз қазақ, қарпысқалы келгенбіз, сен темір болсаң, біз көмір балқытқалы келгенбіз. Қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенбіз. Танымайтын жат елге танысқалы келгенбіз, Танысуға көнбесең шабысқалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар жарысқалы келгенбіз. Тұтқыр сары желіммен, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітіміңді айт, бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт!».

Әйтеке би (шын аты Айтық) Байбекұлы. Оның өмірбаяны туралы мәліметтер өте мардымсыз, туылған жері мен күні де белгісіз. Ол Бұхараның жанында туылған және дүниеден өткен күні шамамен 1682-1766 жж. деп жорамалдайды. Бірақ оның үш жүзді біріктіру себебі бойынша кеңеске шешуші қатысуы белгілі. Ол үйдегі де, мектептегі де (Бұхарадағы медресе) тәрбие мен білім алу жолынан оның ағасы болып келетін Самарқандтағы Шардара және Телеқара құрылысымен әйгілі, қоғамдық және саяси қайраткер Жалаңтөстің тәлімгерлігімен өтті. 20 жасында Әйтеке би атақты би болды, 30 жасында Кіші жүздің аға биі атанды және содан бері оның есімі Төле бимен, Қазыбек бимен, сондай-ақ Тәуке ханмен қатар тұрады.

Әйтеке би – «Жеті жарғы» авторларының бірі, ол рулар арасындағы қанды кек тізбегін тоқтату үшін, қанды кекті, қанға қан принципін «әділ жазалау» және «өтеп алу» принципіне айырбастауға мүмкіндік туғызған. Тәуке ханның көмекшісі мен кеңесшісі, батырдың өзі, Тәукемен бірге Сайрамға шапқыншылықтың көріністеріне қатысты. Қазақ жерлерін меншікті конститу-циясы бар, бірыңғай орталықтандырылған мемлекет шеңберінде біріктірген-діктен, «ұлы», «құдай берген» деп аталған, Тәуке ханмен бірлесіп, ойраттармен және орыстармен қатынастарда белгілі тепе-теңдікті анықтауға жәрдемдескен, қазақтардың, қарақалпақтардың және қырғыздардың жоңғар шапқыншылығына қарсы күштерін біріктіруге мүмкіндік туғызған. Ол замандастары мен ұрпақтарының жүрегінде өзінің ақылды шешімдерімен айқын із қалдыруы үшін, би жоғары адамгершілік деңгейде болуы тиіс деген пікірді айтқан. Олардың әділдігін Әйтеке би «аттың жалын қатаң түрде ортасынан кесе» білумен байланыстырады. ХVII ғ. 80-ші жылдарында Тәуке хан билеп тұрғанда жоғарғы сот тұлғалары және хандық кеңестегі жетекші саяси күш ретінде билердің рөлі нығайды. Олар ру ақсүйектерінің съездеріне қатыстырылды, онда хандықтың аса маңызды мәселелерін шешті. Рулар арасындағы барлық ірі даулар да осы ала ауыздықтар олардың мүдделеріне әсер еткен рулардың билерінің қатысуымен шешілген.

Төле бимен және Қазыбек бимен бірге Әйтеке би жылдар арқылы Тәуке ханнан Абылайға дейін қазақ мемлекеттілігінің эстафетасын алып өткендей болды. Ол қазақ мемлекетінің барлық үш жүзінің бірлікте, татулықта және келісімде болуы туралы ойлады және қам жеді. Әйтеке би ішкі және халықаралық проблемаларды шешу кезінде дана, әділ би, мықты ой адамы, жоңғар басқыншыларына тойтарысты ұйымдастыруға үлкен үлес қосқан, дарынды әскери қайраткер ретінде көрсетті. Сондай-ақ ол шешендік өнердің үлкен талантын иеленді, адамдарды сендіре білетін адам болды.

Әйтеке би 25 жасынан бастап алдымен Ордабасында, сонан соң Күлтөбеде және Ұлытауда өткізілген, үш жүздің беделді адамдары мен билеушілерінің жыл сайынғы жиындарына үнемі қатысқан. Тәуке хан кезеңінен бастап дәстүрлі болған осы жиналыстарда ұлттың бірлігін практикада нығайту проблемалары талқыланды, әр түрлі ара ауыздықтардан және жүздер мен рулар арасындағы ашық өшпенділік жағдайларынан туындаған, билер арасындағы даулар шешілді. Әйтеке бидің жасы бойынша Төле би мен Қазыбек биден кіші болғанына қарамастан, сол немесе басқа ала ауыздықтарды шешкенде оның сөзінің үлкен салмағы болған. Шүбәсіз беделі бар Әйтеке би, кейде пікірлердің парасатты теңдестігін сақтап, жеке билер арасында болатын қатты дауларда сабырлы фактор болатын. Оған көптеген адамдар жүгініп, оған соңғы сөзді қалдырған. Әйтеке бидің үш ұлы болған: Өтебас, Қосыбай және Жалтыр. Оның өзі, үш ұлы бидің кіші бола тұрып, бәрінен бұрын 57 жасында дүние салды. Ол Ташкенттен 75 шақырымда Қауыншы және Шыназ ауылдарының маңында жерленген.

Сонымен, қазақтың үш биі - Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би қазақ мемлекетінің, қазақтардың «Жеті жарғы» заңдар жинағының жетілуі мен дамуында, қазақ халқын ойраттар шапқыншылығы қарсы біріктіруде елеулі рөл атқарды.

Әдебиеттер тізімі
1. Стать вечным народом // Казахстанская правда, 2013, 25 октября.

2. Валиханов Ч. Сборник сочинений. – Алма-Ата, 1960. - Т.1. - 432 с.

3. Зиманов С.З. Казахский суд биев – уникальная судебная система. Алматы: Атамура, 2008. - 460 с.

4. Бельгер Г.К. Айтеке би. - Алматы, 1998. - 32 с.

5. Послание Главы государства Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» // Казахстанская правда, 2014, 18 января.

6. Артыкбаев Ж.О. История Казахстана. - Астана, 2012. - С. 35.