Р. М. Таштемханова Мұстафа Шоқайдың тарихи бейнесі

1 Өз тарапынан шетелде жүрген М. Шоқайға елдегі жағдай туралы толық мағлұмат беріп тұрған В.А. Чайкиннің хабарламаларын сипаттаңыз?

2 «Түркістан Баспа Серіктестігі» ұйымын сипаттаңыз.

3 И.В. Сталин «Ақ жол» журналының «саяси ұстамсыздығының» себебін М. Шоқайдан іздейтіндігі неліктен?

4 М. Шоқай мен Х. Досмұхамедов арасындағы құпия хат алмасу қалайша өрбіді? Оған түсініктеме беріңіз.

5 1930 жылы 26 ақпанда көп уақытқа созылған үзілістен кейін М. Шоқаймен байланысқа шыққан Искандер Көпжасаров елдегі хал-ахуалды қалайша сипаттайды?

6 1922 жылдың 18-22 қыркүйек күндері Ташкентте Ұлттық қоғамдар бірлігінің ІІІ конгресі өтеді. Оның маңызы қандай?

7 «Түркістан Ұлттық Бірлігі» ұйымының жұмысында Германияға оқуға жіберілген түркістандық жастардың орны қандай болды?

8 Германияда оқып жүрген түркістандық жастарды елге қайтару жұмыстары неліктен жүргізілді?

9 Жапон үкіметі өкілдерінің Ауғанстандағы түркістандық мұғажырлармен байланыстары қалайша өрбіді?

10 1927 жылы М. Шоқай «Түркістан Ұлттық Бірлігі» ұйымының Орталық комитеті құрамынан неліктен шығып кетеді?

11 А.-З. Валиди М. Шоқайға қандай айыптар тақты? Олар арасындағы теке-тірес қалайша өрбіді?
Баспасөз органдары

12 «Яш Түркістан» журналын шығаруға ұйымдастыру жолында М. Шоқай қандай қиыншылықтарға тап болды?

13 «Яш Түркістанның» таралу географиясы туралы не айта аласыз?

5 Ұлттық қозғалыстың стратегиясы мен тактикасын айқындау
Алғысөз
Тарау М. Шоқайдың жеке мұрағатында сақталған орыс отарлау саясатының салдарынан зардап шеккендер туралы нақты фактілер, тарихи құжаттар болуымен құнды. Осы тарауда тәуелсіздік үшін күресте жеңіске тек барлық бодан халықтары бір ту астына шоғырланып, бірігуі арқылы жетуге болады дей отыра, М. Шоқай оны жүзеге асырудағы нақты бағдарламаларды ұсынғаны туралы сипатталады. Тарау төрт бөлімнен құралады:

1) Түркістан мәселесінің халықаралық деңгейде қойылуы;

2) Түркістандықтардың ішкі бірлігін нығайту;

3) Түркістан бірлігінен түрік бірлігіне;

4) Түрік бірлігінен халықтардың біртұтас майданына.

Тараудың бірінші бөлімін меңгеру үшін мынандай мәселелерге аса көңіл бөлу керек: М. Шоқайдың алдында тәуелсіздік үшін күресудің қажеттігін бүкіл әлемге жариялап қана қоймай, оған жету жолдары мен тетіктерін, күрестің қозғаушы күштерін саралау міндеті тұрғанына сенім білдірді.

Екінші бөлімде М. Шоқайдың саяси қызметінің жемісі ұлттық күрестің қозғаушы күштерін анықтап, олардың тәуелсіздік идеясының туы астында жиналуынан айқын көрінеді. Тәуелсіздік үшін күрестің қозғаушы күштерін айқындауда ол дүниежүзі елдерінің, әсіресе, қазақ, өзбек, түрікмен, қырғыз, тәжік, кавказ халықтарының тарихын жетік білуіне, олардың азаттық жолындағы күш-жігерін, халықаралық қатынастарды жан-жақты зерттеп, қорытқанынан көруге болады.

Үшінші бөлімде М. Шоқайға «түрікшіл», «исламшыл» деген айыптар айтылғанмен, ол әрбір сынға шыдамдылықпен, төзімділігімен, өзінің білгірлігімен төтеп бере алғанына назар аудару керек. Оның пікірінше, түрікшілдік – шыққан тегі мен мәдениеті туралы мәселе де, тәуелсіздік үшін күрес – күн тәртібіндегі мәселе. Ол бұл екі мәселені шатастырмайды және бірінің есебінен екіншісін іске асырудан аулақ болғаны сөзсіз. Қысқаша айтқанда, бұл тарауда М. Шоқайдың Түркістанның рухани, саяси болашағы үшін түріктердің бірлігінде деген идеяны насихаттағаны жайында айтылады.

Төртінші бөлімінде М. Шоқайдың тек түрік тектес халықтармен шектеліп қалмай, Ресей бодандығындағы барлық халықтардың бастарын біріктіру жөніндегі идеяны жүзеге асыруға үндейді. Шет елдегі «Прометей», «Достық комитеті» сияқты ұйымдарда қоғамдық қызметі баяндалады.

Қорыта айтқанда, М. Шоқайдың ұлт-азаттық күрес барысында да, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін де Түркістан Кеңес Одағының құрамында езгіде болып келген ұлттардың ортақ іс-қимылына, қолдауына, сыртқы фактор ретінде Еуропа елдерінің көмегіне арқа сүйеуі керек дегенді ұстанымда болғандығы көрінеді. Ол түрік елдерімен мәдени байланыста бола отырып, түрік жұртшылығының барлық халықтармен терезесі тең ел қатарына қосылуын, көпвекторлы саясат ұстануын армандайды.

М. Шо­қай­ Па­риж­ге кел­ген бой­да Ф­ран­ция Сырт­қы іс­тер­ ми­нист­рлігі­нің­ бас­па органы “Темп” (“Le Temps”) газетіне сұх­бат береді [1]. О­дан­ кейін “Ориан э Окси­дан­” (“Orіent et Occіdent”) жур­на­лын­да Ке­ңес­ өкіметі­нің­ тү­рік­-мұ­сыл­ман ха­лық­та­рын­ о­тар­лық бұғауда ұс­тап­ отыр­ғаны, ке­ңес­ әс­кер­лері­нің­ Кав­каз­ рес­публикаларына ба­сып­ кір­гендігі, ба­тыс­ елдері мен­ Түр­кия­ның­ бұ­л мәселе төңіре­гін­дегі саясаты [2] туралы мақала жария­лай­ды. “Тем­п” газеті­нің­ тіл­шісі Жан­ Нор­виль­ М. Шо­қай­ды ба­тыс­ о­қыр­мандарына “Түр­кі­стан­ның­ аса бе­дел­ді, бі­лім­ді қай­рат­кері”, ал “Ма­тэн­” (“Le Matіn”) газеті­нің­ тіл­шісі Анри де Ко­раб­ “Түр­кі­стан ұлт­тық­ қоз­ғалысы­ның­ көсемі” [3] ре­тін­де та­ныс­тырады. Соны­мен­ бір­ге о­лар­ Ке­ңес­ өкіметі­нің­ жа­қын­да оны елге оралуға, Таяу Шы­ғыс­ елдері­мен­ шұ­ғыл­дана­тын­ лауа­зым­ды қыз­метке ша­қыр­ға­нын­ ха­бар­лайды. 1923 жыл­дың көк­те­мін­де М. Шо­қай­ Еуропа елдері­нің­ мем­ле­кет­, қо­ғам­ қай­рат­керлері мен­ жур­на­лис­тері қа­тыс­қан кон­фе­рен­цияда баяндама жа­сай­ды. Кейін ол “Orіent et Occіdent” жур­на­лын­да жарияла­нып­ [4], көп­ші­лік­ назарына ұсынылады. Баяндамада Түр­кі­стан­ның­ бас­қа мұ­сыл­ман елдері қауым­дас­ты­ғын­дағы орны, отар­лануы, боль­ше­вик­тер үс­тем­дігі­нің­ орнауы, а­шар­шы­лық­, о­рыс­ саясаты­ның­ сал­дары т. б. мәселе­лер­ төңіре­гін­де нақ­тылы мағ­лұ­мат­тар бері­ліп­, ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы­ның­ ал­дын­да тұр­ған бір­ден-бір­ мақ­сат Түр­кі­стан­ның­ то­лық­ тәуелсіздікке жетуі туралы мәселе тұңғыш­ қой­ылады. Мақала Еуропа баспасөзін­де Түр­кі­стан­ның­ тәуел­сіз­дігі жө­нін­де а­шық­ пі­кір­ біл­дір­ген­ алғашқы материал еді. Соны­мен­ бір­ге онда 1919 жылы 21 ақ­пан­да М. Шо­қай­дың­ Түркістан Құ­рыл­тай жиналысын шақыру жө­нін­дегі коми­тет­тің төрағасы ретінде Ф­ран­ция үкіметі­нің­ Бакудегі өкілі арқылы Вер­саль­ кон­фе­рен­циясына жі­бер­ген радиоте­лег­раммасы­нан­ ү­зін­ді­лер­ кел­тіріледі. Мұс­тафа­ның­ Еуропа елдеріне Түр­кі­станда Ан­тан­та әске­рін­ орна­лас­ты­рып­, В. Виль­сон­ның “14 пункті” негі­зін­де ұлт­тың­ ө­зін­-өзі билеу құқы­ғын­ жүзеге асыруға кө­мек­ беру жөнін­дегі бұ­л өтініші о­ның­ көз­қара­сын­да автономия­дан­ то­лық­ тәуел­сіз­дік идеясына көшуге ба­ғыт­тал­ған­ өзге­ріс­ті бай­қатады. Бұ­л жағ­дай мақалада әрі қарай­ өрбітіледі. М. Шо­қай­дың­ бұрыны­рақ­ Ф­ран­ция пар­ла­мен­ті­нің­ депутаты Жео Же­раль­дқа тап­сыр­ған­ шолу материа­лын­да да негізі­нен­ [5] осы мәселе­лер­ қоз­ғалады.

М. Шо­қай­дың­ бұ­рын­ғы автономия туралы идея­дан­ то­лық­ тәуел­сіз­дік идеясына көшуі жал­ғыз түр­кі­стан­дық­тар­дың ғана е­мес­, бү­кіл­ ә­зір­бай­жан­, татар­-баш­құрт, украин, гру­зин­ ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­тары ү­шін­ аса ма­ңыз­ды факторға айналады. Мақала бү­кіл­ Еуропа жұрт­шылығы­ның­ қо­ғам­дық ой-пікіріне ә­сер­ етеді, себебі түпкі мақсатымыз түр­кі­стан­дық­тар­ды Ре­сей­ден­ толық­ а­зат­ ету, осы мақ­сат үшін әре­кет­тенеміз деген мә­лім­деме көп­те­ген­ күмән­ді мәселе­лер­дің ба­сын­ ашуға кө­мек­теседі.

Мұс­тафа­ның­ Түр­кі­стан­ның­ то­лық­ тәуел­сіз­дігі ү­шін­ күресі Ре­сей­ді жек­ көру­ден­, не оны­мен­ бар­лық мәде­ни-экономика­лық­ қаты­нас­тарды үзу идеясынан­ туында­май­ды.Осы­ған­ бай­ла­ныс­ты ол­ А. де Ко­раб­тың “Түр­кі­стан – Ке­ңес­тік Ре­сей­ ү­шін­ ө­мір­лік ма­ңыз­ды өлке” де­ген­ мақаласына біл­ді­р­ген пікірін­де тәуел­сіз­дік ал­ған­ бұ­рын­ғы о­тар­ ел мен­ мет­рополия ара­сын­да бей­біт­, өзара тиімді қа­рым­-қаты­нас­тар орнауына үл­кен­ мән­ береді.

М. Шо­қай­ Ке­ңес­ Одағы­ның­ мұ­сыл­ман ха­лық­тар жө­нін­де жүр­гі­зіп­ отырған саясаты­ның­ о­тар­лық мә­нін­ халықара­лық­ мін­бе­лер­ден жет­кізуге кү­ш салады. Түр­кия­ның­ а­ғыл­шын-г­рек­ ин­тер­вент­теріне қар­сы ұ­рыс­тардағы жеңісінен­ кейін Таяу Шы­ғыс­қа қа­тыс­ты мәселе­лер­ді тал­қылауға ар­нал­ған Лозан­на кон­фе­рен­циясына [20 қараша 1922 ж. – 24 шіл­де 1923 ж.) Гаяз Исхаки, Сад­ри Мақ­суди және Фуад Тоқ­тар­мен бір­лесе оты­рып­ өз елдері­нің­ көзқарастары жө­нін­де мемо­ран­дум тап­сырады. Кон­фе­рен­цияға баруға қара­жат­ із­деп­ Бер­лин­ге кел­ген М. Шо­қай­ туралы А. Оқ­тай­ бы­лай­ деп­ жазады: “М. Шоқай­ бей­ Ло­зан­на кон­фе­рен­циясы­ның­ Түр­кия­ның­ тарихы ү­шін­ өте маңыз­ды болуы­мен­ қа­тар­ Түр­кі­стан мәселесі­мен­ де дү­ниені құ­лақ­тандыру ү­шін­ кере­мет­ ақпа­рат­тық рөл­ атқараты­нын­ және өзі­нің­ Ло­зан­наға баруы­ның­ үл­кен­ пай­да әкелеті­нін­, ол жер­ге бар­ғанда құр­мет­теп­ қар­сы ала­тын­ бір­ досы­ның­ да бар­ еке­нін­... айт­ты” [10]. А­лай­да э­миг­рант­тық­ о­рыс­ басы­лым­дары М. Шоқайдың­ ә­лем­нің көп­те­ген­ елдері ө­кіл­дері­нің­ ал­дын­да Түр­кі­стан халқының­ ұлт­тық­ құ­қық­тары туралы сөй­леуіне тү­рік­шіл­дік­ си­пат­ беруге, кейбір­ мем­ле­кет­ қай­рат­керлері­мен­ кез­десуі­нің­ мән­-мағына­сын­ бұр­малауға тырысады. Па­риж­дегі “Пос­лед­ние но­вос­ти” газеті: “Ло­зан­нада Топ­чиба­шев­ пен­ Мұс­тафа Шоқаев мыр­за­лар­ Ис­мет­пен не туралы ке­ңес­ке­нін­ біз­ біл­мей­міз­. Бі­рақ­ тү­рік­тер­дің­ Грузияны айна­лып­ ө­тіп­, Арме­нияны ба­сып­ алуды көз­дейт­ін­ Закавказье бағы­тын­да жыл­жуы жаңа­лық­ е­мес­” [11] деп­ жазады.

П. Н. Милю­ков­ газеті­нің­ оқиға сипа­тын­ бұ­лай­ша бұр­малауы Мұс­тафа­ның­ Кав­каз э­миг­рант­тық­ ұйымдары­мен­ қатынасына кө­лең­ке түсіруі мүм­кін еді. Осы­ған­ бай­ла­ныс­ты М. Шо­қай­ га­зет­ ре­дак­циясына мына маз­мұндағы қар­сы­лық­ жол­дайды: “Ме­нің­ Ло­зан­нада бол­ға­ным­ шын­дық, бі­рақ­ ме­нің­ Ис­мет-паша­мен­ ке­ңес­ке­нім­ – жал­ған. Мен­ оны­мен­ “тү­рік­тер­дің­ За­кав­казьеге жыл­жуы” ғана емес­, жал­пы бір­де-бір­ бас­қа мәселе төңіре­гін­де “ке­ңес­кен” е­мес­пін. Е­гер­де Исмет­ немесе бас­қа тү­рік­ ө­кіл­дері­нің­ бірі бұ­л мәселе бой­ынша ме­нің­ пікі­рім­ді сұ­рай­ қал­са, ре­дак­тор мыр­за, сені­ңіз­, мен­ тү­рік­терге За­кав­казье істеріне араласпауға а­қыл­ бе­рер­ е­дім­” [12]. Э­миг­рант­тық­ топ­тар­дың­ “шабуылдары” Мұс­тафа­ның­ жал­ғыз түр­кі­стан­дық­тар­дың ғана е­мес­, бү­кіл­ шы­ғыс­ елдері­нің­ отар­шыл­дық­қа қар­сы күре­сін­ қол­дауға ба­ғыт­тал­ған­ кү­ш-жіге­рін­ мұ­қал­та алмай­ды. Ол Ке­ңес­ Одағы­ның­ бас­қа ел­дер­дің ішкі істеріне қол­ сұ­ғып­ отырғанын, бі­рақ­ осы саяса­тын­ бүр­кемелеуді мақ­сат тұт­қан іс-әре­кет­тері­нің­ екі­жүз­ділі­гін­ жария етеді. “Ө­зін­ КСРО-ның­ көмегі­мен­ “а­зат­ етілуін” кү­тіп­ отыр­ған о­тар­ ел­дер­дің – Кав­каз­, Түр­кі­стан... ха­лық­тары­ның­ қа­лай­ “а­зат­ етілгені” туралы на­ғыз­ шын­дықты, мәс­кеу­лік­ ке­ңес­ үкіметі­нің­ о­рыс­ е­мес­ халық­тарды “ұлт­тық­ бо­стандығы” ұраны­мен­ жер­гі­лік­ті тұр­ғындары­нан­ а­зат­ етіп­ жат­қаны туралы қай­ғылы шын­дықты о­тар­ елдері біле ме?!” [13] деп­ жазады.

М. Шо­қай­ тәуел­сіз­дік идеясына 1926 жылы түп­кі­лік­ті бет­ бұрады, о­ның­ көз­қарасы­ның автономия­дан­ бас­тап Ке­ңес­ Одағы­нан­ бөлі­ніп­ шы­ғып­ дер­бес ел болуға дейінгі ­эволюциясы “L'Est European” (Вар­шава) де­ген­ жур­налда үш бөлім­нен тұра­тын­ “Орта Азиядағы ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­” атты мақала­сын­да көрі­ніс­ табады. 1926 жыл­дың 23 қараша­сын­да осы басы­лым­ның ре­дак­торына жаз­ған ха­тын­да М. Шо­қай­ мақала­ның­ е­кін­ші бөлі­мін­ жел­тоқ­сан­ның бі­рін­ші жартысын­да, ү­шін­ші бөлі­мін­ 1927 жыл­дың 15 қаң­та­рын­да жа­зып­ бітіреті­нін­ хабар­лайды. Мақалада Түр­кі­станда ұлт-а­зат­тық күресі­нің­ ө­ріс­теуі, “Қо­қан­ автономиясы­ның­” тал­қандалуы­нан­ кейінгі уа­қыт­тағы өзі­нің­ саяси қыз­меті, Версаль­ кон­фе­рен­циясына жол­да­ған­ мә­лім­демесі, “ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­тың бір­ фор­масы ре­тін­дегі” “бас­машы­лар­ қоз­ғалысы” (тыр­нақша М. Шо­қай­дікі. – К. Е.)” туралы баяндалады. Көтері­ліс­ші­лер­дің Түр­кі­стан рес­публика­сын­ жарияла­ған­дықтары туралы тұң­ғыш рет­ мағ­лұ­мат­ беріледі. Мұс­тафа басы­лым­ ре­дак­торына ұсы­нып­ о­тыр­ған мақала­сын­да: “Бел­гілі бір­ ке­зең­де Ре­сей­ге “жапсы­рыл­ған та­лақ­ша” бол­ғаны­мыз­ды мен­ жа­сыр­май айт­ып­ о­тыр­мын. Сонымен­ бір­ге Сіз­ түңілуші­лік­тің өсе түсуіне бай­ла­ныс­ты психология­лық­ жағдай­лар­ды да аңғара­сыз­. Өкі­ніш­ке о­рай,­ мұ­ның­ бәрі де бол­ды” [14] деп­ ескер­теді. 1917 жыл­дан бер­гі кү­рес­ тә­жіри­бе­сін­ жи­нақ­тай ке­ліп­, “демократиялық­ Федера­тив­тік Ре­сей­дің­”, не бол­ма­ған­да Ке­ңес­ Одағы­ның­ құрамын­да “автономия”, “о­дақ­тас рес­публика” мәр­тебе­сін­де тәуел­сіз­дікке қадам­ жасау­дың­ мүм­кін е­мес­тігі туралы тоқ­тамға келеді. “Е­гер­ біз­ бұ­рын­да, 1917 жыл­ғы революция­ның­ бас­ ке­зін­де ша­ғын­ земс­тво­лық­ автономия туы астына а­шық­ жинала алма­сақ­, кейін, Қа­зан­ революциясы­ның­ ал­ғаш­қы күндерін­де, тіп­ті өз еркі­міз­ге қар­сы шыға оты­рып­, ұлт­тық­-аумақтық­ автономия жариялау жолына тай­сақ­та­ған­ қа­дам­ жаса­сақ­, о­дан­ да бер­гі уа­қыт­та о­рыс­ сүңгісі шы­ғар­ған бір­ көзі­міз­бен ре­сей­лік­ орта­лық­қа қа­рап­ о­рыс­ зорлықшыларына қар­сы әре­кет­тері­міз­ге қол­дау күту­мен­ ұлт­тық­ дер­бестігі­міз­ге қа­рай­ бел­сенді қа­дам­ жа­сай­ алма­сақ­, енді жан­-жағы­мыз­ға жал­тақтау­дан­ өт­тік­. Өт­кен­де, ме­нің­ ойымша, түп­кі­лік­ті өт­тік­.

Енді біз­дің саяси бағ­дарлама­мыз­дағы “о­рыс­ де­мок­ратиясына се­нім­” алдағы уа­қыт­та ұлт­тық­ ісі­міз­дің бір­ден-бір­ қоз­ғаушы күші бо­лып­ табыла­тын­ өз құқығы­ның­ кү­шін­ та­нып­-білуі­нің­ артуы­мен­ ауысты­рыл­ды” [15] деп­ көр­сетеді ол. Мәселе­нің­ 1917 жыл­дағы­дай­ е­мес­, өзгеше қойы­лып­ о­тыр­ғаны, енді бір­де-бір­ Түр­кі­стан­ қай­рат­кері­нің­ басына жал­пыре­сей­лік­ мем­ле­кет­ті­лік­тің, өз ұлт­тық­ дер­бестігі­нен­ федерация немесе кон­федерация де­ген­нің ба­сым­дылығы туралы ой кел­мейді деп­, хал­қы­мыз­дың болашағы ү­шін­ аса ма­ңыз­ды ой түйін­дей­ді. М. Шо­қай­дың­ бұ­л пікірі кейін сан алуан мақалалары мен­ баяндамала­рын­да түрлі қыры­нан­ не­гіз­деледі. 1923–1926 жыл­дары М. Шо­қай­ “о­рыс­ демократиясын­” Түр­кі­стан ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы­ның­ о­дақ­тасы ­деп қарастырудан­ бас­ тар­тып, ұлт­тық­ қоз­ға­лыс­тың жаңа маз­мұндағы идеологиясының­ бас­ты п­рин­ципте­рін­ а­нық­тау мақ­са­тын­да бір­жолата шығармашы­лық­ жұ­мыс­пен шұ­ғыл­дануға кіріседі. 1926 жыл­дың 2 қаң­та­рын­да по­ляк­ рези­ден­турасына жаз­ған ха­тын­да: “Қо­лым­ды бо­сат­қан бой­да мен­ бірнеше ірі мақала­лар­ды жазуға отыра­мын­, о­лар­дың ба­сын­ бір­ кітапшаға біріктір­сем­ дей­мін­ кейін. Біз­де осы уа­қыт­қа дейін кө­лең­кеде қа­лып­ кел­ген талай­ “құбы­жық­” тақы­рып­тар бар­: Орта Азиядағы мұ­сыл­ман­дар­ мен­ о­рыс­тар ара­сын­дағы қаты­нас­тарға қа­тыс­ты ішкі қа­был­даулары­мыз­, бі­рақ­ дауыс­тап­ айтыл­ма­ған­. Э­миг­рант­тық­ га­зет­тер­дің­ бе­тін­де ол жө­нін­де жазу, әрине, мүм­кін е­мес­. Тұ­тас­тай Түр­кі­стан тақырыбы­мен­ шұ­ғыл­да­нып­, еш­бір­ “русо­фоб­тық” тентек­тік­ке са­лын­бай-ақ, мен­ осы ішкі “ме­рез­” жө­нін­дегі ащы шын­дықты ашқым­ келеді” [16] дей­ді.

Мұс­тафа­ның­ бұ­л хаты көп­ нәр­сені аң­ғар­тады: бі­рін­ші­ден­, о­ның­ эмигранттық­ басы­лым­дарда өз ойын то­лық­ біл­діре алмауы; е­кін­ші­ден­, осы жағдайға бай­ла­ныс­ты 1928 жылы Па­риж­де жа­рық­ көр­ген “Les Sovіets en Asіa Centrale” (Орта­лық­ Азия Ке­ңес­тер қо­л ас­тында) де­ген­ кітабы­ның­ ар­най­ы француз ті­лін­де жазылуы; де­ген­мен “кітапша” деп­ а­тап­ о­тыр­ған еңбегі­нің­ басты мақ­саты “автономия­лық­” ста­тус­тағы о­рыс­ е­мес­ ха­лық­тар­дың­ Ке­ңес­ Одағы­нан­ бөлі­ніп­, дер­бес мем­ле­кет­ құруы­ның­ қа­жет­тілі­гін­ ба­тыс­ жұртшылығына жет­кізу бо­лып­ табылады.

Бұ­л еңбе­гін­де де, өзі айт­ып­ кет­кен­дей­, М. Шо­қай­ тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ заң­ды ұлт­тық­ мүд­деле­рін­ қор­ғай оты­рып­, жал­пы о­рыс­қа қар­сы пи­ғыл­дан ау­лақ­ болады. М. Шо­қай­ о­рыс­ боль­ше­вик­тері­нің­ бас­қа ха­лық­тар ара­сын­дағы “тап­тық п­рин­ципке” не­гіз­дел­ген­ саясаты­ның­ екі­жүз­ділі­гін­, о­ның­ Түр­кі­станда о­рыс­ билігін­ орнату құралы бо­лып­ о­тыр­ғанды­ғын­ ашына жазады. Бі­рақ­ ол тар­ мағынадағы ұлт­шыл­ бол­мады, “жа­ман­ ха­лық­ жоқ­, кей­бір­ жа­ман­ а­дам­дар ғана бар­” деп­, сол­ кез­дің ө­зін­де Түр­кі­стан­ның­ география­лық­ жағ­дайына бай­ла­ныс­ты Ре­сей­мен­ өрке­ниетті қаты­нас­тар орнату­дың­ ма­ңыз­дылы­ғын­ а­тап­ көр­сетеді. Осы­ған­ қара­ма­стан Мұс­тафа­ның­ Түр­кі­стан­ның­ то­лық­ тәуел­сіз­дігі идеясына көшуі о­рыс­ э­миг­рант­тық­ басы­лым­дары­ның­ қар­сылығына ұшы­рай­ды. Ка­дет­тер мен­ э­сер­лер­дің­ кей­бір­ же­тек­шілері пәс­тік көр­се­тіп­, М. Шо­қай­ды шови­нис­тік тұр­ғы­дан­ бала­ғат­тай бас­тайды. 1929 жылы “Воз­рож­де­ние” газе­тін­де М. Шоқайдың­ жаңа ұстанымы туралы бы­лай­ деп­ көр­сетіледі: “Шоқаев­тың­ жікшілге айналуы жа­қын­ арада өз пі­кір­лестері­нің­, э­миг­рациядағы­лар­дың е­мес­, Түр­кі­станда қал­ғандары­ның­ талабы бой­ынша іске а­сып­ о­тыр­... Жа­қын­ арада шекара­ның­ біріне арғы жақ­тан дос­та­рым­ ке­ліп­ кет­ті, о­лар­дың талабы бой­ынша мен­ енді федерация құру мақ­са­тын­да о­рыс­ де­мок­ратиясы­мен­ бір­ге жұ­мыс­ іс­тей­ ал­май­мын­. Түр­кі­стан Ре­сей­ден­ то­лық­ бөлі­ніп­ шығуды көз­дейді деді ма­ған­ Шоқаев” [17].

М. Шо­қай­дың­ Орталық Азия рес­публикалары­ның­ бірі­нен­, не Қазақстаннан ас­тыр­тын кел­ген се­рік­тері­мен­ кез­десуі мүм­кін, бі­рақ­ о­ның­ А. Керенс­кий­ге өзі­нің­ саяси ұстанымы­ның­ се­беп­те­рін­ тү­сін­ді­ріп­ жатуы­ның­ шын­дыққа жана­сым­дылығы аздау. Қа­лай­ бол­ғанда да М. Шо­қай­дың­ “L'Est European” жур­на­лын­дағы мақаласы­нан­ кейін о­ған­ қар­сы ұйым­дас­ты­рыл­ған нау­қан­ бір­ сәт­ке то­лас­та­май­ды. О­рыс­ э­миг­рант­тары Мұс­тафа­ның­ қа­лам­гер­лік­, саяси қыз­меті­нен­ кінәрат­тар із­деп­, бірі оны “ма­сон­” десе, келесілері жұмысы үшін­ “а­ғыл­шын­дар­дан ақша алады” де­ген­ қауе­сет­тер таратады. М. Шо­қай­ 1927 жылы-ақ бой­ кө­тер­ген бұ­л се­кіл­ді сан­ды­рақ­қа “ф­ран­цуз капита­лын­ да қоса салсын” дей­ді. М. Шо­қай­дың­ 1929 жылы Вар­шавадағы Шы­ғыс­ инс­титу­тын­да жаса­ған­ баяндама­сын­ ба­тыс­ жұрт­шылығы қан­ша­лық­ты қоше­мет­пен қар­сы алса, о­рыс­ э­миг­рациясы ол жө­нін­де сон­ша­лық­ты жек­көруші­лік­ танытады. “Возрожде­ние” газе­тін­де “Түр­кі­стан дер­бесшілі Вар­шавада” де­ген­ мақала жарияла­нып­, онда жа­қын­да Вар­шава­ның­ Шы­ғыс­ инс­титу­тын­да “бел­гілі қыр­ғыз социалисі” М. Шо­қай­дың­ Түр­кі­стандағы жағ­дай туралы баяндамасы тың­да­лып­, о­ған­ Поль­ша Сырт­қы іс­тер­ ми­нист­рлігі­нің­, әскери ведомс­твосы­ның­, осы елдегі жа­пон­ елшілігі­нің­, Шы­ғыс­ инс­титуты қыз­мет­кер­лері­нің­, э­миг­рациядағы мұсылман қауымы ө­кіл­дері­нің­ қаты­нас­қандығы ха­бар­ланады. М. Шо­қай­дың­ баяндамасына рес­ми си­пат­ бері­ліп­, о­ған­ по­ляк­ үкіметі тарапы­нан­ қол­дау көрсетілуіне бай­ла­ныс­ты Ке­ңес­ Одағы­ның­ Сырт­қы іс­тер­ ми­нист­рлігі наразылық­ біл­діреді [18].

Қа­зақ­ ин­тел­ли­ген­циясы­ның­ ба­сым­ көп­шілігі боль­ше­вик­тер­дің­ ұлт­тық­ тең­дік туралы уәделеріне сен­гендігі мә­лім­. Тек­ Мұс­тафа Түр­кі­стан Мұх­тарияты құла­тыл­ған­нан­ кейін ғана е­мес­, 1917 жылы Таш­кент­те Ке­ңес­ өкіметі орнағаннан бас­тап боль­ше­вик­тер­мен­ қан­дай да бір­ ынты­мақ­ орнату­дың­ мүм­кін е­мес­ті­гін­ те­рең­ түсінеді. Ол о­рыс­ де­мок­ратиясы­ның­ ұ­станым­дарына 1919 жылға дейін ғана се­нім­ біл­ді­ріп­ келеді, себебі Ре­сей­ де­мок­ратия­лық­ Федеративтік рес­публика бо­лып­ жария­лан­ған уа­қыт­та ұлт­тық­ дамуға жол­ ашылады деп­ ой­лай­ды.

Ақ­пан­ төң­керісіне дейінгі және о­дан­ кейінгі мер­зімде де о­рыс­ кадеттерімен және э­сер­лері­мен­ о­дақ­тасу да уа­қыт­ талабы­нан­ туында­ған­, бас­қа а­мал­дың жоқ­тығы­нан­ жа­сал­ған, бел­гілі бір­ е­сеп­ке не­гіз­дел­ген­ қа­дам­ бола­тын­. Қа­зақ­ зиялылары­ның­ бұ­л се­нім­деріне боль­ше­вик­тер­дің­ ұлт­тық­ құры­лым­дарды, о­лар­дың і­шін­де Түр­кі­стан Мұх­тария­тын­, А­лаш­ автономия­сын­ таратуы соқ­қы бо­лып­ тиеді. Осы жағ­дай жө­нін­де М. Шо­қай­дың­ мына сөз­дері на­зар­ аударарлық: “Біз­дер­, э­миг­рант­тық­ топ­тар, Түр­кі­стан­нан­ кел­ген әр­бір­ пош­та­дан­ о­рыс­ хал­қы туралы, о­ның­ де­мок­ратия­лық­ және төң­ке­ріс­тік топ­тары туралы ескі та­ным­-түсінігі­міз­ге өзге­ріс­тер енгізе­тін­ жаңа­лық­тарды күту­мен­ кел­дік. Себебі, біз­дің бұ­рын­ғы же­тек­шілері­міз­ о­рыс­ хал­қына тән­ е­рек­ше­лік­ ре­тін­де ұлт­тық­ эгоизм мен­ ұлт­тық­ үс­тем­дік жүр­гізу­дің­ жоқ­тығына қат­ты сен­ген бола­тын­. О­лар­ осы­ған­ бас­қа­лар­ды да сен­дірді және соң­дары­нан­ көп­ші­лік­ті ерте біл­ді. Ақ­пан­ төң­керісі ке­зін­де о­рыс­ де­мок­ратиясына, әсіресе, о­ның­ төң­ке­ріс­шіл бөлігіне деген­ со­қыр­ се­нім­ жете­гін­де жүр­дік. Украин­дар­ бі­рін­ші бо­лып­ ұлт­тық­ айқындалу бағ­дарламасы­мен­ шық­қан кез­де, бұ­л біз­дерге, түр­кі­стан­дық­тар­ға жа­сал­ған бі­рін­ші сақ­тандыру және о­рыс­ хал­қына де­ген­ біз­дің сенімі­міз­ге қағыл­ған бі­рін­ші сына бола­тын­” [19].

М. Шо­қай­дың­ бұ­л сөз­дері 1926 жыл­ғы “L'Est European” жур­на­лын­дағы мақаласы­ның­ тұжы­рым­дары­мен­ үнде­сіп­ жат­қандығы және о­ның­ саяси көзқарас­та­рын­дағы тү­бір­лі өзге­ріс­тер­дің­ о­рын­ алуына Ә. Бө­кей­ха­нов­, А. Байтұрсы­нов­ се­кіл­ді қай­рат­кер­лер­ден кел­ген хат­-ха­бар­лар­дың­ да ә­сер­ еткендігі көрінеді. М. Шо­қай­дың­ саяси қыз­меті ке­ңес­ бас­шыла­рын­ да алаңдатып­, о­ған­ қар­сы қо­қан­-лоқ­ы әре­кет­тер де ой­лас­тырылады. Осы­лай­ша Кеңес­ өкіметі мен­ о­рыс­ э­миг­рациясы Мұс­тафаны тұ­қыр­ту а­мал­да­рын­ іздестіреді. М. Шо­қай­ды ше­тел­дегі ке­ңес­ елші­лік­тері­нің­ біріне шақы­рып­ алу арқылы қол­ға түсіру жос­пары да бол­ғанға ұқ­сай­ды. 1927 жыл­дың 11 қаңтарында өз пі­кір­лестері­нің­ біріне жаз­ған ха­тын­да Вар­шаваға Уа­қыт­ша үкімет­ ке­зін­де сена­тор­, кейін осы қаладағы ке­ңес­ елшілігі­нің­ заң­гер-консультан­ты, Пе­тер­бург­те о­қып­ жүр­ген кез­ден жа­қын­ танысы Нико­лай­ Дмитрие­вич­ Соко­лов­пен кез­десуге бара жат­қа­нын­ ха­бар­лайды. “Ол мені Варшавада Түр­кі­стан жө­нін­де... Раковс­кий­мен­ кез­дестіруге әре­кет­тенеді. Елшілік­ке бару­дан­ бас­ тарт­тым­, бі­рақ­ бас­қа жер­де кез­десуге бо­лар­ да еді. Ке­ңес­ елшілігі ме­нің­ қыз­ме­тім­ді тоқ­татуға көп­тен бері жұ­мы­стануда. Қы­зық­-ақ. Солай­ е­мес­ пе?” [20] деп­ жазады.

Мұ­ның­ ал­дын­да (1925–1926 жыл­дары) Па­риж­дегі ке­ңес­ дип­ло­мат­тары М. Шо­қай­ға Түр­кі­станға ба­рып­ қайт­уды ұсынады [21], ол жолы да ке­ңес­ бар­лау ор­ган­дары­ның­ құйт­ыр­қы қадамы сәт­сіз аяқталады. Қайт­а Мұс­тафа­ның­ қыз­меті Поль­ша тарапы­нан­ қар­жы­лай­ кө­мек­ алуына бай­ла­ныс­ты жан­дана түседі. М. Шо­қай­дың­ Поль­ша­ның­ дип­ломатия­лық­ және бар­лау ор­ган­дары­мен­ қа­рым­-қатынасы жө­нін­де үс­тір­тін пі­кір­лерге жол­ бері­ліп­ келеді, о­дан­ ав­тор­лар­дың­ бірі “сен­сация” жасауға ұм­тыл­са, е­кін­шілері “сат­қын­дық­” і­зін­ із­дей­ді [22]. Мұ­ның­ екеуі де М. Шо­қай­дың­ по­ляк­ рези­ден­турасына “Йе­ни Түр­кі­стан” мен­ “Яш Түркі­станда” Орта Азия рес­публикалары, Ауған­стан­ мен­ Шы­ғыс­ Түр­кі­стандағы саяси ахуал жө­нін­де жарияла­нып­ жат­қан материал­дар­ды о­рыс­ ті­лін­де ықшамдап бе­ріп­ отыру­мен­ шек­тел­ген­ді­гін­, о­лар­дың бар­лығы да жай­ ақпараттық си­пат­та ғана бол­ғанды­ғын­ ес­кер­меуге бай­ла­ныс­ты. М. Шо­қай­дан­ по­ляк­ бар­лау ор­ган­дары ал­ған­ материал­дар­дың бір­де-бі­рін­де экономика­лық­, әскери құпияға жата­тын­ еш­бір­ мағ­лұ­мат­ кө­рін­бейді. О­лар­дың бар­лығы да бұрын­ бас­па бет­те­рін­де жа­рық­ көр­ген бола­тын­, оны Мұс­тафа­ның­ өзі де а­тап­ көр­сетеді. По­ляк­ рези­ден­турасына ұ­сын­ған ақпараты­ның­ бі­рін­де ол бы­лай­ дейді: “Ре­сей­ билігі­нен­ құт­қаруға ты­рыс­қан Түр­кі­стандағы көтері­ліс­тер туралы қыс­қаша мағ­лұ­мат­тар ке­зін­де “Яш Түр­кі­станда” (1931 жыл­дың ақ­пан­, нау­рыз­, сәуі­рін­де) жария­лан­ған. Мен­ тек­ сол­ материал­дар­ды қайт­а­лап­ о­тыр­мын” [23].

Гер­ма­ния­ның­ ақшасына Ре­сей­де қан­ды қыр­ғын ұйым­дас­тыр­ған­ В. Ленинді бы­лай­ қой­ған­ның ө­зін­де, э­миг­рацияда жүр­ген са­яси тұл­ға­лар­дың дип­ломатия­лық­, бар­лау ор­ган­дары­мен­ бай­ла­ныс­ ор­нат­па­ған­дары жоқ­тың қасы деуге болады. Қар­жы кө­зін­ із­деп­ Поль­ша­ның­ үкі­мет­тік құры­лым­дары­мен­ қарым­-қаты­нас­ жасауы М. Шо­қай­дың­ қай­рат­кер­лік­, адами бол­мысына еш­бір­ дақ­ түсіре ал­май­ды. О­ның­ үстіне Поль­ша прези­ден­ті мар­шал Ю. Пилсудскийдің­ Ке­ңес­ Одағы­ның­ аг­рес­сия­лық­ саясатына қар­сы бар­лық эмиг­рант­тық­ ұйым­дар­ды топ­тастыру жө­нін­дегі саясаты М. Шо­қай­дың­ ұстанымына то­лық­ сәй­кес­ келе­тін­. М. Шо­қай­ Па­риж­дегі “Ф­ран­с-Ориан” комитеті­нің­ (“Comіtй France-Orіent”), о­ның­ осы ат­тас­ бюл­летені­нің­ жұмыстарына қатысады. Коми­тет­тің құр­метті төрағалары Поль­ Ду­мер­, Жор­ж Лэг­ және Луи­ Мо­ран­ се­кіл­ді бел­гілі қай­рат­кер­лер­ бол­са, о­ның­ құрылтайшылары­ның­ бірі М. Шо­қай­ бол­ғанды­ғын­ [24] айт­уы­мыз­ ке­рек­. 1930 жылы 8 қаң­тарда Мұс­тафа Коми­тет­тің жиналы­сын­да “Түр­кі­стандағы қа­зір­гі жағ­дай” де­ген­ тақы­рып­та баяндама жа­сай­ды. Баяндама бір­ден Коми­тет­ бюллетені­нің­ (“Bulletіn offіcіal du Comіtй France-Orіent”) қаң­тар айындағы санын­да жарияланады.

Мұс­тафа Түр­кі­станда Ке­ңес­ өкіметі­нің­ күш­пен орна­тыл­ғаны және о­ның­ жер­гі­лік­ті ха­лық­қа “аса қым­батқа” түс­кені, өлкедегі а­шар­шы­лық­тың “эт­ностық­ си­пат­” ал­ған­дығы туралы баян­дап­, өз пі­кір­ле­рін­ Т. Рыс­құ­лов­тың “Революция және Түр­кі­стан­ның­ жер­гі­лік­ті хал­қы” де­ген­ еңбегі­нен­ а­лын­ған бір­неше мысалдар­мен­ тия­нақ­тайды. Соны­мен­ бір­ге ол Түр­кі­станды бес­ рес­публикаға бө­ліп­, ұлт­тық­-ау­мақ­тық межелеу шарала­рын­ жүр­гіз­ген­ боль­ше­вик­тер саясатының­ өзегі бұ­л ө­ңір­дегі ха­лық­тың эт­ностық­ біре­гей­лі­гін­, бір­тұ­тас­ты­ғын­ жою деп­ баға­лай­ды. Баяндамада түр­кі­стан­дық­тар­ (тә­жік­терді қос­па­ған­да) бір­ ха­лық­ деген тұжы­рым­ жасалады. “Өзбек­стан­, Тү­рік­мен­стан­, Қазақ­стан­, Қырғыз­стан­ және Қара­қал­пақ автономия­лық­ облы­сын­ нәсілі, тілі, діні бір­ тү­рік­ тек­тес ха­лық­ ме­кен­дейді, бі­рақ­, өкі­ніш­ке о­рай­, о­лар­ біре­гей­ мем­ле­кет­тік ұлт ретін­де қа­лып­та­сып­ үл­гер­ме­ген­” [25] деп­ жазады.