Құрастырушы: Ботанова Гулжан Онгаровна Ақтөбе облысы, Мәртөк ауданы

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес.

Ол бірақ қайтіп келіп ойнап – күлмес.

Мені мен, менікінің айырылғанын,

“Өлді” деп ат қойыпты өңкей білмес.

Көп адам дүниеге бой алдырған,

Бой алдырып, аяғын көп шалдырған.

Өлді деуге сыя ма, айтыңдаршы

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған?

Абай туған халқының , болашақ ұрпақтың өнегелі тәрбиешісі, ана тілінің , қазақ поэзиясының өсіп гүлденуіне зор үлес қосқан қамқоршысы.

Бүгінгі біздің сабағымыз қазақ халқының ұлы ойшыл ақыны Абай Құнанбайұлының шығармашылығына арналады. Сабағымыз ауызша журнал ретінде өтеді.

Олай болса, Абай өмір сүрген кезеңге көз жіберейік.

«Ой қозғау» стратегиясы:

«Абай кім? Абай туралы не білеміз?» деген сұрақтарға жауап жазады.

Журналымыздың бірінші беті: Абайдың өмірбаяны, балалық шағы (интерактивті тақтадан слайд көрсетіліп, слайд бойынша оқушылар әңгімелейді).

Абайдың шын аты Ибраһим болған. Абай деп әжесі Зере еркелетіп қойған. Бала кезінде екі ананың арасында тел өскен Абайды жеңгелері Телғара деп еркелетіпті. Тіпті М.Әуезовтың өзі Абай туралы жазбақ болған романын ең алғаш “Телғара” деп атаған екен. Сол Телғараның дана Абайға айналып, ұлы ақын болу жолына көрелік.

Абайдың бар өмірі өзі туып өскен Шыңғыс болысы, қазіргі Абай ауданы, бұрынғы Семей облысында өтті. Ұлы ақын 1845 жылы әйгілі Қасқабұлақ басында, киіз үйде дүниеге келді. Әкесі Құнанбай бүкіл Тобықты елінің қаһарлы әміршісі, қатыгез, ал шешесі Ұлжан керісінше ағайын-туысқа қайырымды, мінезі жұмсақ, тілге бай адам болған.Міне, сәби шағынан-ақ Абай от пен судай екі ұдай, кереғар мінезді адамдар ортасында өмір кешті. Аяулы әжесі Зере мен анасы Ұлжанның жас бала қиялы мен санасының, мінез-құлқының қалыптасуына әсері мол болды. Ол екеуі айтқан ертегі, аңыз-әңгіме, күлдіргі, мысқыл, ел басынан өткен тарихи оқиғалар зерделі бала-Абайдың санасына біртіндеп сіңе берді. Осылайша, бала Абай өз халқының рухани ой қазынасына қанығып өсті.

Абай ауылда ескіше сауат ашып, Семейдегі Ахмет Ризаның медресесіне оқуға түседі. Алайда, әкесі Абайды билік ісіне араластырып, баулу үшін оқуын аяқтатпай, 14 жасында қайтарып алады. Абайдың медереседегі оқуы осымен аяқталады.

Абай Шығыстың классик ақындары Фирдоуси, Низами, Науаи, Әл-Фараби және т.б. Шығармаларын қызыға оқыды. Оның шығыс классиктеріне деген ынтасының зор болғаны сонша, өлең жазуға деген алғашқы талпынысы соларға сиынудан басталды.

(Оқулықпен жұмыс, сөздікпен танысу)

Бірінші беттің қорытындысы.

Абай балалық кезінде ақылды, көп оқыған, ізденімпаз бала болған. Мен сендерге Абайдың осындай қасиеттерін тілеймін.

Журналымыздың екінші беті: Абай - лирик ақын (интерактивті тақтадан слайд көрсетіліп,слайд бойынша оқушылар әңгімелейді).

Абай он екі жасынан бастап өлең жазған. Абайдың табиғат лирикасы, әсіресе, жылдың төрт мезгілін суреттейтін өлеңдері күшті ақындық шеберлікпен, зор мәдениеттілікпен жазылған жырлар.

Балалық шағымыздан-ақ «Күз», «Жаз», «Жазғытұры», «Қыс» өлеңдерін жаттап өстік.

Абай лирикасын түсініп оқу арқылы табиғат құдіретіне ғашық болмай өсу, сүйсінбеу мүмкін емес.

Сондай-ақ, ғашықтар арасындағы сүйіспеншілік лирикасы да жастарды кіршіксіз таза сезімге, шынайы махаббат иесі болуға баулиды.

Махаббатсыз – дүние бос,

Хайуанға оны қосыңдар- деп, махаббатты тірліктен жоғары қойса, келесі өлеңінде; Ғашықтың тілі – тіл, Көзбен көр де ішпен біл, - деп, махаббатты таза, кіршіксіз, әдептен озбайтын, ішкі таза нәзік сезім, сыпайы сыйластық болған жерде ғашықтық, сүйіспеншілік болатынын айшықтап тұрады.

Оқушылар білетін өлеңдерін естеріне түсіріп, жатқа айтады.

Журналымыздың үшінші беті: Абай – білім жаршысы

Журналымыздың бұл санында кемеңгер ақын жас қауымды білім-ғылым іздеуге өзінің ғибратты өлеңдерімен ұран етіп, ерінбей оқып, білуге шақырады. (интерактивті тақтадан слайд көрсетіліп,слайд бойынша оқушылар әңгімелейді).

Абай ақын сияқты өлең шығаруға сендер де талпыныңдар.

Журналдың төртінші беті: Абай-сазгер

Абай ақын ғана емес, сонымен бірге, сазгер – қазақтың халық музыкасын терең білген адам.

Абайдың табиғатты суреттейтін өлеңдерінің ішінде «Желсіз түнде жарық ай» өлеңінің орны ерекше. Өлеңде айлы түн мен жайлаудағы елдің түнгі тіршілігінің сұлу да сырлы көріністері табиғи қалпында суреттелген. Өлең 1888 жылы жазылған.

Құлақтан кіріп бойды алар,

Жақсы ән мен тәтті күй .

(Абайдың әнін тыңдату).

Төртінші беттің қорытындысы.

«Ән-күйсіз адам өмірін елестету қиын» деп Абай атамыз айтқандай, сендер де ән мен күйді сүйіп, айтып үйренуге тырысыңдар.

Журналымыздың бесінші беті: Абай-аудармашы (слайд көрсету).

Абай Құнанбаев 1886 жылдан бастап Крылов, Пушкин, Лермонтовтың шығармаларын қазақ тіліне аударған.

Абай 1892 жылы «Қараңғы түнде таң қалғып» өлеңін М.Ю.Лермонтовтың «Из Гёте» өлеңінен аударған.

Бесінші беттің қорытындысы.

Абай Құнанбайұлы қазақ және орыс мәдениетін жақындастырған аудармашы. Сендер де Абай атамыздай орыс тілінен қазақ тіліне, ағылшын, т.б. тілдерге еркін аударма жасап, мемлекеттік тілімізді жақсы меңгеруге талпыныңдар.

Журналдың алтыншы беті: Абай-философ (слайд көрсету).

Абайдың қарасөздері 1890-1898 жылдары жазылған. Абайдың қарасөздерінің саны – 45. Абай – философ, оған дәлел – оның жазған 45 қарасөздері.

Алтыншы беттің қорытындысы.

Ибраһим мырза – данышпан философ кісі болған.

Абайдың мақсаты: наданды өнерлі, ақылсызды ақылды, жалқауды еңбекқор, епсізді епті, берекесізді берекелі ету еді. Сондықтан да Абай атамыздың асқақ арманын жүзеге асыруымыз керек. Абай – бізбен мәңгі бірге, ол – өлмек емес! «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді» деп бекерге айтылмаған.

Ұлы жазушы туралы алған білімдерін кластер бойынша толтырады.

жалғасын табады.

1.Ғылым таппай мақтанба,

( ... ... ... ... ... .)

2.Талап, еңбек, терең ой,

(… … … … .)

3.Досы көппен сырлас

(… … … … .)

4.Өсек, өтірік, мақтаншақ,

(… … … … .)

5.Сен де бір кірпіш дүниеге

(... ... ... ... .)

1.Абай Құнанбаев кім?

2.Ол қай жылдары өмір сүрді?

3.Абайдың неше қарасөзі бар?

4.Абайдың шын аты кім?

5.Жеңгелері қалай атаған?

6.Ұлы ақынның руы кім?

7.Абай неше жасынан бастап өлең шығарды?

Ұлы ақын туралы мәнжазба жазу, тұсаукесер дайындау.

Наш классный час сегодня посвящён великому композитору казахского народа,народному артисту Шамши Калдаякову. Шамши Калдаяков был королём казахского вальса.

Шәмші Қалдаяқов 1930 жылы 15 тамызда қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданындағы Шәуілдір ауылында, Арыс өзенінің жағасында туған. Ол орта мектепті бітірген соң, Капыланбек малдәрігерлік техникумына оқуға түсіп, оны 1950ж бітіріп шығады. 1951-1954 жылдары Ресейдің Қиыр Шығысында әскери борышын өтейді. Отан алдындағы борышын өтеп келген соң, 1955 жылы Ташкент қаласындағы музыка училищесіне оқуға түсіп, 1956-1962 жылдары Алматы қаласындағы мемлекеттік консерваториясының композиция факультетінде профессор В.Великановтың класы бойынша білім алады. Шәмші Қалдаяқовтың шығармашылық қызметі 50-ші жылдардан басталған. Қалдаяқов ұлттық музыка өнерінің ән жанрына аса мол үлес қосқан сазгер. Оның әндері құлаққа жағымды, жүрекке жылы тиіп, жұртшылықтың сүйіспеншілігіне бөленді. Елге, жерге, Отанға, ата-анаға, жарға, дос-жаранға деген сүйіспеншілік Шәмші шығармаларының басты тақырыбы. Шәмші Қалдаяқовтың «Сыр сұлуы», «Қайықта», «Кешікпей келем деп ең», «Ақ бантик», «Теріскей», «Бәрінен де сен сұлу», «Арыс жағасында» т.б. көптеген әндері халық арасында кеңінен тарады. Ол жазған әндердің ұзын саны 500-ден асады. 1992 жылдан бері елімізде сазгерлер мен әншілердің Қалдаяқов атындағы халықаралық байқау-фестивальдері өткізіліп жатыр. Ш.Қалдаяқов туралы қаншама естеліктер жазылып, кітаптар шығарылып жатыр, ескерткіш орнатылып, көшелер мен оқу орындарының аты берілді, деректі телефильм түсірілді. 1967ж, 1971ж, 1978ж, 1981ж, 2000 жылдары Шәмші әндерінің әндер жинақтары шықты.

(Выступление ученицы 8 «Б» класса Лобода В. Биография Ш.Калдаякова)

Шәмші Алматыда үйсіз, күйсіз жұмыссыз қиналып жүрген кезінде ауылдан анасы Сақыпжамалдың қайтыс болғаны туралы хабар алады. Бұл 1958ж еді. Сонда Шәмші үйіне жететін ақша таба алмай қатты қиналыпты. «Ана туралы жыр» әні сол кезде туған ән еді. Оны Шәмші ағамыз парктің ішінде қайғырып отырып шығарған екен. Бірақ, бұл ән тек Шәмшінің ғана анасына емес, барша қазақтың ақ жаулықты аналарына арналып шығарылған десек артық айтқандық емес. Себебі бұл әнді айтып тұрып әркім өз анасын еске алары сөзсіз. Әннің сөзін жазған Ғафу Қайырбеков.

Когда Шамши в Алматы без жилья,не зная что делать,находился в трудном положении, получил известие о смерти матери Сакыпжамал.Это был 1958 г. У него не было денег,чтобы поехать на похороны матери. Свою печаль он выразил в песне «Ана туралы жыр». Эта песня стала не только его песней,но и всех казахстанцев.

(«Ана туралы жыр» әнін тыңдату )

Көп жылдар бойы айтылмай, иесі табылмай, тасада қалып қойған әндердің бірі Қадыр Мырзалиевтың сөзіне жазылған «Сыған серенадасы». Бұл әнді архивтің ішінен ақтарып алып шығып, қалың елге танытқан әнші Тоқтар Серіков екенін бәріміз білеміз.

Одна из песен Калдаякова ,которая долгие годы находилась в архиве,не могла найти своего исполнителя.Она называется «Сыған серенадасы».Эту песню исполняет певец Токтар Сериков.

( «Сыған серенадасы» әнін тыңдату)

«Ақ бантик» әні сыйға тартылған ән. Оны Шәмші Қалдаяқов ең алғаш өзі орындап бір тойда жолдасына сыйға тартыпты. «Ақ бантикті» тыңдасақ, қыздардың ұлдардан гөрі тезірек ержететіні есімізге түседі. Сөзін жазған Мұхтар Шаханов.

Песню «Ақ бантик» исполнил сам Шамши в качестве подарка своему другу. В этой песне поётся о том,как рано взрослеют девушки,чем парни.

(«Ақ бантик» әнін тыңдату)

Қазақ бар жерде Шәмші бар,

Жасайды бізбен мәңгілік.

Шырқалса, Шәмші әндері

Атқандай еді таң күліп.

Сұлу Арыс сулары,

Еркелеп ағар тербеліп.

Ғашықтар жүрді жағада

Жүрекке әнмен дем беріп.

Шәмшінің ең танымал әндерінің бірі «Арыс жағасында» Арыстың жағасында туған бұл әнді кім білмейді?! Бірақ, бұл әнді де кезінде өкімет қиянаттың қыспағына алып, радиоға, теледидарға жібермей қойыпты. Сол кезде Ескендір Хасанғалиев пен Нұрғали Нүсіпжанов студияға тығылып кіріп жасырын түрде өлеңді радиоға жазып, биліктің рұқсатынсыз радиодан беріп жіберіпті. Міне, сол кезде бұл әннің қазақ халқына қалай ұнағанын тілмен айтып жеткізу мүмкін емес! Ән сол сәтте-ақ халықтың жүрегінен жол тапты.

Одна из известных песен Шамши Калдаякова называется «Арыс жағасында». Однако правительство того времени не разрешало петь по радио, по телевидению. Однажды Ескендир Хасангалиев и Нургали Нусипжанов тайком зашли в студио,записали песню и без разрешения передали по радио. Словами не передать,как понравилась песня казахскому народу!

(«Арыс жағасында» әнін тыңдату)

Халық Шәмшіні «Қазақ вальсінің королі» деп бекер атамаса керек. Оның көптеген әндері вальс ырғағына жазылған. Шәмші әндеріне вальс билемеген жан бар ма? Біздің әке-шешелеріміз осы вальстердің ырғағында жүріп бір-бірімен танысып табысты емес пе?

Недаром назвал народ Шамши «Королём казахского вальса». Его песни в основном написаны под мелодию вальса.

(«Қуаныш вальсі» әнін тыңдату)

«Менің Қазақстаным» әнінің шығу тарихы былай болатын. Сол кездегі өкімет басындағылар Ш.Қалдаяқовқа коммунистік партияны мақтап ән жаз деп тапсырма береді. Сонда Шәмші ағамыз Жұмекен Нәжімеденов екеуі бірігіп «Менің Қазақстанымды» жазып апарып береді. Әнді дайындап апарған кезде «мынау өлеңіңнің ішінде партия туралы бір де бір сөз жоқ қой, мынаны қабылдамаймыз, кейбір сөздерін өзгертіп партияны кіргіз» деп өлеңін лақтырып жібереді. Сонда Шәмші ағамыз «менің әндерім халқыма ұнаса болды, партияға ұнамаса қойсын» депті де бір сөзін де өзгертпестен қалдырыпты. Тіпті ол өте көрегендікпен «Бұл ән қазақтың әнұраны болады» деп айтыпты. «Менің Қазақстанымды» жаттамаған бала жоқ, айтпаған қазақ жоқ! Халық оны өзі әнұран қылып алды. Ал, 2006 жылдың қаңтар айында халық қалауы болған «Менің Қазақстанымның» кейбір сөздеріне түзетулер енгізіліп Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны болып қабылданды. Әнұранның сөзін жазғандар Жұмекен Нәжімеденов пен Нұрсұлтан Назарбаев, әнін жазған қазақтың ұлы сазгері, ән падишасы, Қазақстанның халық артисі Шәмші Қалдаяқов.

История песни «Менің Қазақстаным» такова: правители власти того времени дали поручение Шамши Калдаякову написать песню о восхвалении партии. Тогда Шамши вместе с Жумекеном Нажимеденовым написали песню «Менің Қазақстаным». Когда они понесли песню,её не приняли ,ссылаясь на то,что ни слова про партии нет. Шамши сказал: «Если мою песню примет мой народ, другого не надо».Он не изменил ни одного слова, оставил как есть. Он даже сказал,что эта песня станет «гимном казахского народа».И он не ошибся! В январе 2006года эта песня стала Государственным Гимном Республики Казахстан. Внесены некоторые изменения в слова песни. Слова гимна написали Жумекен Нажимеденов и Нурсултан Назарбаев, музыку написал великий композитор, народный артист Казахстана Шамши Калдаяков.

(Әнұран орындалады)

1.Түркі тілдері тіл туыстығына қарай -----------------------бөлінеді.

2.Буын түрлері:----------------------------------------------- .

3. «Қазақстан Республикасының Тілдер туралы» Заңында---------------------бар.

4.Дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай-------------------------------------- болып бөлінеді.

5.Үнді дауыссыз дыбыстарды жазыңыз:-------------------------- .

1.бала - --------------------

2.дайындық - -------------------------

3.мектебім - ---------------------------

4.компьютер - ------------------------------

5.елшілік - ----------------------------------

1. бас - ------------------------------

2. қорқақ - --------------------------

3. ылғи - -----------------------------

4. шыдам - ----------------------------------

5. жуас - ------------------------------------

1. күйші - ----------------------------

2. бесеу - ----------------------------

3.ештеңе - ---------------------------

4. алақай - --------------------------------

5. ақылды - ------------------------------

1. соң - ---------------------------------

2. мен - ---------------------------------

3.ма - -----------------------------------

4. бірге - ----------------------------------

5. ғана - -----------------------------------

1. Арада сүт пісірімдей уақыт қалды.

2. Уайымы көптер тез қартаяды.

3. Қорқақ көлеңкесінен қорқады.

4. Сізді ешкім шақырған жоқ, сондықтан сіз бармайсыз.

5. Балапандардың дауысы алыстан естіледі.

1. Шіркін қандай керемет

2. Амансың ба қарағым деп қария балаға қарады

3. А.Яссауи кесенесі Қазақстандағы үлкен тарихи мұралардың бірі

4. Марат есікті жауып жіберші

5. Осы сен сабаққа қашан дайындаласың

1. - Балалармен ақылдасып көрейік,-деді Ақылбек.

2. Сағи былай деп сұрады: - Ол сенің інің бе?

3. – Білмеске сөзің қор боп кетер, - деген М.Дулатұлы.

4. – Әкем келді, - деді Ахат.

5. – Сабаққа кім дайын? – сұрады мұғалім оқушылардан.

1. Ағынан жарылды ---------------------------

2. Ас қайырды ----------------------------------

3. Ала ауыз---------------------------------------

4. Инені жіпке тізу -----------------------------

5. Қалпақтай ұшу ------------------------------

1. «О» дыбысының қандай дыбыс екенін анықтаңыз.

А).Жіңішке

В).Жуан

Д).Ұяң

2.Жіктік жалғаулы сөзді табыңыз.

А).Аспаз

В).Терезесі

С).Заңгермін

Д).Сыныптың

Е).Дәлізде

3.Қалау райды табыңыз.

А).Автобуспен келеді.

В).Айтып келемін.

С).Жазуға келдік.

Д).Көргім келеді.

Е).Барып келді.

4.Бөлшектік сан есімді табыңыз.

А).Жеті

В).Үштен бір

Д).Төрт

5.Сөйлемді тиісті сөзбен толықтырыңыз. Уәде - ....... .

А).Сөзден

В).Уақыттан

С).Күмістен

Д).Алтыннан

Е).Адамнан

Бірінші бөлім

2-нұсқа

1.Бос орынды толтырыңыз. (5 ұпай)

1. Қазақ тілі ----------------------------------- жатады.

2. Ашық буын деп ------------------------------- деп атайды.

3. Қазақ тілі ------------------------- жылы мемлекеттік мәртебе алды.

4. Дауысты дыбыстар тілдің қатысына қарай ----------------------------- болып бөлінеді.

5.Ұяң дауыссыздарды жазыңыз ---------------------------------- .

1.бала - --------------------

2.дайындық - -------------------------

3.мектебім - ---------------------------

4.компьютер - ------------------------------

5.елшілік - ----------------------------------

1. ат - ------------------------------

2. жалқау - --------------------------

3. шәкірт - -----------------------------

4. өлке - ----------------------------------

5. жамандық - -------------------------------

1. әсемдік - ----------------------------

2. алтыншы - ----------------------------

3. қанша? - ---------------------------

4. тәйт - --------------------------------

5. дәріхана - ------------------------------

1. туралы - ---------------------------------

2. -ақ - ---------------------------------

3.немесе - -----------------------------------

4. дейін - -------------------------------

5. егер - -----------------------------------