Құрастырушы: Нугуманова Замзагуль Тулегеновна Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы, Саға мектеп бала бақшасының химия пәнінің мұғалімі

ІІ. “Білгір химиктер - 2011” сайысы

1. 
   Топтардың таныстыруы
   
2. 
   Сергіту сәті
   
3. 
   Химик – эрудит
   
4. 
   Химик – сараман
   
5. 
   Ойлан, тап!
   
6. 
   Тарих беттерінен
   
7. 
   Жұмбақтар жадынамасы
   

І. Ұйымдастыру кезеңі. Сайыс барысын түсіндіру.

Оқушылар бүгінгі сайысымыздың “Білім шыңына” жету үшін өз білімдеріңізді сайысқа салыңыздар. Ойынның мақсаты берілген уақыт ішінде барлық кезеңдерден сүрінбей өтіп білім шыңына жету.

Көңілді тапқыштар, білімділер,

Бар өнерін алдарыңа салады.

Кім білімді, көп оқыған болса егер,

Бүгінгі күн жеңімпазы болады.
ІІ. “Білгір химиктер - 2011” сайысының өтілу барысы:

1. 
   Топтардың таныстыруы. Әр топ басшысы өзінің тобын таныстырады.
   
2. 
   Сергіту сәті.
   

1. 
   Заттың химиялық жолмен бөлінбейтін ең ұсақ бөлшегі? (атом)
   
2. 
   Ең жеңіл металл? (литий)
   
3. 
   Химиялық таңбаның алдына қойылатын цифр? (коэффициент)
   
4. 
   Күкірт неше валентті? (2,4,6)
   
5. 
   Натрийдің салыстырмалы атомдық массасы? (23)
   
6. 
   Периодтық жүйе неше топтан тұрады? (8)
   
7. 
   Атом-молекулалық ілімді ашқан ғалым? (В. Ломоносов)
   
8. 
   Көмір қышқылының тұзы? (карбонат)
   
9. 
   Алғашқы көмекке пайдаланылатын бейметалл? (иод)
   
10. 
    Электролиттік диссоциация теориясын ашқан ғалым? (С. Аррениус)
    
11. 
    Айдаһар бейнесіне ұқсайтын элемент? (күкірт)
    
12. 
    Күкірт қышқылының формуласы? (Н2SO4)
    
13. 
    Сұйық металл? (сынап)
    
14. 
    Химиялық құрылыс теориясын ашқан ғалым? (Бутлеров)
    
15. 
    Реттік нөмірі 19-ға тең элемент (калий)
    

І топ тапсырмалары

Н2S, KNO3, CaBr2 ,NaCl, Mg(OH)2, Al2O3, Na2O

II топ тапсырмалары

SiO2, HBr, K2SO4, BaCl2, Li2O, CaS, Na2S

4.Электронды оқулықтан заттарды қоспалардан бөліп алу әдісі арқылы көрсетілген тәжірибелер көрсетіледі. Бұл қандай әдіс?

1-топ сұрағы

Біз негізгі үш егіз жігітпіз: мен – Ақбаймын, Қарабай, Қазбек деген ағаларым бар. Түріміз де, мінезіміз де ұқсайды. Менің мінезім нашар, тез тұтанып шыға келем, өзім улы заттар қоймасында істеймін. Ағаларым маған қарағанда момын, Қарабай әскери адам, түтінін бұрқыратып темекі шегеді де жүреді. Ал Қазбек сіріңке зауытының директоры. Мен және менің туыстарым кімдер?

Р – фосфор. Ақ фосфор – Ақбай; Қызыл фосфор – Қазбек, Қара фосфор Қарабай

Біз ағайынды 5 жігітпіз, бесеуміз де өткір, кез-келген адаммен оңай араласатын ашық-жарқын жігіттерміз. Кейбір көре алмаған жігіттер бізді жүрген жерін бүлдіреді, тындырады деп өсек айтады. Мінезі тастай, онша маңызды жұмыс істемейтін Латиф деген ағам азулы қызға үйленді. Ал ағам Нартайдың істемеген жұмысы жоқ: аспаз да болды, шыны да жасады. Қазір тұрмыстық қызмет көрсету комбинатында директор. Менің өзім ауыл шаруашылығында, оның ішінде егін жағында істеймін. Екі інім Рәнтай мен Сартай “жігітім” дей берсең тұтана кетеді, қып-қызыл жынды. Бағына жақсы қыз кездессе, жақсы болар еді. Өзі автоматты сигнал беру жағында істейді. Мен және менің 5 ағайындыларым кімдер?

Жауабы: Li, Na, R, K, Rb, Cs
6.Тарих беттерінен

1-топ тапсырмалары

Түркістандағы тайқазанға сипаттама, қызметі

Қ.. Ахмет кеснесінің негізгі орталығы, құдіретті ол – тайқазан. Тайқазан – ішіне мың литр сұйықтық сиятын салмағы 2 тонна, биіктігі тұғырымен бірге 2,62 метр, диаметрі 2,45 метр жеті түрлі металдан жасалған алып қазан. Құрамында алтын, күміс, қызыл мыс, мырыш, темір, қорғасын, қалайы бар. Оны сол себепті қола қазан деп те атайды. Ежелгі дәстүр бойынша “қазан - жеті ырыстың бірі” деп саналған. “Тайқазан” деп аталу себебі ішіне тай етін тұтас алуға болады деген мағынаны білдіреді. Құрамы жеті дәмнен тұратын “Наурыз көже” осындай қазанда әзірленіп, жұртшылыққа таратылған. Оның мәні елдің бірлік, ниет, тілек, мерей, мереке үмітін білдірген.

Күміспенен күптетіп,

Зәулім сарай үй берген” өлеңі жолы қай ақындікі? Күптеу, аптау деген не? Артықшылығы.

Ж.Жабаев

2-топ тапсырмалары

Алтын адамға сипаттама

“Алтын адам” – Есік қорғанынан табылған сақ жауынгері. (б.з.д.Үғ) Оның киімі 4 мыңнан астам алтын әшекейлермен безендірілген. Оның ішінде барыс, тауешкі, арқар, ат, әр түрлі құстардың бейнесі кездеседі. Бас жағындағы алтын сырға асыл тастармен әрленген. Бас киімі моншақша келген үшкірлеу, мойнында алтынәшекей, жағасы мен жеңінде алтын салпыншақтар бар. Қолында екі алтын жүзік. Оң жақ қапталында ұзын алтын жалтқан қылыш, сол жағында темір қанжар. Саптама етігі де ұсақ алтыннан жасалған әшекейлермен көмкерілген.

Атадан қалған ақсауыт

Жағасы алтын, жеңі жез,

Шығыршығы торғай көз

Сауыт киер ме екенбіз

Алтын қалпақ дулыға

Шекесіндей жарқылдай,

деген өлең жолында бұрынғы көшпелі халықтың іршілік болмысында әрі киім, әрі қорғаныс құралы, әрі қару-жарақ болған химиялық элементті атаңыз. Қай жырдан оқылған үзінді? (темір, “Қобыланды батыр” жыры)
7.Жұмбақтар жадынамасы 3 тілде

1.Сұрғылт түсті кәдімгі металмын,

Механикалық әсерге берілмейтін қаталмын,

Негізгі пәтерім 24-ші, 6-шы көшеде болса да,

Кендерім Мұғалжарда, тауда жатамын.

(хром – 24, қаттылығы 9-ға тең)

Әр түнде адамдармен жүздесіп тұрамын.

Мені балқыта алмай қиналды көбісі,

Қазақстанда әлемде, кенім жөнінен біріншісі. (вольфрам)

3.Адамдар мені салмақты деп мақтайды,

Сонда да мен химиктерге жақпаймын.

Өндірісім жөнінде Азия мен ТМД-да

Өз елімді бірінші қылмай тынбаймын. (күміс)

4.Мені электротехникада дәнекер ғып қолданады,

ІІІ орын алғандар құймамды қанағат тұтады.

Консерв қалбырларын жасауға қатысамын,

Қөңіл-күйім ІІ және ІҮ арасында ауысады (қалайы)

5.Бұл элемент жетіспеуінен адам эндемикалық зоб ауруына

ұшырайды? (иод)

6.Жетіспеуінен тіс жегісіне ұшырайды. Көп мөлшерде болса,

сүйек морт сынады. Фтороз ауруы болады. (фтор)

7. Гипоксия ауруына ұшырайды. (оттегі)

8.Асқазандағы тұз қышқылы нашарлағанда тамақтың қорытылуы нашарлайды, сүзек, тырысқақ ауруына қарсы тұру қабілеті нашарлайды. (хлор)

“1001 мақал, 101 жұмбақ” сыныптан тыс топтық сайыс

Мақсаты: Оқушылардың пәнге деген іскерлігі мен танымдық белсенділігін арттыру; ойын элементтерін пайдалана отырып, білімдерін сынау; ал дамытушылық мақсаты мақал-мәтелдер, жұмбақтар арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін арттыру.

Түрі: Топтық-дара сайыс

Пәнаралық байланыс: Физика, биология, география, қазақ тілі.

Өтілу барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. “1001 мақал, 101 жұмбақ” сайысы

1. 
   Ойтүрткі
   
2. 
   Жасырдым мен жұмбақтап
   

3. 
   Мақал-мәтелдердің жалғасын тап!
   
4. 
   Ойжұмбақ
   
5. 
   Ойталқы
   
6. 
   Мақалшы мен жұмбақшыны анықтау
   

ІІІ. Қорытынды

ІІ. Топтар есімінің шығу тарихы.

Бір күні бар элемент жиналды

(Кім біліпті, қайсысы сыйланбады, сыйланды?)

Кімнің бірінші маңызды екеніне

Жабылып жауап таппай қиналды.

Алғашқы боп сөз алған сутегі:

“Кестеде бірінші тұрған кім?” – деді,

“Тегін тұрмағанымды біл!” – деді.

“Отын да болам, ауа шары да

Ұшқың келсе, мін”, - деді.

“Бомба болып жарыламы” –

Деп күш көрсетті,

Беріспейтін сұс көрсетті.

Су боларсың анық”, -

Деп оттегі шыр етті, -

“Шмаңды білмейсің неғып?!

Мен болмасам тұншығып

Қараң болар тіршілік

Мен бар жерде мәз емес пе бәрі де

Отынын жанып, күл шығып

Екеуін тыңдап сайыста.

І. Ойтүрткі.

1. 
   Периодтық жүйеде элементтер қанша түспен бейнеленген? (3)
   
2. 
   Металдар периодтық жүйеде қандай түспен көрсетілген? (қара)
   
3. 
   АҚШ-тың есімі берілген элементті ата. (Америций)
   
4. 
   Скандинавия түбегінің жер көлемі арыстан тәрізді. Сол түбектің құрметіне сол мағынаны білдіретін қандай элемент бар? (Скандий)
   
5. 
   Еуразия материгінің бір бөлігіне орай аталатын элементті ата. (Еуропий)
   
6. 
   Көршілес Ресей мемлекетінің Ақтөбе облысына жақын қаласы периодтық жүйеде қалай аталады? (Самарий)
   
7. 
   Химия ғылымының атасының құрметіне аталған элементті ата. (Менделеевий)
   
8. 
   Адам өндіргенде өміріне қауіп төндіретін элемент? (Уран)
   
9. 
   АҚШ-ғы штат атауымен аталатын элементті ата (Калифорний)
   
10. 
    Оқушы құралына омоним бола алатын элемент (Бор)
    
11. 
    Орысша “қуаныштымын” деген мағынаны білдіретін элементті ата (Радий)
    
12. 
    Сұлулық әлемінің елі атанған ел атттас элементті ата. (Франций)
    

1. 
   Қандай сан оттектің аллотропиялық түр өзгерісінде жасырынған? (озон-он)
   
2. 
   Біз дем алатын қандай газдар қосапасынан балықшы құралын таба аламыз? (ауа-ау)
   
3. 
   Қандай элементтің бірінші буыны сұрайды, одан кейін санмен аяқталады? (не-он)
   
4. 
   Жұрт сөзінің қандай синонимі ең жеңіл инертті газ құрамында жүр (гелий-ел)
   
5. 
   Алдымен бір нәрсенің мөлшерін жалпы түрде сипаттайтын, соңғы буыны тілсіз жауды білдіретін жер атмосферасында ең көп тараған қандай элементті білесіз? (аз-от)
   
6. 
   Су тасқынының синонимі күкірт қатарындағы элементтердің біреуінің бастауы болып табылады? (сел-ен)
   
7. 
   “Жұмысты отты жігерлеп істеу керек”, деп көпірді “А” элементі. Бірақ ол біреудің отын үрлемесе, өзі еш уақытта жанып көрген емес, ойлаңызшы, бұл қай элемент? (оттегі)
   
8. 
   “Б” элементі қай металдың болсын орнын басуға әзір-ақ, бірақ қанша буырқанса да одан металл шығып көрген емес. Ойлаңызшы, бұл қай элемент? (сутегі)
   

1. 
   (Алтын) тапсаң – санап ал.
   
2. 
   (Аu) еріте білмеген ірітер, теріні илей білмеген – шірітер.
   
3. 
   Мылтықтың (Аg күмісін) айтпа, тиісін айт.
   
4. 
   Арпа, бидай ас екен, (Аu, Аg) тас екен.
   
5. 
   Жылтырағанның бәрі (Аu) емес.
   
6. 
   Ақыл арымас, (Аu) шірімес.
   
7. 
   От (С) жейді, тот (Ғе) жейді.
   
8. 
   Ағаш кессең ұзын кес – қысқартуға оңай,
   

9. 
   (Ғе) сіз халық, тұзсыз тағам болмайды.
   

11. Келіні жақсы үйдің керегесі (Аu).

12. (Аu) шыққан жерді белден қаз.

13. (Болат) бүгілмес – шорт сынар.

14. Оқ жетпес жерге (қылыш) сілтеме.

15. Болмас іске (болат) бол.

16. (Қасықтап) жинап, шөміштеп төкпе.

17. Етік тіге алмаған (біз) таңдайды.

18. (Көсеуі) қысқаның қолы күйер.

19. Буынсыз жерге (пышақ) ұрма.

20. Қойдың сүті (қорғасын).

21. Тағасының (күмісіне) мақтанба,

Атыңның жүрісіне мақтан.

22. (Ине) өткен жерден жіп өтер.

23. Ескі мата бөз болмас, ескі (темір) біз болмас.

24. Өнерлінің қолы (алтын), өлеңшінің сөзі (алтын).

4. 
   Тынысым, ырысым
   

Жойылмақ жүрісім. (оттек - )

5. 
   Машина мен трактордың жаны,
   

6. 
   Күмістей түсі жылтыр, өзі сұйық
   

Көрсететін суықты, жылуды анық,

Қандай зат - құрал жасар соны құйып. (сынап - )

7. 
   Осы затпен ескі үйді аластайды
   

8. 
   Алғаш болды белгілі
   

Одан кейін біз оны

Жерден зерттеп тауып ек. (гелий - )

9. 
   Табылса бұрын там-тұмнан
   

Қымбат болды алтыннан

Қандай металл ертеде? (алюминий - )

10. 
    Иісі де, дәмі де жоқ, ұсталмайды,
    

Ақыры жанған отың тұтанбайды

Қалады қарауытып, көмір боп шоқ. (оттек - )

8. Аспанда ай - әкім,

Жерде адам әкім. (күміс - )

9. Менделеев кемеңгерім

Өз орнымды белгілепті.

Мені қымбат демеңдер тым,

Затың нарқын ел біледі. (алтын - )
Биологиялық жұмбақтар

1. Теңіз орамжапырағы ламинарияның құрамына кіретін, адам өмірі үшін маңызды элемент? (иод)

2. Адам организмінде қай элементтің жетіспеуінен тіс кариесіне әкеліп соғады? (фтор)

3. Сүйекті қаптайтын элемент? (кальций)

4. Терінің қышыма ауруына қарсы май жасалатын химиялық элемент? (күкірт)

5. Қант қызылшасы мен картоп түсіміне ерекше әсері бар тыңайтқыш элемент? (калий)

6. Адам бойының өсуіне әсер ететін химиялық элемент? (мырыш)
Жұмбақтар. Ойталқы.

1. 
   Асыл тас немесе металдың өзінен жасалған құлаққа тағатын зат? (сырға)
   
2. 
   Көзіне асыл тас орнатылған металл бұйым, сақина? (жүзік)
   
3. 
   Қыздарға арналған сәндік үшін шашбауға тағатын әшекейлі алтын немесе күмістен жасалған бұйым? (шолпы)
   
4. 
   Шабуға, кесуге лайықталған қайқы құрал? (қылыш)
   
5. 
   Садақтың темір ұшы? (жебе)
   
6. 
   Батырлар киетін темір телпек? (дулыға)
   

1. 
   Пәлен жерде пақыр бар,
   

2. 
   Көптің аузы – темір талқы.
   
3. 
   Келіні жақсы үйдің,
   

4. 
   Ағаш кессең ұзын кес,
   

Темір кессең қысқа кес,

Соға келе ұзарар.

5. 
   Алтын ала білген,
   

6. 
   Алтын ерің арқа тисе,
   

7. 
   Көк темір – көре өлтірмес.
   
8. 
   Алтын жерге жатпайды
   

9. 
   Тауып сөйлесең – күміссің,
   

10. 
    Қойдың сүті – қорғасын
    

11. 
    Тағасының күмісіне мақтанба
    

12. 
    Темірші – көміршіге үйір.
    

Ал, элементтерім!

Бос таласты қойыңдар.

Қысқасы бәріңнің де өз орның бар.

Дүние түгел сендерден құралады.

Білімді ғана мұны ұға алады!

Элементтер жым болды.

Химиктің айтқаны шын болды.