Реферат kz Қазақша рефераттар сайты Әож 950 (57 4 ) 18 " 19" Қолжазба құқында таңатарова жамиға тәжікқызы г. Н



бет2/5
Дата03.07.2016
өлшемі422.5 Kb.
#174515
түріРеферат
1   2   3   4   5

«Тақырыптың зерттелу деңгейі» деп аталатын бөлімде тақырыпқа қатысты зерттеулерге шолу жасалды. Г.Н. Потанин туралы библиографиялық еңбектер көп екеніне дау жоқ. Оның көпшілігі Г.Н. Потаниннің зерттеу еңбектері жарық көргенде және 1905, 1915 жж. мен 70-80-жылдық мерей тойлары атап өтілгенде шықты. Біз Г.Н. Потанин туралы шыққан бүкіл еңбектерді толығымен сипаттауды мақсат тұтпаймыз, өйткені біздің тақырыбымыздың түйінін ашуға оның бәрі қажетті деп айту қиын. Тақырыптың мазмұнына сай тарауларға қатысты мәселелер бойынша ғана әдебиеттерге тоқталып шолу жасаған дұрыс деп есептедік.

Г.Н. Потаниннің (1835-1920) өскен ортасы және көзқарасының қалыптасуына талдау жасасақ, оның өмірбаяны туралы мәліметтер алғаш рет П.П. Семенов-Тяншаньскийдің жазғандарында кездеседі [6]. Ол «Нива» журналында жарияланған болатын. Г.Н. Потаниннің география, этнография, фольклор, өлкетану, ботаника ғылымына, Сібірдің қоғамдық-саяси және мәдени өміріне қосқан үлесі туралы көптеген энциклопедиялық, анықтамалық және жинақтық басылымдарда жарық көрді. Атап айтқанда, Кеңес дәуіріндегі Үлкен энциклопедияда, Тарихи энциклопедияда, Қысқаша географиялық энциклопедияда Г.Н. Потаниннің өмірі мен ғылымға қосқан үлесі туралы мағлұмат берілген. Неміс тілінен орысшаға аударылған 300 ден астам саяхатшылар мен зерттеушілердің мұраларын сипаттаған өмірбаяндық, анықтамалық сөздікте де Г.Н. Потанин жөнінде мәліметтер бар.

Г.Н. Потаниннің өмірбаянын жазу қай кезде болсын тоқтаған жоқ. Мысалы, А.В. Адрианов оның 80 жылдығына арналған жинақта өмірбаянын толық баяндаған [7]. В.А. Обручевте оның өмірі мен қызметі туралы көлемді еңбек жазған [8]. Алайда бұл еңбектердің бір кемшілігі Г.Н. Потаниннің Алаш зиялыларымен қарым-қатынасы туралы жекелеген мәліметтердің аздығы. М.В. Шиловский Г.Н. Потаниннің туғанына 160 жыл толуына орай ол туралы мәліметті «тұлғалық кейіпкер» түрінде жинақтаған. М.В.Шиловскийдің келесі бір еңбегі Г.Н. Потаниннің 170 жылдығына арналып, оның Орталық Азияда жүргізген зерттеулерін кешенді түрде қарастырған, әсіресе география, фольклор, этнография, тарих, ботаника т.б. қосқан үлесін көрсеткен. Автор Г.Н. Потаниннің зерттеулеріндегі өзіндік тұжырымдау тәсілдеріне баса назар аударған. Сонымен қатар ХІХ ғ. екінші жартысы – ХХ ғ. басындағы Сібірдің қоғамдық-саяси және мәдени өміріндегі Г.Н. Потаниннің Сібір облысшыларының идеологы ретіндегі рөлін көрсетуге тырысып, алғаш рет Ресей тарихындағы аймақтануды негіздеудің тәсілдерін жасаған. Г.Н. Потаниннің Ресейдің ғылымы мен мәдениетіне үлес қосқан П. Семенов-Тяншаньский, А.С. Гациский, И.И. Попов, В.А. Обручев, В.Г. Короленко, Д.А. Клеменц, С.Ф. Ольденбург, В.Я. Шишков, Г.Д. Гребеньщиковпен қарым-қатынастарын талдаған. Сібір кадет корпусында Г.Н. Потаниннің Шоқанмен бірге оқығанын сипаттағанымен, зерттеуде автор Григорий Потаниннің қазақ зиялыларымен қарым-қатынасын көрсетпеген. Г.Н. Гехтман Г.Н. Потаниннің өмірбаянымен бірге, оның географияға қосқан үлесін мазмұндаған. Алайда бұл еңбекте Г.Н. Потаниннің қазақ өлкесін зерттеуде оған көмектескен қазақ зиялылары туралы айтылмаған.

Сібір кадет корпусы туралы да еңбектер баршылық. Бұл оқу орнында қазақтың біртуар ұлы Шоқан Уәлихановтың оқығанын мақтан етпейтін қазақ жоқ. Бұл оқу орнының Г.Н. Потаниннің дүниетанымын қалыптастыруда орны ерекше болды. Өйткені, дәл осы жерде ол Шоқанмен бірге оқып, одан көп нәрсені үйренді, оның дарындылығына, біліміне тәнті болды. А.И. Солодухин Кадет корпустарындағы оқу үрдісін сипаттай отырып, Г.Н. Потаниннің өз достары арасында әділетті болғанын айтады. Ә. Марғұлан Шоқан өмірі туралы очерк жазса [9], Шоқан мен Г.Н. Потанин арасындағы достықты С. Өтениязов өз зерттеуінде жүйелі баяндалған [10]. Сонымен бірге автор бұл еңбегінде Мұса Шорманов туралы да ұтымды мәлімет келтіргенін айта кеткеніміз жөн. Ал, М. Малышева мен Познанскийдің мақаласында Г. Потанин Шоқаннан үлкен тағылым алғандығы айтылған. Бұл еңбектер Омбы облысының мемлекеттік мұрағат құжаттарын молынан пайдаланғандықтан құнды деп есептейміз. Ал И. Белов болса Кадет корпусында оқып жүрген кезінде Омбы қаласының Г.Н. Потанинге қалай әсер еткенін жазған. Омбы қаласы туралы М.И. Юрасованың да тамаша еңбегі бар. Г.Н. Потаниннің өзі Қазақстан қалаларының ішінен Семей туралы жазғанын, ал бұл туралы қалалар тарихын зерттеуші Ж. Қасымбаев еңбегінде айтылғанын атап кетуге болады. Г.Н. Потаниннің дүниетанымына, ғылыми жолына үлкен үлес қосқандардың бірі әйгілі саяхатшы П.П. Семенов болды. Ол Г.Н. Потанинге саяхатшы-ғалым болудың жолын көрсетті. П.П. Семенов Г.Н. Потанинді Орыс Географиялық қоғамының жұмысына қатыстырып, оны таза ғылым жолына баулыды. П.П. Семеновтың көзі тірісінде-ақ бұл қоғамның жарты ғасырлық тарихы бар болатын. А.М. Сагалаев пен В.М. Крюков еңбегінде Г.Н. Потаниннің ғылымға қосқан үлесі, көзқарасы туралы жан-жақты баяндалады. Сонымен бірге Сібірдегі қоғамдық және ғылыми өмірді де біршама сипаттаған [11].

Г.Н. Потаниннің ғылыми саяхаты туралы жазылған еңбектер аз. Оны тек біз Г.Н. Потаниннің өз еңбектерінен ғана білеміз. Тек, Г.Е. Катанаев Потаниннің әкесінің Орта Азиядағы барлауы туралы жазған [12]. Екінші бір еңбегінде Г. Катанаев ХІХ ғ. Н.И. Потаниннің қырғыз даласы мен Қоқан хандығына жасаған сапары туралы жазған.

С.Ф. Ольденбург, В.А. Гордлевский айтқандай Г.Н. Потанин Шығысты еуропалықтардың санасына енгізіп, оны дүние жүзілік мәдениеттің қатарына қосудағы ұлы істегі алғашқылардың бірі болды [13]. С.Ф. Ольденбург Г.Н. Потаниннің ғылыми қызметінің ерекшелігі қоғамдық, халықтық мәнде болды дей отыра, тыныш бір кабинетте, бір-бірімен араласпайтын қалада жасалған жоқ, ол ашық аспан астында, үңгірде, киіз үйде оның өмірі өтіп, еңбектері жазылды дейді. Аталмыш осы екі авторлардың Г.Н. Потаниннің ғылыми еңбектерін жоғары бағалауымен бірге, Г.Н. Потанин мерейтойына қатысты жазған газет пен журналдарды жарияланған мақалаларының да үздік шыққанын айта кеткеніміз жөн. Мысалы, С.Ф. Ольденбургтің «Не довольно» деген очеркі 1915 ж. 21 қыркүйекте Сібірді зерттеу қоғамының жиналысында тыңдалды. Осы кезде В.А. Гордлевскийдің «Г.Н. Потанин как народословник» деген мақаласы да жарық көріп, екеуі де Г.Н. Потаниннің саяхаттары ғылымға зор үлес қосқанын айтқан.

Г.Н. Потаниннің Ішкі Азия, Алтай мен Қазақстанға жасаған саяхаттары нәтижесінде жинаған материалдары ХІХ ғ. аяғындағы Азияны зерттеуші ғалымдардың ішінде бірінші орын алатынын В.А. Обручев өз еңбегінде атап өткен болатын [14]. Алайда бұл жөнінде қазіргі ғылымда тарихнамалық еңбектердің жоқ екенін айтқанымыз жөн деп санаймыз. В.А. Обручев Г.Н. Потаниннің саяхаты туралы жаза отырып, оның қоғамдық қызметі мен еңбектерінің тұтас бір тізімін жасау болашақтың ісі деп атап көрсеткен. ХІХ-ХХ ғғ. орыстың географиялық зерттеулерінің тарихы туралы еңбегінде В.А. Есаков Орталық Азиядағы зерттеулер М. Пржевальский, М.В. Певцов және Г.Н. Потаниндердің арқасында жүзеге асқанын көрсетеді.

Сібірдегі қоғамдық-саяси өмірдің Қазақстанға да әсер еткені белгілі. Ал ХІХ -ХХ ғғ. Сібірді айтқанда Г.Н. Потанинді еске алмау мүмкін емес. Томскідегі Потаниннің үйірмесі туралы Я.Р. Кошелев пен Г.И. Пелихтің мақаласында ұтымды сипатталған.

Сібір облысшылары туралы тарихи әдебиеттердегі ХІХ ғ. 50-60-шы жж. қоғамдық қозғалыстың өрлеуінің Г.Н. Потанин мен Ядринцевтің дүниетанымының қалыптасуына әсері айтарлықтай зерттелген емес. Сондықтан бұл зерттеуімізде біз осы ықпалдың деңгейін көрсетуге тырысамыз, ал облысшылардың пайда болуы туралы деректерге тақырыпқа қатысы жоқ болғандықтан тоқталмауды жөн көрдік. Н.А. Лапин еңбегінде ХІХ ғ. Сібірдегі революциялық-демократиялық қозғалысы сипатталса, С.Г. Сватиков осы кездегі Сібір облысшыларының қызметін талдаған. Ал М.В. Шиловский Сібірдің қоғамдық-саяси өміріндегі облысшылардың алатын орнын көрсеткен [15]. М.В. Шиловскийдің келесі бір көлемді зерттеуінде Сібірдегі 1917-1920 жылдардағы саяси үрдістер қарастырылып, аймақтағы негізгі саяси топтардың қызметі қарастырылған [16]. Большевиктерге қарсы мемлекеттік құрылымдар да зерттеу нысаны болған. Автор мәліметтік материалдар негізінде Ресейдің шығысындағы «ақтар» қозғалысы әсерінен әскери диктатура орнатуға жағдай туғанын көрсетеді. Сонымен бірге Сібір облысшыларының Г.Н. Потанин басшылығымен барлық саяси үрдістерге қатысқанын сипаттаған. Дегенмен де автор қазақ зиялыларына айтарлықтай сипаттама жасамаған, тек Әлихан Бөкейхановтың атын атап кетеді. Сібірдің қоғамдық-саяси өмірі, ол жерде өткен съездер туралы баспасөзде де жарияланып тұрды. Атап айтқанда А. Мейеровичтің мақаласы «Иркутск өмірінде» және А.Н. Шпицынның мақаласында елдің бірігуіне мән берілсе, ал 1917 жылдағы оқиғаларға тек шолу ғана жасалды. Сібір автономиясына қатысты еңбектің қатарына М.П. Малышеваның жан-жақты жазғандарын жатқызуға болады [17]. Автор Сібір облысшылары-потаниншілдердің бірінші съезі туралы жаза отырып, Алашордалықтарға Г.Н. Потаниннің риза болғанын атап өтеді [18].

Біз Алашордаға байланысты жазылған зерттеулерді де бөліп қарастырдық, себебі оларда ХХ ғ. бас кезіндегі саяси оқиғалардың барысы кең сипатталып жазылған. Әрине, ол еңбектерде кеңестік дәуірдің көзқарасы басым екенін ескергеніміз жөн. 20-ж. басында Ахмет Байтұрсынов пен Әлихан Бөкейханов “Алаш” ұлттық партиясының құрылуы мен қалыптасу кезеңдерін сипаттауға бірінші рет талпыныс жасайды. А.К. Бочаговтың тарихи очеркі қазақ интеллигенциясы үшін Ақпан революциясының ерекше рөл атқарғанын айтып өткенімен, 1927 жылы шыққан естелік кітабында Алашорданың “контрреволюциялық” мәнін көрсетуді мақсат еткен. Н. Мартыненко құрастырып, О.Исаев алғы сөз жазған құжаттар жинағында “Алаш” партиясының қызметіне кері баға берілуімен бірге, 1913-1920 жж. оқиғалар жөніндегі қызықты құжаттар қазақ қоғамының топтасуындағы Алашорданың ерекше рөліне баға беруге мүмкіндік береді. 1933 ж. 8-28 желтоқсан аралығында БК(б)П қазақ өлкесінің Комитеті жанындағы ҚМЛҒЗИ тарих секторында Алашорда қозғалысына арналған пікірталас ұйымдастырылды. Осы аталған институт қызметкерлері С. Брайнин мен Ш. Шафиро “Алашорданың тарихи рөлі” атты баяндама жасайды. Осы баяндама негізінде екеуі кейін кітап шығарады. Кітап “Алаш қозғалысының бастау көздері”, “1916 жылғы көтерілістегі алаш интеллигенциясының рөлі”, “Алаш қозғалысы Ақпан мен Қазан аралығында”, “Алашорда - ұлтшыл контрреволюцияның үкіметі”, “Алаш қозғалысының тарихын дәріптеушілікке қарсы” деген бөлімдерден тұрады. Тараулардың тақырыбынан көрініп тұрғандай, авторлар Алаш қозғалысының жетекшілері мен оған қатысқандардың барлығын дерлік орыс патшалығы мен уақытша үкіметтің итаршы, қолшоқпарлары, қазақ халқының қас жаулары деп бағалап, Алашорданы ұлтшыл контрреволюциялық үкімет деп анықтады.

ХХ ғ. басындағы саяси-әлеуметтік үрдістер көшбасшыларының азаматтық болмысын айқындауда, олардың саяси-әлеуметтік әрекеттеріндегі кейбір мәселелерді баяндағанда М.Шоқай, З.У. Тоған, Х. Оралтай, А. Керенский және Н. Бердяев сияқты шетелдік эмиграцияға тоталитарлық жүйенің қысымы салдарынан кетуге мәжбүр болған қоғам қайраткерлерінің зерттеу еңбектері мен ғұмырнамалық естеліктерінен мазмұнды мағлұматтар алуға болады.

70-80 жж. Алаш зиялы қауымы туралы зерттеулерде айтарлықтай өзгеріс болмады. Революциялық-демократиялық бағыттағы ұлттық саяси интеллигенцияның идеялық және әлеуметтік-экономикалық көзқарастарын сипаттаған бірқатар еңбектер жарық көрді. Оларда алаш қозғалысы туралы бұрынғыдай революциялық оқиғаларға байланысты біраз мәліметтер ғана кездеседі. Бұл кезеңнің зерттеушілері Алаш жетекшілерінің қызметіне Қазақстандағы Кеңес үкіметіне қарсы бағытталған контрреволюциялық қозғалыс көсемдері ретінде баға берді. 80-жж. соңында қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті қайраткерлерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау үшін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанынан құрылған комиссияның шешімімен сталиндік жазалау құрбаны болған біз жоғарыда атаған қазақ зиялыларының шығарма жинақтары жариялана бастады. Дегенмен, 80 жж. аяғы-90 жж. басында КОКП идеологиясы Алаш туралы саяси тарихты әлі де тежеп жатты. Қазақстан Коммунистік партиясының Орталық комитеті де Алаш қызметіне “Қазақ қоғамындағы феодал-байлардың мүддесін” қорғайтын “буржуазияшыл ұлтшылдар” деген баға берді. Ғылыми танымның жаңа методологиясының болмағандығынан осындай кемшіліктердің болуы қайта құру кезінде жазыла бастаған еңбектер Алаш мәселесін шынайы зерттеудің шекарасын кеңейтті.

1991 жылы тәуелсіздігіміз жариялап, Алаш қайраткерлері туралы зерттеулерге жол ашылғаннан кейін ұлттық мүдде тұрғысынан олардың өмірі мен қоғамдық-саяси істерін қарастыра бастады. Олардың қызметін жаңаша көзқарас тұрғысынан К.Нұрпейісовтың, М.Қойгелдиевтің, Д. Аманжолованың, Ө. Озғанбайдың, О. Қоңыратбаевтың, М. Қозыбаевтың, Т. Омарбековтың, М. Құл-Мухамедтің, С. Өзбекұлының монографиялық зерттеулері, т.б. зерттеушілердің саяси көшбасшылар жөніндегі еңбектері баспасөз бетінде жарияланып тұрды.

Алашорданың күрделі мәселелерін зерттеуде үлкен қадам жасаған Кеңес Нұрпейісов болды. Оның тарихи зерттеуінің құндылығы бұрын қол жетпейтін құжаттарды ғылыми айналымға енгізгендігінде болып табылады. Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің мұрағат құжаттарына, газет (“Қазақ”, “Сарыарқа”) материалдарына сүйеніп, күрделі мәселелерді жаңаша көзқараспен шешуге мүмкіндік алған. Автор мұрағат материалдарын жүйелеу арқылы аз зерттелген, күрмеуі көп мәселелердің шешімін табуға тырысқан. К. Нұрпейісов тарихи әдебиетте бірінші рет Ә. Бөкейхановтың “Алаш” партиясын құру, Алашорданың төрағасы болған кездегі қызметін, жалпы ел басқарудағы рөлін көрсетсе [19], ал ғылыми мақалаларында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов сияқты Алаштың саяси жетекшілерінің ұлт-азаттық қозғалысқа тікелей қатынаспаса да, сатқындық жасамағанын дәлелдеп, Алаш пен Алашорда қозғалысының құрамдас бөлімдеріне, бірінші орыс революциясы жылдарындағы Ә.Бөкейханов төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының саясатқа араласқан алғашқы қадамдарына сипаттама жасайды.

Қазақтың саяси элитасының қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі жаңа кезеңнің бір көрінісі осы мәселе жөніндегі ”Болашақ үшін өткенді білу – парыз” және “Қос төңкеріс және Алаш қозғалысы” деген пікір алысулардың да маңызы зор болды деп есептейміз.

Ә. Бөкейхановтың шығармашылығына арналған еңбектерден С.Аққұлұлының, Д.Тоқпановтың, А. Мектептегінің, Б. Қойшыбаевтың ғылыми мақалаларын атауға болады. Е. Серкебаевтың “Бүкілресейлік құрылтай және “Алаш” зиялылары” мақаласында құрылтайға депутаттар сайлау барысы мен оның жұмысына шолу жасаса, жекелеген зерттеушілер Алаш қозғалысына баға беру үшін алдымен оның көш бастаушыларының кімдер болғандығын анықтау мәселесі осы тақырыпты ғылыми тұрғыдан игеруге шешуші түрде ықпал жасайды деп есептейді. Олар осы кезге дейін алаш қозғалысының көсемдеріне “буржуазиялық либералдар”, “қазақ ұлтшылдары”анықтамаларын беру Алаш интеллигенциясын және олар басқарған саяси қозғалыстың қоғамдық дамудағы алатын орнына сәйкес емес деп түсінеді. М.К. Қозыбаев Алашқа либералды ұлттық инттелигенцияның партиясы деген анықтама бере отырып, оның идеологиясы отаршылдыққа қарсы бағытталған ұлтшылдық болды деген қорытынды жасады.

М. Қойгелдиев еңбегінде Алаш зиялыларының іс-қимылдарына сипаттама жасалған [20]. Алаш зиялыларының идеялық-саяси көөзқарастары Ресей, Түркия сияқты елдердің жоғары оқу орындарында қалыптасқанын көрсеткен. Құжаттық деректер негізінде автор Ә. Бөкейхан, Ж. Ақпаев, А. Байтұрсыновтың қызметіне талдау жасайды. 1906-1916 жж. кезеңнің тәуелсіздік үшін күрестегі идеологияның қалыптасуына, Алаш қозғалысының саяси ұстанымының нығаюында маңызды рөл атқарғанын анықтайды. Ө. Озғанбай Ресей мемлекеттік Думасы туралы жан-жақты талдау жасаса [21], С. Мадуанов Орталық Азия елдерімен қазақтардың қатынасын көрсетуде қоғамдық-саяси оқиғаларға мән берсе [22], Хабижанова Г.Б., Валиханов Е.Ж., А. Кривков зерттеуінде ХІХ ғ. екінші жартысы-ХХ ғ. басындағы орыс интеллигенциясының Қазақстандағы қызметіне сипаттама жасалған [23]. Бұл еңбекте Г.Н. Потаниннің қазақ зиялыларымен арадағы байланысы атап өтілген. Сібірдегі саяси жағдайды Қазақстанмен салыстыруда М.К. Асылбеков еңбегін пайдаландық [24]. Ол Қазақстандағы темір жолшылардың саяси санасының өсуіне сипаттама жасаған. Ал В. Галиев еңбегінде Қазақстанды зерттеген шетелдік және Ресей саяхатшыларына қазақ зиялылары қалай көмектескенін және тілмаштық қызметтерін атап өткен [25].

Жеке тұлғалар жөнінде ғалымдардың назарын аударған бірқатар диссертациялық зерттеулер жазылды. Қазақстанның қос төңкеріс пен азамат соғысы кезеңіндегі Алаш қозғалысының жекелеген мәселелері бойынша, атап айтқанда, Алаш қозғалысының тарихнамасы, Ақпан революциясынан кейінгі демократиялық өзгерістер, қазақ комитеттерінің қызметі, қазақ съездері, мұсылмандық қозғалыс мәселесі туралы Р.Нұрмағамбетованың, А.Абылғазинаның, А.Махаеваның, С.Рүстемовтың, Ә.Пірмановтың, А.Бопованың, Ш.Тухмарованың, Т.Әуелғазинаның, К.Атымтаеваның және т.б. диссертациялық еңбектерінде ғылыми талап негізінде зерттеліп, объективті баға беруге талпыныс жасалған. Бұл зерттеулерді “ХХ ғ. басындағы Қазақстан” атты кешенді мәселені ашу ісіне қосылған зор үлес деп бағалауға болады.

Сонымен, 90-жж. ғылыми-саяси әдебиетке талдау жасау алаш мәселесін зерттеуде зерттеушілік ойдың алға жылжығанын байқатады. Әсіресе бұл зерттеулердің жан-жақтылығы мен құжаттық базасының кеңдігін атап өткен дұрыс деп есептейміз. Соның нәтижесінде Алаш пен Алашорда тарихының өзекті мәселелерін, яғни оппозициялық қозғалыстың пайда болуы, әлеуметтік құрамы, ішкі және сыртқы факторларын анықтау сияқты саяси-әлеуметтік үрдістер көшбасшыларының қоғамдық-саяси, идеологиялық көзқарастарының қалыптасуындағы маңызды роль атқарған жақтарын көрсетті.

ХХ ғ. аяғы ХХІ ғ. басында көптеген ғылыми әдебиеттер жарық көріп, оған объективті алғышарттар - Қазақстанның тәуелсіз алуы, демократиялық үдерістердің көрінуі саяси еңбектерге әсерін тигізбей қойған жоқ. Жаңа құжаттардың ғылыми айналымға енуі, оларды талдау қайта қарауға мүмкіндік туғызып, Алаш қозғалысына, оның жетекшілеріне деген тұжырымдардың мәні өзгертіп, бұрынғы кертартпа пікірлерінен бас тартуға әкелді. Шетелдік зерттеушілер Алашорда қозғалысының негізгі маңызы ХХ ғ. бірінші ширегіндегі қазақ ұлттық біртұтастығының қайта өрлеуіне қосықан үлесінде деп көрсетеді.

Американ тарихшысы Марта Олкотт өз еңбегінде Алаш-Орда мен большевиктік өкіметтің өзара қарым-қатынасын қарастырып, 1919 жылға тоқталады; бұл кезде, Алаштың жетекшілері Кеңес өкіметімен ынтымақтасуды жөн көрген болатын. Мұрағат құжаттарын пайдаланбағандықтан, автор мәселенің тұңғиық тереңіне жете алмаған. Ал Хасен Оралтайдың еңбектерінде дерек ретінде С.Сейфуллиннің еңбектерін қолданып, Алаш тарихын жалпытүріктік позиция тұрғысынан қарастырады. Хоккайдо университетінде қызмет ететін жапон тарихшысы Уяма Томохиконың еңбектері назар аударарлық деп санаймыз. Алаш зиялыларының жетекшілері екі мақсатқа – автономиялық мемлекет пен ұлтаралық татулықты сақтауға талпынды деп автор дұрыс көрсетеді. Сонымен бірге Томохико әдебиетте кездесетін қайшылықты да көрсетеді, яғни Алашорданың түпкі мақсаты тәуелсіздікке қол жеткізу болса, ал деректерде ол Ресей Федеративтік Республикасы құрамында автономия болу деп атап көрсетеді. Ұлттық тұлғалар жөніндегі маңызды еңбектерге Ричард Пайпстың зерттеулері жатады. Өз еңбегінде автор белгілі мәселелерді қарастыра отырып, Ресейдің мемлекеттік құрылымын талдап, Ақпан революциясының оқиғаларын сипаттайды. ХХ ғ. басындағы Ресей тарихында зиялы қауымның орны мен рөліне, тарихи миссиясына, партия мен либералдық қозғалысқа талдау жасауы көңіл қоярлық тұжырым. Мұндай еңбектер бізге Ресейдегі саяси оқиғалардың шет аймаққа әсеріне талдау жасауға аз да болса көмегін тигізді.

Алаш тарихнамасына талдау жасау біздің зерттеу нысанамызға жатпайды. Біз Г.Н. Потанинге қатысты дүниелерді оның өз еңбектерінен ғана алдық, сондықтан оны дерек ретінде қолданғандықтан тарихнамалық талдауға енбейтіні белгілі. Ал Г.Н. Потанин мен Алаш зиялыларының қарым-қатынасы туралы арнайы зерттеулер жоқ.



Тақырыптың деректік негіздері осы тараудың 3-бөлімінде талданды. Зерттеуде қолданылған деректердің ауқымы кең деуге болады. Деректердің негізі Г.Н. Потаниннің өз шығармалары, Томск, Омск облыстық мұрағат құжаттары, ҚР Орталық мемлекеттік мұрағатының материалдары, ҚР ҒА кітапханасының сирек кітаптар қорындағы деректік материалдар.

Г.Н. Потаниннің эпистолярлық мұралары көп. Оның бәрі жарыққа шықты деп айту қиын. 1987-1992 жж. Иркутск зерттеушілері Г.Н. Потаниннің бес томдық хаттар жинағын шығарды. Оған 662 хат енген. Томск университетінің ғылыми кітапханасы қорында 1920 жылдан бастап Г.Н. Потаниннің мұрағаты сақталған. Ғалымның мұрағаты мен кітапханасының Томск мемлекеттік университетіне түсу Сібірді зерттеу институтының тағдырымен байланысты болды.

Сібірді зерттеу институтын ұйымдастыру туралы алғашқы мәжіліс 1919 жылы 15 қаңтарда Томск профессорлары Б.П. Вейнберг, В.В. Сапожников, М.А. Усовтардың бастамасымен өтті. Бұл институттың негізгі міндеті Сібірдің табиғи байлығын тиімді пайдалану үшін табиғатын, халқын т.б. зерттеу болды. Институт жанына мұрағат, мұражай, кітапхана ашып, кітап, мерзімді баспасөз қорларын ұйымдастыру, Сібірді барлық жағынан да ашып көрсететін материалдар жинастыру да кезек күттірмейтін міндет ретінде қойылды. Әсіресе Сібірдің көрнекті қайраткерлерінің қорын жасап, онда қолжазбаларын, хаттарын, портреттерін, басқа да заттарын сақтап қою да ұмытылған жоқ, сондықтан съезд бюросы шешімімен жеке адамдарға, мекемелерге, қоғамдарға Сібір туралы институтқа материал жіберу ұсыныстары айтылды. Сібір зиялы қауымы бұл ұсынысқа ерекше назар аударып, кітаптар ғана емес, жеке мақалаларын, журналдар, газеттер жібереді. Олардың қатарында жеке адамдар ғана емес, түрлі мекемелер, қоғамдар, ұйымдар, соның ішінде Томск халық кітапханасы, Алтайды зерттеу қоғамы, Тобыл губерниялық мұражайы т.б. болды. Олар кітапханаға кітаптар, газет-журналдар жіберді.

Алғашқылардың бірі болып Г.Н. Потанин бұл ұсынысқа ерекше ден қойды. Әрине, бұл кезде Г.Н. Потаниннің денсаулығы нашар еді. Оған ұйытқы болған достары екені сөзсіз. 1920 жылы қаңтардың басында Институттың кітапхана комиссиясына ғалымның кітапханасындағы кітаптардың тізімі берілді. Комиссия құрамында Томск университеті кітапханасының бас кітапханашысы А.И. Милютин, В.Ф. Смолин, профессор Э.В. Диль кірді. 20­шы қаңтарда өткен комиссия мәжілісінде Г.Н. Потаниннің кітаптары мен мұрағатын алу туралы мәселе қаралып, кітаптарының тізімін қарастыруды М.К. Азадовскийге тапсырды. 17 ақпандағы мәжілісте А.И. Милютинмен бірге М.К. Азадовскийдің жасаған хабарламасында Г.Н. Потаниннің кітаптары мен мұрағатын 40 мың сомға бағалайтындарын айтты.

Г.Н. Потаниннің кітапханасы мен мұрағатында 1487 нөмірлі кітап, брошюра, жеке жазбалар, журналдар, жыл сайынғы газеттер, 180 бума (10643 бет) қолжазба, 12 бума (644 бет) суреттер, фотолар, портреттер т.б. болған. Бұл мұралар Институт кітапханасына түскеннен кейін оларға жеке қор ашып, орналастырады, өңдеп, жүйелейді. Құжаттарды реттік санмен белгілейді. Тізбелері құрастырылады. Олар қазірге дейін жақсы сақталған. Г.Н. Потанинге қатысты кітаптарға Институт кітапханасының төрт бұрышты штампы қойылады, кітап шифрі қасына екі «Пт.» деген дауыссыз дыбыс жазылады. Г.Н. Потаниннің бүкіл кітап қоры төрт инвентарь қолжазба кітапта жазылған.

Г.Н. Потаниннің 12 000 беттен тұратын мұрағаты Томскідегі Ғылыми кітапханада сақтаулы. Құжаттар үш бөлімді құрайды. Бірінші бөліміне тарих, география, этнографиядан жазған мақалалары, Г.Н. Потаниннің рецензиялары, жолда жазған күнделіктері (1876-1877, 1879, 1884, 1892), өмірбаяндық материалдары, хаттары. Екінші бөлімге фотолар, көркем сурет материалдары, көптеген хаттары. Үшінші бөлімде құжаттар, фотолар, хаттар, визитка карточкалары, Г.Н. Потаниннің шығармашылық қолжазбалары, нөмірленбеген, сондықтан мұрағат тізіміне енбеген.

ХХ ғасырдың 60-жж. «Корреспонденттердің алфавиттік көрсеткіштері» құрастырылып, зерттеушілердің пайдалануы жеңілденді. ХХ ғ. 70-жж. бұрын дұрыс топталмаған хаттары корреспонденция бойынша қайта жүйеленді. Өңделмеген мұрағаттан 100 хат анықталып, корреспонденттер ішінде Н.М. Ядринцев, В.М. Крутовский, А.В. Адрианов т.б. болды. ХХ ғ. 10-жж. жазылған Г.Н. Потаниннің 24 хаты А.Н. Седельниковке арналған.

Григорий Николаевич мұрағатына қарағанда ол табиғатынан ұқыпты адам болғаны байқалады, өйткені қолжазбаларын, экспедиция күнделіктерін, хаттарын сақтаумен бірге, ескі жазба кітаптарын, пәтер кітапшаларын, ескі чектер, газет қиындылары, конверттер т.б. сақтаған. Өз кітапханасынан оқыған кітаптарынан жасаған жазбалары 3 мың томды құрайды. Бұлар да Томск университетінің кітапханасында сақтаулы. Демек, Г.Н. Потаниннің мұрағаты кешенді деректер, оған қарап бізге оны жеке тұлға, ғалым ретінде ғана сипаттап қоймай, ХХ ғасыр басындағы замана шындықты көрсетуге көмектеседі, Г.Н. Потаниннің айналасындағы адамдардың қандай болғанын білуге мәлімет береді.

Томск мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасында сақталған Г.Н. Потаниннің мұрағат материалдарын толық жарияласа, зерттеушілерге мол мәлімет көзі ашылар еді. «Сібір мұрағатының» 2 томына Г.Н. Потаниннің эпистолярлық мұрасы енген. Оған белгілі Сібір ақыны М.Г. Васильевамен (1863-1943) жазысқан хаттары [26]. М.Г. Васильева 1911-1917 жж. Г.Н. Потаниннің екінші әйелі болған, мұның өзі оның өмірінің жеке тұстарын білуге көмектеседі.

Кітапханада Г.Н. Потанин мен М.Г. Васильеваның 251 хаты сақталған. Бірінші хатты Г.Н. Потанин Петербургтен Барнауылға 1901 жылы 3 қаңтарда жіберген, соңғы хатын Томскіден 1914 ж. 9 тамызында жазған. Бұл хаттар Г.Н. Потанинді жеке адам ретінде қандай болғанын және өмірінің соңғы жылдары қалай өткенін білуге көмектеседі. Сонымен қатар бұл хаттардан алашшылдар Ә. Ермеков, Ж. Ақпаев, Ә. Бөкейханов туралы жазғандары бар. Оларды біз бұл жұмыста дерек ретінде пайдаландық.

«Сібір мұрағатының» бірінші томына «Сібір сепаратистерінің істері» енген, оны Сібір облысшыларының дерегі деуге болады. Новосибирск зерттеушілері Г.Н. Потаниннің әдеби шығармаларын жариялады. Тарихи-әдеби материалдарын Г.Н. Потанин аяқтамаған. Дегенмен де ондағы хаттар арқылы мазмұнының қалай дамығанын білуге болады.

Г.Н. Потаниннің «Естеліктері» 1913 ж. 20 қаңтардан 1916 ж. 14 мамыр аралығында жарық көрді. Оның 60 кесіндісі жарық көрген. Н.Н. Яновский оларды жинақтап 1983 жылы жарияласа, 1986 жылы өңдеп қайта шығарған. А.Г. Грумм-Гржимайло Г.Н. Потаниннің 532 хатын жинақтап, Иркутскіде шығарады. Хаттардың келесі бір тобын Г.Н. Потаниннің қазақ зиялыларымен жазған хаттары құрайды. Олар Томск облыстық мемлекеттік мұрағаты (ГАТО) мен Томск мемлекеттік университеті кітапханасының сирек қорында сақталған. Ол хаттарды мұрағатта нөмірлеп белгілеген. Біз өз зерттеуімізде қазақ зиялыларының Г.Н. Потанинге жазған хаттарын пайдаланып, талдадық. Атап айтқанда Ж. Ақпаевтың жазған үш хаты, оның біріншісі № 11 деп белгіленген 1913 ж. 13 маусымда жазылған, екіншісі № 12 деп белгіленген 1914 жылы 30 мамырда Ж. Ақбаев Қарқаралыдан жазған хаты, үшіншісі № 1914 ж. 13-29 маусымда жазған хаты. Біржақсиннің қазақ ауыз әдебиеті туралы мәліметтерді туралы Г.Н. Потанинге жазған хатын біз Г.Н. Потаниннің қазақтар туралы зерттеулері қалай жүргенін талдағанда пайдаландық. Гайсиннің Г.Н. Потанинге жазған мұсылман облыстық съезінің болатыны туралы екінші хатында осы съезде қаралатын мәселелер туралы жазған.

Келесі бір хатты Г. Кыштымов Монғолиядан жазған. Г.Н. Потанин Монғолияға саяхат жасап, зерттеу жүргізгендіктен Г. Кыштымов осы хаты арқылы Г.Н. Потанин сияқты зерттеушілердің еңбегіне риза болған тілегін жазған.

Г.Н. Потаниннің Н. Ядринцевке жазған хаттары көп. Ядринцевпен арадағы қарым-қатынасын зерттеу біздің мақсатымыз болмаса да, оның жеке тұлғасының кейбір тұстарын ашуда біз Н. Ядринцевтің жұбайы Л. Ядринцеваның (Злобина) Г.Н. Потанинге жазған хатын пайдаландық.

ҚР ҒА сирек кітаптар қорында бұрынғы КСРО кезінде әдебиет және өнердің Орталық мемлекеттік мұрағатынан Дала генерал-губернаторы Г. Колпаковскийдің Г.Н. Потанинге Ш. Уәлиханов туралы жазған хаттары сақтаулы. Онда Шоқанның сот бөлімін құру мәселесі бойынша жүргізген жұмысы айтыла отырып, өз тарапынан Г. Колпаковскийдің Шоқан шығармаларын шығаруға көмек көрсететінін айтқан. Осы қордағы келесі Н.И. Веселовский Г.Н. Потанинге жазған екі хаты бар. Онда Ш. Уәлиханов шығармаларын алмағандықтан, ұзақ уақыт жауап жазбағанын айтқан [27]. Екіншісі Шоқанның өмірбаянын жазу туралы айтқан. Бұл хаттарды біз Г.Н. Потанин мен Шоқанның қарым-қатынастары туралы жазғанда пайдаландық.

Келесі бір хаттың тобын Борис Георгиевич Герасимовтың хаттары құрайды (1872-1937/38). Ол хаттарда Н. Құлжанова, Ә. Бөкейхановтар т.б. туралы мәліметтер бар.

Ф. Катыбаевтың Г.Н. Потанинге жазған үш хатында ақыл-кеңес сұрап, әрі өзінің Г.Н. Потанинге деген ықыласын білдіргені байқалады.

Николай Иванович Ассановтың 22 наурыз 1908 ж. Бийскіден жазған хатында монғол тілін Бийскіде оқыту туралы жазған. С. Шормановтың да Григорий Потанинге жазған хаты біз үшін үлкен қазына деуге болады. Сонымен қатар Семенов-Тянь-Шанскийдің немересінің жазған хатынан біз Г.Н. Потаниннің адамгершілік қасиетінің мол болғанын байқадық [28].

Г.Н. Потанин мұрағатында Орта және Шығыс Азияны зерттеу туралы Орыс комитетінен жазылған В. Радловтың хатында Орыс комитетіне Г. Потанинді мүше қылу туралы дипломды беретіні туралы айтылған.

Г.Н. Потаниннің шетелге сапары туралы деректерді біз оның өз еңбектерінен алдық. Сонымен бірге Тибетке саяхаты кезінде Г.Н. Потаниннің шақыруына Рабдановтың келісімі туралы телеграммасы сақталған.

Телеграммалардың біразы қазақ зиялыларына жазылған. 1917 жылы 12 желтоқсандағы мәжілісте қабылданған және І Құрылтай жиналысы атынан 2-Украина радасына, 3-Қырғыз съезіне жолданған телеграммада «құрметті төраға Г.Н. Потанин» деп қол қойған. М. Тынышпаевтың Омбыға Ә. Бөкейханға жіберген телеграммасы Алаш Орда мәселесіне қатысты талдауда қолдандық. Томскге, Ә. Бөкейханов Сібір бірлестігіне, Торғай ұйымы жалпықырғыз съезіне бес делегат жіберетіні туралы хабарлаған.

Алаш-Орданың әскери бөлімі, Алаш-Орда мен Сібір өкіметінің арасындағы қарым-қатынас туралы да құжаттар алға қойған мақсатты шешуге көмектесті [29]. Жалпы осы Сібір бірлестігіне жіберілген телеграммалар Қазақстанның әр қаласынан жіберілген. Оларды біз әр бөлімнің мазмұнын ашуға пайдаландық.

Сібір съезінде берілген делегат карточкалары делегаттардың құрамын талдауға көмектесті. Соның ішінде біздің қолымызға түскен карточканың ішіндегі үшеуінің иесі «Алаш» партиясының мүшесі болған. Олар К. Сейдалин, А. Тұрлыбаев және И. Тұрмұхамедовтар.

Келесі бір мандатқа Ә. Бөкейханов 1918 ж. 19 тамызда Айдархан Тұрлыбаевты Томскіге облыстық Сібір думасына Сібір және Алаш автономиялары арасындағы өзара қатынас мәселесімен іссапарға жіберетіні туралы жазып, қол қойған. Зерттеуде Сібір облыстық думасының хаттамалары да қолданылды. Атап айтқанда, 9 маусым 1918 жылғы кеңестің хаттамасынан Г.Н. Потаниннің өтінішін Батыс Сібір Комиссариаты жүзеге асырғанын жазылған. Ал № 9 хаттаманың қосымшасында Г.Н. Потаниннің кеңестің құқы мен құрамы жөнінде айтқаны жазылған.

Сібір облыстық думасы туралы «Голос народа» газетінде көлемді материал сол кезде-ақ жарияланған. А.И. Герценнің «Колоколы» туралы материалдар да септігін тигізді.

Г.Н. Потаниннің өз еңбектері деректердің негізгі тобын құрайды. Г.Н. Потанин мен К.В. Струвенің Зайсанға жасаған саяхаты туралы Шығыс Қазақстанның тарихы, этнографиясы, географиясы туралы біраз мәлімет береді. Зайсан мен Қара Ертістегі балық шаруашылығы қазақтардың негізгі шаруашылығының бірі болғанын дәлелдейді. 1864 ж. Г.Н. Потаниннің Шығыс Тарбағатайға саяхаты туралы жазғаны бұл жерде ауылдардың қалай құрылғаны туралы мәлімет береді. Қазақстанның шығысындағы қалалары ішінен Григорий Потанин Семей туралы әсерлі жазған.


Халықтың эпосы жөнінде жиналған көптеген материалдар және азиаттық тайпалардан жинақталған материалдар 2 томды құрайды: “Солтүстік-батыс Монғолия”, ал екінші том Тибет саяхатына арналған. Өмірінің соңғы жылдары Г.Н. Потанин жаңа дерек жинауға шамасы келмеген кезде өзі жинаған еңбектерді қайта өңдеген. Г.Н. Потанин аспан ұлы Исус Христос культын батыста емес, шығыста, орталық Азияда ертеректе қалыптасты дейді.

Азиаттық халық эпосын өңдеуде Григорий Потанин біртіндеп шығармалар жаза бастады. «Ортағасырлық эпостағы шығыс әуендері» 1899 жылы жарық көрді. “Орыс қызы Дариға” еңбегін Г.Н. Потанин тибет, монғол атауларымен салыстырып жазған [30]. “Гректік эпос пен орыс фольклоры”, “Саламан патшасы Сала” 1912 ж. басылып шықты. “Солтүстік Азияның ерке аспан ұлы” Томскіде 1916 ж. жарық көрген. Сібірдегі төңкеріс туралы А.В. Адриановтың мақаласына қатысты өз пікірін берген.

Жергілікті жерде ғылыми деректердің жинақталуын Г.Н. Потанин өлкенің саяси және ғылыми жағынан оянуы деп білді. Москва мен Петербургте деректердің жинақталуын Г.Н. Потанин «Сібірді тонау» деп санады. Жергілікті жерде ғылыми орталықтар құрып, сол жерде зерттеуге қажетті дүниелерді шоғырландыру қажеттігін айтты. Г.Н. Потаниннің ойынша, адамдар ұжымының бірігуіне этнографиялық немесе тарихи-дәстүрлі қағиданы емес, территориялық-экономикалық қағиданы ұстану керектігін айтты. Мысалы, Щапов дамытқан земск-облыстық және табиғи ғылыми теорияларды Г.Н. Потанин облыстық теориясында негізге алды деуге болады. Г.Н. Потанин облыстық ағымның өкілі болғандықтан соның бірінші тарихшы болды деп санауға болады. «Сібірдегі облстық тенденция» (Томск, 1907) деген брошюрада ол бұл ағымның тарихын, оның теориясын жасады. Г.Н. Потанин бұл ағымның әлеуметтік базасын іздейді. Г.Н. Потанин оның әлеуметтік негізі Сібір шаруалары деп санады, өйткені олар өздерін Еуропалық Ресейден бөліп алды дейді. Қалай болғанда да Сібір Ресейдің отары деп дәлелдеуге тырысты. Оның бұл теориясына Сібір тарихшысы М.К. Ветошкин қарсы шыққан болатын. Г.Н. Потаниннің пікірінше, Сібірдің халқы ерекше этнографиялық тип, жүйкелері тозған халық деп баға берген. Сібір патриоты болған Г.Н. Потанин орталық өкімет Сібір үшін бәрін істегенімен, жергілікті әкімшілік өлкенің байлығын тонап, халыққа қарсы саясат жүргізді дейді.

ХІХ ғ. баспасөз материалдары да негізгі дерек көзі болды. Мысалы, «Тобыл губерниялық ведомостілері» Түменде 1897 жылға дейінгі нөмірлері жинақталып кітап болып шықты. Осы 2007 ж. бұл газеттің шығуына 150 жыл толды. Соған байланысты бұл басылым қолға алған Г.Н. Потаниннің бірнеше мақалалары осы газетте басылып тұрған. Оларды біз осы жаңа басылымнан пайдаландық. Г.Н. Потаниннің шығармалар жинағының үш томдығы Павлодарда 2005 жылы жарық көрді.

Томск – Ресей Федерациясындағы халқының саны аз орталық. 1917 жылға дейін халқының саны да көп, алып жатқан жері де үлкен Ресей империясы губерниясының орталығы болды. ХІХ-ХХ ғ. басында әкімшілік басқарманың аймақтық орталығы болды. Мұнда Азиаттық Ресей территориясы бағынған министрлік мекемелер орналасты. Сондықтан Томск облыстық мемлекеттік мұрағатында көптеген құжаттар сақталған. Оның ішінде Қазақстанға қатысты материалдар да көп. Өкінішке орай, мұрағаттың көрсеткіші ескірген (путеводитель 1960 ж. жасалған), қорлардың нақты жайын көрсетпейді, идеологияның ықпалы басым болғаны әсер еткен. Осы мұрағаттағы Р-72 қоры «Сібір облыстық думасы» деп аталады. Онда Алаш-Орда мүшелерімен байланыс туралы біз жоғарыда сипаттаған мәліметтер бар.

1914 ж. шыққан «Сибирская жизнь» газетінде Г.Н. Потаниннің «Естеліктері» шыққан. Олар Томскіде сақталған. Ондағы кейбір материалдарды пайдаландық. Әсіресе бізді Г.Н. Потаниннің монғолдар туралы жазғаны қызықтырды. 1917 жылғы «Голос Свободы» газетінен Уақытша Сібір кеңесінің құрылуы және Алаш зиялылары туралы мәліметтерді сұрыптап алдық. «Сибирская старина» журналында Г.Н. Потанин туралы мақалалар жиі жарияланды. Соның бірі оның соңғы саяхаты туралы мақалада Ә. Ермековпен қарым-қатынасы туралы мәлімет бар. «Қазақ» газетінен біз Алаш зиялыларына қатысты материалдарды пайдаландық. Г.Н. Потаниге қатысты Саматовтың «Потанин баяндамасы» мақаласын алдық.

Г.Н. Потаниннің еңбектері Сібірді зерттеу институтының қызметіне байланысты шығып тұрды. Ал осы институттың құрылуы туралы мұрағатта материалдар нақты берілген. Атап айтқанда, Халық Ағарту министріне институтты құру туралы съезд бюросының хаты сақталған. Институттың мақсаты, ережелері сияқты құжаттар толығымен дайындалған.

“Алаш” қызметіне байланысты құжаттар мен материалдардың жинақтарын деректерге жатқызамыз. Бұл жинақтардағы материалдарды қолдану диссертацияның деректік негізін кеңейтіп, ХХ ғ. басындағы қоғамдық-саяси оқиғаларды сипаттауға көмектеседі. Маңызды деректер ретінде “Қазақ энциклопедиясы” шығарған “Қазақ” газеті, “Айқап” журналы болып табылады. Бұл жинақтардан жалпы мәселелермен бірге Ә. Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, Т. Рысқұловтың, С. Садуақасовтың, т. б. еңбектерін пайдаландық. Ә. Бөкейхановтың шығармаларын Алашқа қатысты мәселелерді шешуде пайдаландық. Ә.Бөкейханның 1903 жылы Санкт-Петербургте Семенов Тянь-Шанскийдің редакциясымен басылып шыққан Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының «Россия. Полное Географическое описание нашего отечества» атты көп томдық кітабының 17-томына енген «Исторические судьбы киргизского края и культурные его успехи» еңбегінде қазақ өлкесі тас дәуірінен бастап көрініс тапқан.

А. Байтұрсынов «Ер Сайын» поэмасында Г.Н. Потанин туралы жазған. Ал, “Н.Қ. ханымға” деген өлеңін А. Байтұрсынов Нәзипа Құлжановаға арнаған. Сонымен қатар Х. Досмұхамедов еңбектерін де Алаш Орданың қызметін талдауда пайдаландық. Ж. Ақпаев еңбектерінде Алашқа қатысты құнды мәліметтер берілген.

“Алаш” партиясының бағдарламасы, Бүкілқазақтық І-ІІ съездің материалдары да дерек ретінде қолданылды. Осы кездегі оқиғаларға қатысты кейбір материалдарды Қазақстанның қазіргі заман тарихына қатысты деректер жинағынан пайдаландық. Сонымен қатар Орынборда өткен съездердің материалдарын, облыстық съездердің материалдарын біз Алаш және Сібір автономиясын талдағанда пайдаландық.

Семей географиялық бөлімшесінің ұйымдастырушысы, белсенді мүшесі, ұзақ жылдар бойы айнымас төрағасы қызметін абыроймен атқарған шіркеу қызметкері Борис Георгиевич Герасимов есімі Семей өңірін зерттеуші ретінде әйгілі. Оның тарих алдында ағартушылық, ғылыми-зерттеушілік еңбегі ұшан-теңіз. Б.Герасимов Ресей археологиялық Комиссиясы мен Императорлық Географиялық Қоғам рұқсатымен археологиялық қазба жұмыстарын жүргізіп, ғылыми саяхаттарында этнографиялық мәліметтер жинаумен қатар Семей өңірінің Зайсан, Өскемен уездері мен Змеиногорскіде статистикалық зерттеулер жүгізді.

1905 жылғы «Записки...» ІІ басылымында Б.Герасимовтың 1904 жылы 14 наурызында бөлімшенің Басқару комитетіне мүшелікке қабылданғаны туралы мәлімет бар. 1915 жылғы «Записки...» Х басылымындағы ғылыми хроникада Семей бөлімшесінің іс басқарушысы Б. Герасимов Семей облысының оңтүстік шығыс бөлігіне археологиялық және тарихи статистикалық зерттеулер жасауға жолсапарға жіберілгені туралы айтылады.

Б. Герасимов Шығыс Қазақстан өлкесін көлікпен де жаяу да шарлап, көптеген ғылыми экспедицияларға қатысып, құнды деректер жинаған. Оның қаламынан туған жүзден аса ғылыми еңбектері мен екі мыңнан астам тарих, этнография, география, археология мәселелеріне байланысты мақала, очерктері әлі күнге дейін құндылығын жоғалтқан жоқ. Жасаған зерттеулері: «Поездка на Рахмановские минеральные ключи»; «Поездка в Южный Алтай»; «Из Алтайских поговорок»; «Сказки собранные в западных предгорьях Алтая»; «К вопросу о рациональном пчеловодствъ на Алтай». (Краткая заметка) с 10-ю чертежами Алтайского улья; «Ссыльные поляки в Семипалатинской области» (Краткий исторический очерк), «Поездка на Барлыкские минеральные источники 1903 г.»; «Бычки в Иртыше»; «Градь в Устькаменогорске» еңбектеріне негіз болды. «В долине Бухтармы» (Краткий историческо-географический очерк с 3 таблицами цифр) очеркі үшін өлкетанушы Б.Герасимов 1912 жылы Императорлық Ресей Географиялық Қоғамының күміс медаліне ие болды. Бұл очерк шынайы өмірлік және тарихи этнографиялық мәліметтерге негізделіп жазылған. Автор каторгаға айдалғандар мен Алтай зауыттарынан қашқандардың Бұқтарма өлкесіне орналасуын боямасыз бейнелеген. Б.Герасимов тұрғындардың этнографиялық құрамын, олардың киімін, әшекей бұйымдарын шебер суреттей білген.

Ол Шығыс Қазақстанда ғылыми сапарда жүріп тамаша адамдармен кездесіп, ғылыми қоғамдармен, Сібір мен Қазақстанды зерттеуші көрнекті ғалымдармен хат алысып, ғалымдар өмірін зерттеп В.Н. Белослюдов, Е.П. Михаэлис, В.В. Сапожников Г.Н. Потанин туралы өмірбаяндық еңбектер жазды. Б.Герасимовты СССР Ғылыми академиясының Географиялық Қоғам Кеңесі ғылыми зерттеулері үшін алтын, күміс медальдермен марапатталған.

Зерттеуде мына құжаттар мен материалдардың жинақтары қолданылды: «Сборник узаконений о киргизах степных областей», «Прошлое Казахстана в источниках и материалах», «Материалы по истории Казахской ССР», «Материалы по истории политического строя Казахстана», «Полное собрание законов Российской империи», «Сборник узаконений о киргизах степных областей», «Казахско-русские отношения в ХҮШ-ХIХ вв.» т.б.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет