Реферат тақырыбы: сайлау және өкілдік билік орындаған: Тоқтар Н. Тексерген: Мусатаев С. Алматы 2024 ж
жүктеу/скачать 237.25 Kb.
|
| Қазіргі сайлау жүйесі
Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі түріне айлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті, заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді. Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс-тәсілдерін анықтайтын, тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы алғандасайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді (кандидаттарды) ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принциптері, оны ұйымдастыру, материалдық жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс жүргізу және т.б. шаралар кіреді. Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда анықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың жиынтығын сайлау құқығы дейді. Онын 2 түрі бар: 1)белсенді түрі, 2) бәсең түрі. Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығын білдіреді. Бәсең (енжар) түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі. Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және аралас түрі болып бөлінеді. Мажоритарлық сайлау жүйесінде әрбір округте депутаттық орындар белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары билік органдарына кіре алмайды. Мажоритарлық жүйенің 2 түрі бар: абсолютті және салыстырмалы. Абсолютті жүйеде сайланды деп басым көпшілік дауысты (50 пайыз және 1 дауыс) алған талапкер саналады.Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші кезекте ала бермиді. Сондықтан сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол сайланған болып есептеледі. Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт емес. Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция, Жапонияда дамыған. Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы – сайлаушылардың қалған 49 пайызының ( ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры ескерілмейді. Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы- ол көпшілік принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың (депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі- айлаушы партияға дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды. Мажоритарлық және пропоционалдық жүйелердің кемшіліктерін жою үшін аралас айлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттың бәр бөлігі мажоритарлық жүйе принципі арқылы жеңіп алынады, екінші бөлігі партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партиялардың кілдерін шектеу үшін мұндайда төменгі шек қойылады. Мысалы, Германияда 5 пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі, яғни парламентте орын ала алмайды. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді. Еліміздің сайлау жүйесіне келсек ҚР-сы азаматтарының мемлекеттік органдар мен жкргілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға қатысуғақұқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі. Жалпыға бәрдей белсенді сайлау құқығы- ҚР-ның он сегіз жасқа толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік жағдайында, жынысына, нәсіліне,ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатыса алады. Бәсен сайлау құқығы- Республика азаматтарының Конституцияда белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық ждүйенің абсолютті түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жетіжылдық мерзімге ҚР-ның Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР-ның Президенті. 1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған). Елімізздің кәсіби Парламенті тұнғы рет 1994 жылғы 7 наурызда сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7 сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды. Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР-ның Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25 жасқа толған ҚР-ның азаматы сайлана алады. Сенат жепутаты болып азаматтықта екм дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде 3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР-ның 20-ға толған азаматы сайлана алады. 1995 жылғы қыркүйекте «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заң алғаш қабылданған кезден бастап оған он төрт рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Жалпы алғанда мұндай 792-ден астам түзету енгізілді. Осылайша қалыптасқан елдің сайлау заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделетін және Сайлау туралы конституциялық заңның жалпы бөлігіне енгізілген және оның тараулары мен баптарында нақтыланған ЕҚЫҰ-ның 1990 жылғы Копенгаген құжатында тұжырымдалған сайлау құқығының негізгі қағидаттарына жауап беретін сайлау жүйесін құруға мүмкіндік берді. 2007 жылғы маусымда Конституцияға 2007 жылғы мамырда сайлау туралы заңға енгізілген өзгерістерге байланысты Парламент Мәжілісін қалыптастырудың жаңа тәртібі айқындалды, сондай-ақ саяси партиялардың сайлау комиссияларының жұмысына қатысу мүмкіндіктері едәуір кеңейтілді. Атап айтқанда, сайлау комиссиясының құрамында өкiлi жоқ саяси партиялар оған сайлау науқанын дайындау мен өткiзу кезеңiнде кеңесшi дауыс құқығымен өз өкiлiн жiберуге құқылы, оған сайлау комиссиясы мүшесiнiң барлық құқықтары берiледi. 2011 жылғы толықтырулар Республика Президентінің кезектен тыс сайлауын тағайындау және өткізу мәселелерін қамтыды. Атап айтқанда, олар кезектен тыс Президент сайлауы Президенттің шешімімен тағайындалады және олар тағайындалған күннен бастап екі ай ішінде кезекті Президент сайлауы үшін белгіленген ережелерге сәйкес өткізіледі, ал одан кейінгі кезектен тыс Президент сайлауы бес жылдан кейін жарияланады деп айқындады. Бұл ретте сайлау іс-шараларын өткізу мерзімдерін Орталық сайлау комиссиясы айқындайды. 2011 жылдың сәуірінде және 2015 жылдың сәуірінде Мемлекет басшысының сайлауы, 2012 жылдың басында Парламент Мәжілісінің және жергілікті өкілді органдардың (мәслихаттардың) депутаттарының сайлауы өтті. 2013 жылғы тамызда 2457 әкімшілік-аумақтық бірлікте жергілікті әкімшіліктер (әкімдер) басшыларының сайлауы, ал 2014 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарының сайлауы өтті. 2011 жылдың сәуірінде және 2015 жылдың сәуірінде Мемлекет басшысының сайлауы, 2012 жылдың басында Парламент Мәжілісінің және жергілікті өкілді органдардың (мәслихаттардың) депутаттарының сайлауы өтті. 2013 жылғы тамызда 2457 әкімшілік-аумақтық бірлікте жергілікті әкімшіліктер (әкімдер) басшыларының сайлауы, ал 2014 жылғы қазанда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарының сайлауы өтті. 2013 жылғы толықтырулар кезектен тыс сайлауда сайланған Парламент Сенаты мен Мәжілісі депутаттарының конституциялық өкілеттік мерзімдерін есептеуге қатысты болды. Әлемде әлі тамаша сайлау жүйесі құрылмаған. Тіпті ежелгі демократиялық дәстүрлері бар мемлекеттердің өзі жаңа сайлау науқандарын ұйымдастыру және өткізу барысында кемшіліктерді байқап отыр. Бәсен сайлау құқығы- Республика азаматтарының Конституцияда белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық ждүйенің абсолютті түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жетіжылдық мерзімге ҚР-ның Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР-ның Президенті. 1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған). Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және аралас түрі болып бөлінеді. Бұдан басқа, сайлау алдындағы үгіт жүргізу тәртібін реттейтін және кандидаттар мен саяси партияларға бұқаралық ақпарат құралдарына қол жеткізудің тең жағдайларын қамтамасыз ететін баптарға толықтырулар енгізілді. Шығып қалғандардың орнына жергілікті өкілді органдардың (мәслихаттардың) депутаттарын сайлауды өткізудің бірыңғай күні белгіленді. Демократиялық сайлау - бұл бәсекелес, мерзiмдi және өкiлдi сайлау, оның барысында кең еркiндiкке ие азаматтар билiк құрылымдарына өз өкiлдерiн баламалы негiзде сайлайды. Бәсекелі сайлау сайлауға түрлі саяси партиялар мен кандидаттардың қатысуына кепілдік береді. Олардың барлығы сөз, жиналыс, қозғалыс еркіндігін, өздерінің саяси көзқарастарын есту және сайлаушыларға баламалы кандидаттарды ұсыну үшін қажетті нәрсенің бәрін пайдаланады. Қазақстан Республикасының заңнамасы сайлаудың кезеңділігін, билік органдарында халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарының өкілдігін, сайлау органдары қызметінің ашықтығы мен ашықтығын қамтамасыз етеді. Еліміздің сайлау жүйесіне келсек ҚР-сы азаматтарының мемлекеттік органдар мен жкргілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға қатысуғақұқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі. Елімізздің кәсіби Парламенті тұнғы рет 1994 жылғы 7 наурызда сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7 сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды. Жалпыға бәрдей белсенді сайлау құқығы- ҚР-ның он сегіз жасқа толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік жағдайында, жынысына, нәсіліне,ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатыса алады. Жасырын дауыс беру құқығы сайлаушылардың еркін білдіруіне қандай да болсын бақылау жасау және сайлау кезінде азаматтарға қысым жасау мүмкіндігін жоққа шығарады. Бұл принципті іске асыру арқылы сайлаушының еркін білдіру құпиясы сақталады. Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР-ның Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25 жасқа толған ҚР-ның азаматы сайлана алады. Сенат жепутаты болып азаматтықта екм дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде 3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР-ның 20-ға толған азаматы сайлана алады. Конституцияның және осы заңның ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасының Президентін, Парламент Мәжілісі мен жергілікті өкілді органдар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы өткізіледі. Көптеген беделді халықаралық ұйымдардың белсенді мүшесі бола отырып, Қазақстан еркін және бәсекелі сайлау өткізу бойынша өзіне алған барлық міндеттемелерді ұстанады. Мемлекет басшысын сайлау және Қазақстан Республикасының Парламентін, сондай-ақ жергілікті өкілді органдарды қалыптастыру елімізде ашықтық пен жариялылық жағдайында, ұлттық заңнамаға және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында көрсетілген демократиялық сайлаудың жалпыға бірдей танылған қағидаттарына сәйкес өткізіледі (1948 ж.), Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (1966 ж.), Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенция (№ 1 хаттама, 1952 ж.), ЕҚЫҰ Копенгаген кеңесінің құжаты (1990 ж.). Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабы шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан, 18 жасқа толған Республика азаматтарын сайлау және мемлекеттік органдарға және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлану, сондай-ақ республикалық референдумға қатысу құқығына кепілдік береді. Сот әрекетке қабілетсіз деп таныған не сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ. Қазақстан Республикасының Президенті бес жыл мерзімге сайланады. Республика Президентi болып тууы бойынша қырық жастан кіші емес, мемлекеттік тілді еркін меңгерген және соңғы он бес жылда Қазақстанда тұратын Республика азаматы сайлана алады. жүктеу/скачать 237.25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|