Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

150 
ЫБЫРАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ШЕШЕНДІК 
ҾНЕР МҼДЕНИЕТІНЕ ТҼРБИЕЛЕУ 
 
Сейдина Б.З. 
Аға оқытушы, магистр, педагогика және психология кафедрасы 
Ы Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты 
Қазақстан, Арқалық 
 
Аннотация. В этой статье воспитание у школьников культуры ораторского мастерства 
через произведения ибрая. 
Ключевые слова: ораторское искусство, ум и мышление, добра и красоты, культуры – 
духовные ценности 
Summary. In this article of воспитаниеу schoolchildren of culture of oratorical mastery 
through works of ибрая. 
Key words: oratorical art, mind and thinking, good and beauty, cultures are spiritual values 
Орта ғасыр ғалымдары мәдениетті тәлім-тәрбиенің, ҥйлесімділіктің, 
тәртіптің ӛлшемі, адамның ҥздіксіз рухани жетілуі мен кӛп қырлылығының 
кӛрінісі деп бағалады. Олар адам ақыл-ойының тәуелсіздігін батыл қолдады, 
мәдениет адамның ішкі табиғи мҥмкіндіктерін, ақыл-ойын жетілдіретін қуат 
кӛзі деп санады. Олардың пікірінше, мәдениет – білім мен тәрбиенің қҧралы, 
адам қабілеттерін дамытудың тетігі. Ойшылдар мәдениетте адамдық пайым-
парасат, ақыл-ой, ізгілік пен әдемілік заңдастырылады деп кӛрсетті. Мәселен, 
Э.Тэйлор ―мәдениет – рухани қҧндылықтарды дамыту арқылы адамзат баласын 
жан-жақты жетілдірудің жолы‖ деген тҧжырым жасады. 
Сондықтан, отандық ғылым жҥйесінде сӛз мәдениетін зерттеудің 
алғашқы арналары әл-Фарабидің ―Риторика‖ еңбегінен, әлеуметтік-
философиялық трактаттарынан, М.Қашқаридiң ―Диуани лҧғат ат-тҥрк‖, 
А.Йҥгiнекидiң ―Ғабатум Хама‖, А.Йасауидiң ―Диуани хикмет‖, т.б. 
еңбектерінен бастау алады. Ғалымдардың тҧжырымдарын саралай келгендегі 
басты тҥйін: білім мен тәрбие – адамзат мәдениетінің қайнар бҧлағы болса, ӛз 
кезегінде мәдениет – адамның дара тҧлға ретінде қалыптасуының негізі[1]. 
Шешендік ӛнер мәдениетінің жеке сала ретінде қалыптасу жолында 
шешен сӛз, шешен ӛнер, шешендік туралы зерттеулер де ӛзіндік мәнге ие. 
―Шешен ӛнер‖ ҧғымын тҧңғыш рет термин ретінде қалыптастырып, оны жан-
жақты саралап кӛрсеткен ғалым – А.Байтҧрсынҧлы. Ол шешендік сӛздің 
қҧрылымын, тҥрлерін анықтады. Ш. Қҧдайбердіҧлы, Ә.Бӛкейханов, М.Әуезов, 
С.Сейфуллин, Ә.Мәметова секілді ғалымдар шешендікті әр қырынан талдады. 
Б.Адамбаев қазақ шешендіктану ғылымын жаңа сапаға кӛтерді. Ол шешендік 
сӛздерді іштей жіктеп, ӛзіндік ерекшеліктерін саралады [2]. 
Шешендік ӛнердің табиғатын жаңа заман тҧрғысынан қарастырып, оның 
тілдік сипатын танудың жҥйесін белгілеген ғалым – Р.Сыздықова. Ол 
―Шешендік сӛз‖ еңбегінде ―шешендік ӛнер‖ мен ―шешендік сӛз‖ терминдерінің 
аражігін ажыратып, қазіргі шешендік пен дәстҥрлі шешендіктің ерекшеліктерін 
айқындап берді, шешен, шешенге қойылатын талаптар жӛнінде ғылыми 
пайымдауларын ҧсынды. Ғалым ―Сӛз қҧдіреті‖ және ―Сӛз сазы‖ еңбектерінде 

151 
де сӛз шеберлігіне қатысты мәселелерді зерделеді. С.Негимов ―Шешендік ӛнер‖ 
атты зерттеуінде жалпы шешендік ӛнердің тарихын жҥйеледі, шешен сӛздің 
жанрлық тҥрлері, шешендік сӛздің тектері жӛнінде ӛз тҧжырымдарын ҧсынды. 
Г.Қосымова ―Шешендік ӛнердің негіздері‖ атты ғылыми еңбегінде қазақ 
шешендіктануының тарихын кӛне тҥркі жазбаларынан бастап зерттеді, оның 
тарихи арналарын, дәстҥрлі және бҥгінгі заман шешендігінің арасындағы 
біртҧтас сабақтастықты негіздеді. Шешендік ӛнер – адамзат ӛркениеті тудырған 
рухани-мәдени қҧндылықтардың бірегейі. Оның ӛсіп ӛркендеуіне халықтық 
демократиялық дәстҥрлер негіз болады. Ол әрбір ҧлттың тарихи-әлеуметтік, 
саяси-экономикалық ӛмірінде қоғамдық қажеттіліктен туады [3]. 
Сондықтан шешендік ӛнер мен оның тарихы – адамзат мәдениеті 
тарихының сабақтас бір бӛлігі- Ыбырай деп білеміз 
Ыбырай Алтынсарин есімі қазақ балалары ҥшін мектеп ашқан ҧлы 
ағартушы, орыс әдебиеті классиктерінің балаларға арнап жазған шығармаларын 
қазақ тіліне аударған аудармашы ретінде ғана емес, қазақ жазба әдебиеті 
тарихында тҧңғыш прозаик ретінде де белгілі. Олай дейтін себебіміз, Ыбырайға 
дейін шын мәнінде кӛркем проза қазақ жазба әдебиетінде қалыптаспаған еді. 
Мазмҧны жағынан Ыбырай әңгімелері ӛз заманының келелі мәселелерін 
қамтиды. Оның шығармалары жас ҧрпақты мейірімділікке, адалдыққа, 
ізеттілікке, ақылдылық пен білімділікке, т.б. ізгі қасиеттерді ҥйретуге 
шақырады. Ыбырай «Қазақ хрестоматиясына» Қара батыр, Байҧлы, Жиренше 
шешен, Тазша бала туралы ертегі, Бай баласы мен жарлы баласы, Таза бҧлақ, 
Әке мен бала т.б. тәлімдік мәні зор әңгімелерін енгізді. [4].
Қазақ хрестоматиясына енген Ыбырайдың кӛркем шығармалары ӛзінің 
ағартушылық идеясына бағындырылған.Ол әдебиетті бала санасына әсер 
ететін, сӛйтіп, оны жақсы, ӛнегелі істерге ҥйрететін мықты қҧрал деп атап 
кӛрсетті. Ыбырайдың шығармаларын оқи отырып, ол ӛз заманының беталысын 
анық аңғарғанын, халық ӛмірін жаңа арнаға салуда білім мен тәрбие мәселесі 
қатар жҥру керектігіне назар аударғанын кӛруге болады. Ыбырай әңгімелерінң 
негізгі қайнары халық тҧрмысынан алынған. Ӛмірді, адам әрекеттерін ешқашан 
дағдыдан тыс әсірелеп суреттеп, шындықтан алшақтамаған. Кейіпкерлерді 
шынайы ӛмірге тән әректтері арқылы бейнелеуді мақсат ретінде Ыбырай 
шығармаларын шешендік ӛнерге бағалаймыз. Оның әңгімелерін тақырып 
жағынан еңбек пен ӛнерге баулитын және адамгершілкке тәрбиелейтін 
шығармалар деп екі топқа бӛліп қарастыруға болады. Ыбырай 
шығармаларының басты тақырыбы –еңбек. Ол еңбек адамның ӛмірі ҥшін 
ерекше маңызды рӛл атқарады, еңбексіз ӛнер де, білім де қолға келмейді деп 
еңбекті бірінші орынға қойып, тәрбие негізі адал еңбекте деп тҧжырым 
жасайды. Оның бҧл тақырыпта жазған кӛптеген әңгімелері бар. Мысалы 
ӛрмекші, қҧмырсқа, қарлығаш, Бай баласы мен жарлы баласы, Қыпшақ 
Сейтқҧл, т.б. Жазушының бір топ әңгімелері адамгершілік тәрбие мәселесіне 
жазылған. Адамзат баласы шыр етіп жерге тҥскеннен бастап ата-ананың аялы 
алақаны мен ыстық ықыласына бӛленіп ӛсетіні белгілі. Ата-ана баласына небір 
асыл қасиеттерді ҥйретіп, жақсы азамат болуын тілейді және ҥміттенеді. Бҧл 
тақырыпта да жазған Ыбырай шығармалары бар. Мысалы Асыл шӛп, Бақша 

152 
ағаштары, Таза бҧлақ т.б. Әр әңгімесінде тәрбиенің ізі жатыр. Оны тҥсініп 
оқыған адам ғана ҧлы ҧстаздың шебер тәрбиеші екеніне кӛзі жетеді. Осы 
әңгімелерді шешендік ӛнер деп бағыттау және оқиғаны баяндауға негізделген 
қара сӛзбен жазылған кӛркем шығарма. Әңгімеде бас-аяғы жинақы, тиянақты 
бір оқиға айтылады. Ыбырай шығармалары қысқа мазмҧнды, балалардың 
тҥсінуіне жеңіл. Аз сӛзге кӛп мағына сыйғызу, мақал-мәтел мен афоризмдерді 
орынды қолдану, әр әңгіменің тағылымдық мәніне ерекше кӛңіл аудару 
Ыбырай шығармаларының ӛзіндік ерекшеліктері. Шығармалары мазмҧны 
жағынан да, тҥрі жағынан да балалар әдебиетіне қойылатын талаптарға сай 
келеді. Сондықтан да Ыбырай Алтынсаринің шығармаларының мәнін 
шешендік ӛнеріменбе бағалауға болады [5]. 
Мақалдап, мысалдап сӛйлеу - тапқырлық сӛздердің қай-қайсысында 
болса да бар сипат. Дегенмен кейбір шешендік сӛздерде мақалдау — басым 
болса, қайсы бірінде мысалдап сӛйлеу басым. Шешендік мысалға тән 
қасиеттердің бірі біреудің басынан
:
ӛткен уақиғаны хабарлаған болып, әркімнің 
басына келетін ортақ жайтты ескерту немесе жан-жануар тіршілігін, 
жаратылысын мысалға алып, тыңдаушысына жанама ғибрат беру. 
Ата – ананың қадірін 
Балалы болып байқадым. 
Ағайынның қадірін 
Жаралы болып байқадым. 
Алыс-жақын қадірін 
Қаралы болып байқадым,— деген мысалда бір кісінің басынан ӛткен жай 
емес, кӛптің тәжірибесімен сыналған ӛмір шындығы меңзеліп отыр. Басқаның 
халін, басыңа тҥскенде тҥсінерсің, жанашыр жақыныңды қиыншылық ҥстінде 
танырсың дейді нақыл. 
Толғау сӛздердің бір тҥрі — шешендік жҧмбақ. Қазақ қашаннан оспақтап, 
тҧспалдап сӛйлеуді сҥйетін халықтардың бірі [6]. 
Қоғамдық даму дәрежесі тӛмен тҧрғанмен кӛшпелі қазақ сӛз ӛнеріне 
жетік болған. Болмыстың кӛрінісі, сананың сәулесі болып табылатын сӛз ӛнері, 
сайып келгенде, халықтың ақыл ойы мен қиялдау қабілетінің жоғары деңгейін 
аңғартады. 

жүктеу/скачать 5.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: