Россия Ислам университетының филиалы Сайланма хәдисләр аңлатмасы Чаллы 2004

"Кем миңа үзенең авызын һәм гаурәтен сакларга сүз бирсә, мин шул кешегә җәннәт белән сүз бирәм".²

Хакыйкатьтә, бөтен сәгадәт авызны бозык сүзләр сөй-ләүдән һәм хәрам ризыклар ашаудан һәм хәрам юл белән шәһвәт (җенси дәрт) әсире булудан саклануда. Бу нәрсә-ләр белән хаста булу һәртөрле фетнәләр һәм бәлаләргә сә-бәп икәнлеге ачык мәгълүм.
329* مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يَفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ*

"Әгәр Аллаһы Тәгалә бер кешегә яхшылык теләсә, аны диндә фәкыйһ (шәригать белгече) итә".³

Фикъһның мәгънәсе "аңлау" булса да, сәләф гасы-рында шәригать гыйлемнәрен, Коръән һәм Сөннәтне, биг-рәк тә, шәригать максатларын белү мәгънәсендә кулла-ныла. Рәсүлүллаһның "диндә фәкыйһ" дигән сүзе шәри-гать гыйлемен дә һәм шәригать максатын да белүче мәгъ-нәсендә булуы үзеннән-үзе мәгълүм.

Аллаһы Тәгалә тарафыннан тәүфыйк бирелгән фә-кыйһ һәртөрле кешеләр тарафыннан язылган китаплар һәм хәлләре яхшы мәгълүм булмаган кешеләрдән риваять ителгән сүзләр һәм дәлилсез фәтвалар белән түгел, бәлки Коръән һәм хәдисләр белән һәм шәригатьнең рухына муа-фыйк рәвештә гамәл кылучы заттыр.

Шәригатьнең максатын аңлау һәм нинди генә бер га-мәл кылырга туры килсә дә, шәригать максатына муафыйк булу-булмавын тикшерү лязем һәм әһәмиятле эш. Шәри-гатьнең максаты һәрбер эштә беренче дәрәҗәдә тотылыр-га тиешле.

330 *النَّدَمُ تَوْبَةٌ*

"Гөнаһ эш өчен үкенү дә тәүбә".¹

"Тәүбә", "инабәт" һәм "әүбә" шәригать атамасында барысы да бер сүз. Тәүбә коры тел белән "әстәгъфирул-лаһ" укудан һәм тәүбә догаларын кабатлап торудан яки "тәүбә!" диюдән һәм берәр ишан хозурына барып кул бирүдән гыйбарәт түгел, бәлки тәүбә Ислам динендә бу нәрсәләр: 1) Гөнаһның зарарлы эш һәм Аллаһы Тәгаләгә каршылык икәнлеген белү һәм кылган гөнаһ өчен үкенү. Бу үкенү берәр әгъзаның авыртуы, мал югалганлыгы (хис-си һәм мәгънәви сурәттә үзенә берәр төрле зарар һәм мә-шәкать булуы) өчен генә түгел, бәлки гөнаһлыгы өчен бу-лырга тиешле. 2) Шул гөнаһтан шушы сәгатьтә тукталу һәм сөтнең кире имчәккә кайтмавы кебек шуңа кире кайт-мау. Әгәр дә шушы сәгатьтән булмый, бәлки киләчәктә тукталырга карар бирсә, бу эш тә тәүбә булмас. 3) Шул гө-наһка киләчәк заманда кайтмаска ният итү. Әгәр кылган гөнаһына үкенеп, хәзер тукталса, әмма киләчәк заманда тукталуга ният итмәсә, бу да тәүбә түгел.

Моның өстенә, кеше хакларына бәйле булган гөнаһ-ларда шул кешеләрне риза кылдыру шарт.

Кирәк зур гөнаһ һәм кирәк кечкенә гөнаһ булсын, гө-наһлардан тәүбә итү мөселманнар өчен фарыз гаиндер. Ләкин кайбер гөнаһтан гына тәүбә итеп торуның да фай-дасы бар, шәригать каршында бу да игътибарга алына. Тәүбәне кичектерү дөрес түгел, бәлки әүвәлге форсат бе-лән лязем.
331* نَضَّرَ اللهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا شَيْئًا فَبَلَّغَهُ كَمَا سَمِعَهُ فَرُبَّ مُبَلَّغٍ أَوْعَى مِنْ سَامِعٍ*

"Аллаһы Тәгалә шул кешегә арбуй бирсен ки, бездән сүз ишетер дә, ишеткән рәвешенчә шуны башкаларга ирештерер. Безнең сүзебезне кешеләр аркылы ишетүче-ләрдән бик күпләре бездән туры ишетүчеләргә караганда яхшырак аңлыйлар".¹

"Ишеткән рәвешенчә күчерер" дигән сүзеннән Рәсү-лүллаһның максаты гыйбарә һәм сүзе белән күчерүдән бигрәк мәгънәсе һәм мәгънәне үзгәртми күчерер димәк-тер. Гыйлем әһелләре бу рәвештә әйтәләр һәм хәдисләрне мәгънә белән күчерүне дөрес күрәләр.

Бу хәдис шәрифнең гыйбарәсе Рәсүлүллаһтан туры ишетеп тапшыручылар хакында булса да, ишарәсе исә ара-дашчы белән ишетүчеләрне дә үз эченә алган. Бу көндә Рәсүлүллаһ хәдисләрен тапшыру һәм тәгълим итүчеләр-нең дә бу хәер дога астына керүләре мөмкин.

Ислам динен тарату өчен мәһдилек, суфилык, мөр-шитлек, ишанлык исеме белән бик күп кешеләр чыксалар да, хәрәкәтләре дәгъват кагыйдәсенә корылмаганлыктан файдалары күрелмәде, бәлки бу кешеләр, киресенчә, өм-мәт арасына аермалык салдылар һәм дөрес гакыйдәләр урынына хыял һәм хорафәт тараттылар. Шул сәбәпле бо-ларның файдаларына күрә зарарлары күп өлеш артык бул-ды. Дөрес, болар арасында хаклыкка дәгъват итүчеләр, ях-шылыкка боеручылар һәм яман эшләрдән тыючылар да булды, ләкин боларның күпләре Коръән Кәрим боера тор-ган хикмәт белән хәрәкәт итмәгәнлектән һәм эшләрен үз юллары белән йөртә алмаганлыкларыннан яхшы нәтиҗә бирмәде.

Коръән Кәрим ирештерүнең хикмәт һәм гүзәл вәгазь белән булуын боера. Акыллар канәгать итәрлек дәлилләр китерү, хикмәт һәм күңелләргә яхшы тәэсир бирә торган сүзләр исә гүзәл вәгазьләрдер. Болардан әүвәлгесе аерым кешеләргә булса, соңгысы гавәмгә күрәдер. Ләкин һәр икесеннән максат бер нәрсә.

Моның өстенә ирештерү файда бирсен өчен бу нәрсә-ләр шарт:

1) Динне ирештерүче кеше шул динне үзе яхшы белү. Бу исә Коръән һәм хәдисләрне һәм Рәсүлүллаһ һәм сәха-бәләрнең йөреш-торышларын һәм хәләл һәм хәрам хөкем-нәрен белүдән гыйбарәт.

2) Ирештерелә торган кавемнәрнең телләрен белү. Бу исә тәҗрибә белән мәгълүм бер нәрсәдер. Шуңа күрә христианлыкны таратучылар иң элек шул халыкның тел-ләрен һәм гореф-гадәтләрен өйрәнәләр Әмма бүгенге мө-селманнар чит телләр белүне динсезлек саныйлар. Хак Тә-галәнең: وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ "Без һәр заманда пәйгамбәрләрне шәригать хөкемнәрен үз телләрендә бәян итсеннәр өчен үз кавемнәреннән җибәрдек", – дигән сүзе ирештереләчәк кавемнең телен белү лязем икәнлегенә дә-лил була. Рәсүлүллаһ үзе дә кайбер сәхабәләргә яһүдләр телен өйрәнергә әмер иткән иде. Мөселманнар арасында бөтен дөньядагы телләрне белүчеләрнең булып торулары лязем.

3) Ирештереләчәк халыкның гадәтләрен, әхлак һәм горефләрен белү. Аларга мөрәҗәгать итү һәм сүз сөйләгән вакытта хәтерләрен саклау өчен бу нәрсә лязем.

4) Ирештереләчәк кавемнең дин һәм гакыйдәләрен, араларында булган гыйлем һәм мәгърифәтнең дәрәҗәсен белү. Чөнки бу эшләрне белмәгән кешеләр аларда булган шөбһәләрне югалта алмаслар. Шуның өчен христиан дәгъ-ватчылары гыйлем һәм фән кораллары белән кораллан-дылар, дин гыйлеме белән дөнья гыйлемен бергә җыйды-лар һәм шуңа күрә дә ният иткән нәрсәләрендә аз-аз булса да максатларына ирешеп баралар.

5) Ирештерүне тәэсирле сурәттә һәм игътибарга алы-нырлык рәвештә кылу. Югыйсә, ирештерүдән яхшы нә-тиҗә чыкмас.

6) Ирештерү мөлаемлык һәм күркәм холык белән булу. Коръән Кәримнең وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ "һәм алар белән иң күркәм юл белән тартыш", – дигән әмереннән дә бу нәрсә аңлашыла. Йомшак сүзләр һәм тәрбияле мөгамә-ләләргә күңел авышу, колаклар салыну тәҗрибәләр белән мәгълүм. Муса белән Һарун пәйгамбәрләр, Фиргавенне дәгъват итү хакында فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى "Аңа йомшак, яхшы сүзләр сөйләгез, шаять вәгазьләнер яки Ал-лаһ газабыннан куркыр",¹ дип фәрман алдылар. Пәйгам-бәрләрнең сәламәт бәдәнле, йомшак телле һәм мәрхәмәт-ле булуларының бер сәбәбе дә халыкларны үзенә тарту һәм җыйнау өчендер, һәрхәлдә, каты сүзле, ачулы булу һәм мөлаемсыз ирештерүдән мәгънә чыкмас.

وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ "Әгәр каты күңелле булсаң, әлбәттә, алар синең тирәңнән качар иделәр".²

7) Ирештерүче кеше үзе ирештерә торган дин хакын-да нык игътикадлы һәм аның әмерләренә буйсынучы булу. Үз игътикадын дөресли алмаган кешенең башкаларның игътикадларын дөресләү һәм үзе гамәл итми торган гамәл-ләрне башкалардан кылдыру мөмкин булмас Моңа каршы һәркем: "Әй, син башкаларны өйрәтүче! Иң элек үзең кыл, менә шул вакытта булырсың өйрәтүче", – дияр.

8) Сабырлы һәм киң күкрәкле булу. Ашыгучыларның эшләреннән файда күрелмәү гадәттер. Коръән Кәрим:

فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُسُلِ وَلا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ "Сабыр ит, пәй-гамбәрләрнең каты чыдамлылары чыдаган кебек, нык чы-дамлы бул, һәм аларга газапны ашыктырып сорама",¹ ди-гән фәрман бирә. Сабыр исә изаларга түзү һәм усаллык-ларга усаллык белән мөгамәлә кылмаудан гыйбарәт.

9) Үз эше хакында өметсез булмау. Дөньяда өметсез-лек кадәр начар эш юк. Өметсез кешенең һичбер эше ба-рып чыкмас. Коръән Кәримнең:

"Бик күп кешеләр ике төрле нигъмәтнең кадерен бел-миләр, алданалар. Берсе: сәламәтлек, икенчесе: буш ва-кыт".³

Бик кыска сүз, әмма бик мәгънәле. Сәламәтлек белән буш вакыттан файдалана алмаган кеше, гүя малын зарарга саткан хөкемендә була. Кайбер кешеләр сәламәт булсалар да, буш вакытлары булмый, кайберләренең буш вакытла-ры булса да сәламәтлеккә туймыйлар. Инде шушы ике нәрсәнең һәр икесе була торып, шуннан файдалана алмау-чы кеше, әлбәттә, зыян күрүчедер. Чөнки дөнья – файда ителә торган базар һәм ахирәтнең игенлегедер. Шушы ба-зар һәм игенлектә файда итүчеләр бәхетле, ә башкалар бә-хетсезләрдер.

Халыклар юклыктан, җитештерә алмаудан зарлана-лар, сыкраналар, аһ оралар, үзләрен бәхетсезләрдән са-ныйлар. Берәр төрле хасталык яки кайгы килсә, шуннан соң гына уянып: "Бик бай икәнбез, бик бәхетле булганбыз икән, ләкин кадерен белми үткәргәнбез", – дип үкенергә һәм үз-үзләренә шелтә кылырга башлыйлар. Алдану исә шушындый эшләрдер.

Хәкимнәр сәгадәтне бу өч төргә аералар: 1) Шәхси җәһәттән бәхетле булу. 2) Гаиләсе җәһәтеннән бәхетле бу-лу. 3) Милләте җәһәтеннән бәхетле булу. Әгәр дә бер ке-шедә шушы нәрсәләр бөтенләй яки берсе генә булмаса да, адәм баласы дөньяда бәхетле яши алмас, бөтен гомере мә-шәкать һәм кайгы белән үтәр. Тәне һәм җаны сәламәт бу-лу шәхси җәһәттән бәхетле булу, гаилә һәм милләтнең әгъзалары күңел риза булырлык дәрәҗәдә хуш әхлаклы, гүзәл мөгамәләле булулары гаилә һәм милләт җәһәтеннән бәхетле булу.

Сәламәт акыл сәламәт тәндә генә булганлыктан, тәне сәламәт булмаган кешенең акылы эшләмәс, кулы да йөр-мәс, йөрсә дә мәгънә булмас Сәламәтлекнең нигъмәт икәнлеге кире кагып булмый торган хакыйкатьтер. Бәла-ләр, һәлакәтләрдән иминлек тә тән сәламәтлегенә якын бер нигъмәттер.

"Ялгызлык – яман иптәшкә күрә яхшырак. Яхшы ип-тәш – ялгызлыкка караганда яхшырак. Гамәл дәфтәре язу-чы фәрештәгә изгелек яздыруың – тик торуга караганда артыграк. Тик торуың – фәрештәгә явызлык яздыруыңнан яхшырак".

Максат – яман иптәшләрдән сакланырга, мәгънәсез һәм бозык эшләр белән шөгыльләнүдән ерак булуга кы-зыктыру. Адәм баласының дөнья-ахирәт сәгадәте шушы ике нәрсәдә, гыйффәт тә шунда. Яман иптәшләрдә һич ха-сият булмас, хәтта яхшыларыннан да саклану зарар итмәс.

334 *وَيْلٌ لِلَّذِى يُحَدِّثُ وَيَكْذِبُ لِيُضْحِكَ بِهِ الْقَوْمَ وَيْلٌ لَهُ وَيْلٌ لَهُ*

"Ни үкенеч шул кешегә, ул халыкларны көлдерер өчен сөйли һәм алдый, һәлаклек аңа, һәлаклек аңа!"¹

Халыкларны көлдерер өчен сүз сөйләү, әгәр дә сак-лык белән булмаса һәм аның өстенә алдау – һәр икесе тү-бәнлек булып, үз дәрәҗәсен саклаучы кешеләргә кирәксез нәрсәләрдер. Шуның өчен Рәсүлүллаһ боларны мактамый һәм үзенә өммәт булган кешеләрнең андый сыйфатларда булуын һич муафыйк күрми.

Алдау, кеше көлдерер өчен булмаган сурәттә дә хә-рам эш иде. Бу турыда хәдисләр үтте. Инде кеше көлдерер өчен булганда аның гөнаһы янә дә артык булачагы үзен-нән-үзе мәгълүм. Хәрам булган нәрсәләрне тыңлау да хә-рам булганлыктан, ялган сүзләрне тыңлап утыручылар сөйләүчеләр белән бер хөкемдә булырлар.

Кеше көлдерүдән башка бер дөрес нияте булмаган ва-кытта мәгълүм һәм билгеле кешеләрдән матбугат аркылы көлү һәм көлдерү өчен рәсемнәрен кую да бу хәдис кур-кытуы астына беренче булып керсәләр кирәк.
335 *يَا أَبَا ذَرٍّ إِنِّى أَرَاكَ ضَعِيفًا وَإِنِّى أُحِبُّ لَكَ مَا أُحِبُّ

لِنَفْسِى فَلاَ تَأَمَّرَنَّ عَلَى اثْنَيْنِ وَلاَ تَوَلَّيَنَّ مَالَ يَتِيمٍ*

"Әй, Әбү Зәр! Сине зәгыйфь бер кеше күрәм, үзем өчен сөйгән нәрсәне синең өчен дә сөям. Ике генә кеше өстеннән булса да, хакимлек кылма һәм ятим малына ия булма!"²

Бу сүз кулларыннан эш килүче кешеләрнең һәрберсе өчен гомум булып, Рәсүлүллаһ тарафыннан яхшылык те-ләү нияте белән кылынган нәсыйхәттер.

Халыклар арасында җитәкче кешеләр, шулай ук ятим-нәрнең малларын карап торучылар тирә-як тәэсиренә би-релмәүләре, һичкемгә җиңелмәүләре, ашыкмаулары шә-фәгатьчеләргә илтифат итмәүләре кирәк. Хәлбуки, йом-шак күңелле, мәзлум сурәтләрендә күрелмәүчеләрне кыз-ганучы кешеләрнең мондый хәлләргә көчләре җитми. Бо-лар үз хасиятләре яки килештереп сөйләүчеләрнең сүзләре каршында җиңелеп калалар. Боларның ялгыш хөкем итү-ләре, ятим малларын урынсыз тотуларыннан иминлек юк.

"Әй, кешеләр! Сәламне үз арагызда таратыгыз, мох-таҗ кешеләргә ризык бирегез һәм халыклар йоклаган ва-кытта, төннәрен намаз укыгыз – имин хәлдә оҗмахка ке-рерсез!"¹

Таныган һәм танымаган кешеләргә сәлам бирү сәлам-не тарату була. Тавыш ишетелерлек булмаган ераклыкта кешеләргә сәлам бирү, әлбәттә, лязем түгел. Сәлам бирүне ишарә белән белдерү дә зарар булмаса кирәк. Ишарә бе-лән сәлам бирү хакында риваять ителгән хәдисләр дөрес булсалар, алардан максат сәлам бирмәгән хәлдә сәлам урынына ишарә куллану булырга охшый. Намаз вакытын-да бирелгән сәламне баш, кул һәм бармак белән яки баш-кача ишарә кылып кайтару дөрес дигән галимнәр бар. Сә-лам бирешүдән файда үзара өлфәт-мәхәббәт пәйда итү ке-бек эшләрдер.

افْشُوا السَّلاَمَ нең мәгънәсе "сәламәтлек, иминлек һәм ты-нычлык сәбәпләрен таратыгыз!" булырга да мөмкин. Сә-лам бирү һәм сәлам алулар моңа башлап керәчәк.

"Ризык бирегез!" – дигән сүзгә нәфәкаләре (тереклек итәр өчен кирәкле нәрсә) тиешле булган кешеләргә нәфә-ка бирү, мохтаҗлар һәм чарасызларга ярдәм кылу, йортка кергән теләнчеләргә азмы-күпме нәрсә биреп чыгарулар керә.

Кичәләрдә, төннәрдә намаз укудан максат – азмы-күпме нәфел намаз укулар. Гыйлем әһелләреннән мөгъ-тәбәр затлар ясигы намазы белән дә Рәсүлүллаһның әмере үтәлә, чөнки мөселман булмаган бик күп кешеләр шул вакытта йоклаган булалар, диләр.

Намаз уку һәртөрле фазыйләтләрне үзенә туплаган бер гыйбадәт. Монда тәһарәт, гаурәтне каплау һәм болар өчен азмы-күпме мал сарыф кылу, Кәгъбәгә юнәлү, әгъ-залар белән түбәнчелек күрсәтү һәм күңел белән ниятләү, Коръән уку, шәһадәт кәлимәләрен китерү, нәфес теләк-ләреннән тыелу, шайтан белән сугышу һәм Аллаһы Тәга-ләгә эндәшү бар.

"Әй, Мөхәммәт кызы Фатыйма! Әй, Габделмотталип кызы Сафия! Әй, Габделмотталиб балалары! Аллаһ хозу-рында сезнең өчен бер эш эшләргә дә көчем җитми, ма-лымнан теләгән нәрсәгезне сорагыз!"¹

Рәсүлүллаһ үз якыннарына үзенә ышанып тормаска, үзләре өчен үзләренә тырышырга куша. Рәсүлүллаһ үзе-нең кызына һәм атасы белән бер туганнарына үзләре өчен гамәл кылырга кушса, кешегә ышанып торудан тыйса, башка кешеләр үз вазифаларын үзләре белергә, кабул бул-са-булмаса үзләренә кушылган гыйбадәтләрне үзләре кы-лырга тиешле.

338* يَا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ وَلَمْ يَدْخُلِ الإِيمَانُ قَلْبَهُ لاَ تَغْتَابُوا الْمُسْلِمِينَ

وَلاَ تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِهِمْ فَإِنَّهُ مَنِ اتَّبَعَ عَوْرَاتِهِمْ يَتَّبِعِ اللهُ عَوْرَتَهُ وَمَنْ يَتَّبِعِ اللهُ عَوْرَتَهُ يَفْضَحْهُ فِي بَيْتِهِ*

"Әй, телләре белән иман китереп тә, иманнары күңел-ләренә кермәгән җәмәгатьләр! Мөселманнарның гайбәт-ләрен сөйләмәгез, аларның кимчелекләрен казынып, чок-чынып тормагыз, кем дә кем мөселманнарның кимчелек-ләрен тикшерсә, Аллаһы Тәгалә дә аның үз кимчелекләрен тикшерер. Аллаһы Тәгалә кемнең гаебен тикшерсә, аны үз өендә мәсхәрә кылыр!"¹

Хәдис шәриф гайбәт сөйләүчеләрне, мөселманнар-ның гаепләрен тикшереп шөгыльләнүчеләрне, "телләре белән иман китереп тә, иманнары күңелләренә кермәгән" дип хәбәр бирүдә бик зур куркыту бар. Теле белән иман китереп тә, күңеле белән иман китермәгән кеше монафыйк булганлыктан, шундый хәлләрдә булучылар монафыйк дип аталган булалар.

Һәркем үз хәлен үзе тикшерергә һәм шушы хәдис бе-лән үлчәп карарга тиешле.

"Сезнең берегез үзенең дин карендәшенең күзендә булган чүпне күрә, әмма үз күзендә булган хөрмә агачын күрми".

Бу хәдис кешеләрдә булган кечкенә гаепләрне күреп тә, үзләрендә булган зур гаепләрне санга алмый йөргән ке-шеләр хакында әйтелә. Бу эш, әлбәттә, иң яман эшләрнең дә яманрагыдыр.

Бу хәдистән гыйбрәт алу һәм мәгънәсе белән гамәл кылу һәр кемнән һәм һәр гасырдан бигрәк безнең бу гасы-рыбыздагы мөселманнар өчен лязем. Кешеләрнең гаеплә-рен эзләү күңел бозык булуга дәлилдер.

"Мәетне озатканда үзе белән бергә кабергә өч нәрсә ияреп бара, шуларның икесе кире кайта, берсе үз янында кала. Гаиләсе, малы һәм гамәле иярә. Малы белән гаиләсе кире кайта, янында гамәле генә кала".¹

Гамәлдән исә намаз уку, ураза тоту, хаҗ кылу, садака бирү кебек гыйбадәтләрне генә аңларга ярамый. Дөрес, болар да гамәл, бәлки бик фазыйләтле гамәлләр. Шуның белән бергә гамәл сүзе астына башка нәрсәләр дә керәләр. Бер эткә су эчерү сәбәпле фахишә бер хатынның гөнаһы-сы ярлыкану 169 нчы хәдистә үтте. Намаз, ураза, хаҗ һәм башка гыйбадәтләрдән ләззәт алу турысында сәхабәләр кадәр кеше булуы шөбһәле. Ләкин алар шушы гыйбадәт-ләр белән генә канәгать итми, бәлки сәүдә кылдылар, бак-чачылык белән шөгыльләнделәр, Аллаһының юмарт икән-леген яхшы белсәләр дә, Аллаһ юмарт дип сузылып ят-мыйча, маңгай тирләре агызып эшләделәр.

Балалар, якыннар һәм дуслар мәетне кабергә кадәр озатып барырга, ләхетенә куеп Аллаһы Тәгаләгә тапшы-рып, дога кылырга тиешлеләр. Бу мәгълүм һәм һәрбер ка-вемдә гадәттер. Ләкин бездә байлар җеназаларына дуслар, әһелләр генә түгел, бәлки бөтен дөнья халкы ияргәне хәл-дә ярлылар, гарибләр җеназаларына иярүчеләр бик аз бу-ла. Моның сәбәбе бездә үлек өстендә садака өләшү гадәте киң таралган булу.

Мәгълүм ки, яхшы эшләр яман нияттә куллану һәм тәдбирсезлекләр сәбәбеннән икенче бер бик бозык эш-ләргә сәбәп булалар һәм яхшылыклары бөтенләй бетеп, хәерсез нәрсәләрнең дә хәерсезләреннән булып калалар.

Садака бирү, кирәк мәет өстендә һәм кирәк башка урында булсын, бик фазыйләтле эш һәм саваплы бер га-мәл булып, бу хакта югарыда бик күп хәдисләр үтте, шә-рехләрдә киң итеп сөйләнде. Ләкин монда булган фазый-ләт һәм савап шул эшнең шәригать максатына муафыйк килгән сурәттә генәдер. Шәригать максатына муафыйк бу-лу исә садакалар әһел кешеләр кулларына төшү тәэмин ителгәндә генә була. Әмма бездә үлек өсләрендә өләшелә торган садакаларда савап һәм фазыйләт булу бик шөбһәле. Дөресен әйтергә кирәк: бездә үлекләр өстендә өләшелә торган садакалар бәрабәренә савап өмет итәргә урын юк, шелтә булу ихтималы ерак йөрми.

Хәдис шәрифтәге "гаиләсе иярә" дигән сүзнең гому-менә хатын таифәсе дә керә. Хатыннарның җеназаларга ияреп барулары дөресме, түгелме? Коръән Кәримдә мон-нан тыю юк. Мәшһүр хәдис китапларында да ачык сурәттә тыя торган хәдис барлыгы беленмәде. Имам Бохари бу мәсьәләгә мөнәсәбәтле булган хәдисен Өмме Нәсибәдән риваять итә: نُهِينَا عَنِ اتِّبَاعِ الْجَنَائِزِ وَلَمْ يُعْزَمْ عَلَيْنَا "Без хатыннар җе-назага иярүдән тыелдык, ләкин бу тыю фарыз һәм вәҗеп дәрәҗәсендә булмады, бу хакта нык, каты әйтелмәде".¹ Бу сүзнең кыскасы: "без хатыннарның җеназаларга иярүебез хәрам түгел, бәлки мәкруһ кына" дигән сүз була. Бохари риваятенә күрә Өмме Нәсибә тыючының кем булуын зе-кер итми. Тыючы Рәсүлүллаһ үзе түгел, бәлки башка бе-рәр кеше булган булса, ул вакытта хатыннарның җеназага иярүләренең мәкруһлеге сабит булмый.

Күбрәк галимнәр хатыннарның җеназа озатуларын хәрамнан ерак мәкруһ саныйлар. Имам Әбү Хәнифәдән озатмаулары яхшырак һәм имам Мәликтән: "Үзенең бала-сын, атасын, ирен озату мәкруһ түгел", – дигән сүзләрен риваять кылалар. Ибне Хәзем исә: "Хатыннарны җеназага җибәрүдән тыя торган дәлил юк", – ди.

Сүзнең кыскасы шул: хәрам һәм тыелган эшләргә сә-бәп булмаганда, әдәп һәм инсаф юлыннан аерылмый йөр-гәндә, хатыннарның җеназа озатулары Ислам шәригатендә тыелмаган һәм ул хәрам эш түгел. Ирләр юк вакытта җе-наза озату вазифасы бөтенләй хатыннарга йөкләнә.

Мөселман булган гаскәри низамнар яки гадәтләргә күрә музыка һәм тантаналар белән озатылса, моның без мөселманнарга бәйләнеше юк. Бу нәрсәләр чит диннәргә хас булган билге дә түгел, бәлки хөкүмәтләрнең рәсми га-дәтләре һәм үзләренчә дөньяви бер ихтирамнары гына. Әмма моны мөселман кеше үзе һәм үз исеменнән эшләү тиешсез, бәлки тыелган эш. Чөнки монда дөнья һәм ахи-рәт өчен бер файда килүе өметле түгел. Чәчкәләр кую да шул төрдән. Бәлки дөньяви һәм ахирәви файдасы булмый торган бер нәрсә өчен мал сарыф итүне лязем иткән-легеннән хәрам булган исрафка керүе мөмкин. Ахирәт сә-фәре үзенә лаек булган рәвештә һәм күңелләргә нечкәлек һәм гыйбрәт һәм әсәр бирерлек рәвешләрдә булырга ти-ешле.

Кирәк мөселман һәм кирәк башка милләтләрнең җе-назалары булсын, үтеп киткән һәм очраган вакытта, игъти-барсыз һәм илтифатсыз калу әдәпсезлектер. Бу вакытта һич әсәрләнү, берәр төрле курку һәм хөрмәт кылу галә-мәтләре күрсәтү һәм һич булмаса: "Бу хәл инде барыбыз-ның да башыбызга киләчәк, Аллаһы Тәгалә Үзе мәрхәмәт итә күрсен!" – кебек фикер белән мәшгуль булып калу ти-ешле.

341 * يُحِبُّ اللهُ الْعَامِلَ إِذَا عَمِلَ أَنْ يُحْسِنَ*

"Аллаһы Тәгалә эшен яхшы башкаручыны сөя".

Хәдис шәриф ахирәт гамәле хакында гына түгел, бәл-ки һәрбер эш хакында гомум. Аллаһы Тәгалә ахирәт гамә-ленең яхшы эшләнүен сөйгән кебек дөньяви гамәлләрнең дә яхшы эшләнүен сөя.

Нинди генә эш булса да, яхшы һәм нык кылып, шар-тына җиткереп эшләргә – я, ярар әле, ахирәт гамәле түгел – димәскә тиешле. Халыклар нәрсәнең аз вакытында эш-ләнеп бетүенә түгел, бәлки яхшы эшләнгән булуына әһә-мият бирәләр. Игътибар һәм яхшы ниятләр белән эшләү-челәрнең дөнья эшләре ахирәт гамәле булырга, яхшы су-калау сәбәпле оҗмахтан урын алырга мөмкин.

Дөньяда иң югары мәртәбәләргә күтәрелгән мәшһүр затлар үз тармакларында тырыш булулары, эшләренең ях-шы булуына әһәмият бирүләре, һәр эшне үз вакытыннан кичектерми эшләп барулары, форсатларын заяга үткәр-мәүләре сәбәпле күтәрелделәр.

Кирәк бина салу һәм кирәк иген игү, кирәк печән ча-бу һәм кирәк сату итү җөмләсендәге эш булсын, эш кеше-се өчен һәр нәрсәдән элек үзе эшли торган эшнең яхшы һәм файдалы, гүзәл һәм кызыгарлык булуын алда тотарга "акыллы фикерләгәнче тинтәк эшен бетерер"гә туры кил-мәскә тиешле.

Яхшы эшләнгән эш үзенең хуҗасын үкендерми, нык һәм гүзәл итеп эшләүчеләр һәркем каршында игътибарлы һәм хөрмәтле булалар.

Шуның өчен нинди генә эш булса да, үзенең шартына китереп эшләү тиешлекне, хикмәт исә эшне тиз бетерүдә түгел, бәлки яхшы эшләнүендә икәнлекне яшь вакытла-рыннан башлап балаларга төшендерергә һәм гадәт итте-рергә кирәк. Эш турысында "я, ярар әле шунда" кебек сүз-ләрне балаларга хәтта ишеттерергә дә кирәк түгел.

Әгәр бер мәртәбә гадәт итеп алсалар, кирәк ахирәт га-мәлләрен һәм кирәк дөнья эшләрен балалар үзләре дә ях-шы эшли башларлар, хикмәт эш бетерүдә түгел, бәлки файда күрерлек булуда икәнлеген белерләр.

Кыскасы, Аллаһы Тәгаләнең сөйгән нәрсәсе гамәл һәм гыйбадәтләрнең, дөньяви хезмәтләрнең ничек булды – шулай күплекләрендә түгел, бәлки яхшы, сыйфатлы һәм камил булуларында, шартларына китерелеп эшләнүләрен-дәдер.

Әтәч чокуы мисалында егерме рәкәгать нәфел намазы укуга күрә, ике яки дүрт рәкәгать фарыз намазын шартына китереп һәм Аллаһыга гыйбадәт кылу рәвешенә китереп уку, шулай ук, гайбәт һәм сүз йөртү, фәхеш һәм ләгънәт кебек нәрсәләрдән сакланмаган хәлдә елына йөз көн нә-фел ураза тотуга күрә, тел афәтеннән сакла-нып һәм баш-ка шартларын да җиренә китереп елында бер ай фарыз ураза белән чикләнү яхшырактыр.

Ерактан торып күргән авылыгызда биналар нык һәм фасадлары яхшы, урамнар төз һәм киң, тыкрыклар күп, бакчалык һәм агачлык, су буйлары кишер, кәбестә, чөген-дер, шалкан, бәрәңге һәм кыяр кебек яшелчәләр белән тулы, җирләре яхшы сөрелгән һәм яхшы эшләнгән, аш-лыклары чүпсез һәм саф, җиккән арбалары нык, атлары симез һәм көчле, әсбаблары яхшы булса, белегез инде, бу мөселман авылы түгел. Чөнки мөселманнар: "Я, ярар әле, ахирәт гамәле түгел", – дигәннәр дә, аннан-моннан гына эшләп, сузылып ятканнар. Моңа карап, болар ахирәт га-мәлләрен бик яхшы эшли торганнардыр, дип уйларга урын юк. Болардан бик күпләренең ахирәт гамәле хакындагы тырышлыклары дөнья гамәлләре хакындагы тырышлык-лары кадәр дә булмый. Мөәзин манарадан икендегә азан кычкыра, мулласы таяк тотып мәчеткә бара. Шушы хәлне күрә торып, бик күп кешеләр яшел чирәм өстендә өелешеп утыралар, бушны юкка авыштырып гомер уздыралар, һәр-бер үткән-барган хакында сүз табалар, мәчеттән халык та-рала, болар һаман шул ияк селкетү белән шөгыльләнәләр. Бер эшсез һәм сәбәпсез фарыз намазлар калу өчен вөҗдан-нар газапланмый, эчләр пошмый, үкенү галәмәтләре кү-ренми.