Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері

Бақылау, баяндау, жаңа сөздермен, сөз тіркестерімен жұмыс, грамматикалық тапсырмалар, сұрақ-жауып, аударма жұмысы, тест тапсырмаларды жағдаяттық тапсырмалар, пікірталас.

Лексикография ғылыми нені зерттейді?

«Лұғат» сөзі қандай мағына береді?

Түркі тілінің ең алғашқы сөздігін кім жасаған?

Махмұт Қашқари кім?
2-тапсырма. Махмұт Қашқаридің өмірі мен творчествосы жайлы реферат жазыңыздар.
3-тапсырма. Салыстырмалы сөздіктен 10 сөзді алып жан-жақты зерттеу жүргізіңіздер.
4-тапсырма. Академик В.Радлов туралы білгеніңізді дәптерге жазып келіңіздер.
5-тапсырма. В.И. Дальдың, І. Кеңесбаевтың, Д. Ушаковтың шығарған сөздіктері туралы еңбектерді оқып, әрқайсысынан мәлімет жинаңыздар.

Түркі тілдерінің ең алғашқы сөздігі – Махмуд Хусаин ұлы Қашқаридің 1068 жыл жазылып біткен «Диуани лұғати түркі тілдері сөздігі» . Бұл сөздік өз заманында аса жоғары бағаланған. Сөздіктің құрысы, сөздерді жүйелеу тәртібі қиын болғанымен, оларды салыстыра түсіндіру жағынан күні бүгінге дейін көне түркі тілдері тарихы жөнінде аса құнды еңбек ретінде бағаланады.Бұл сөздік үш томдық еңбек болып ХХ ғасырдың басында ғана басылып тарады.

Сөздікте автор түрткі тілдері сөздерін ғана беріп қоймайды, ол тілдегі сөздердің кейде тарихын айтып, грамматикалық өзгешеліктерінен де мәлімет беріп отырады. Сонымен бірге өз заманындағы ру-тайпалардың, халықтардың топонимикасымен байланысты тарихи мәліметтердің этногенезін де айта отырады.

Атақты тюрколог профессор П.М. Мелиоранский «Араб филолог о турецком языке» деген атпен бұл сөздікті 1900 жылы Петербургте бастырып шығарған.

Бұл сөздік негізінен қыпшақ тілдеріне жақын бола тұра, оғыз тобына жататын тілдердің де фонетикалық ерекшеліктерін көрсете отырған.

Сөздік – шағын жасалған көне сөздердің сырын ашуға пайдас тиетін құнды ескерткіш.

Сөйтіп, тарихи сөздіктердің осы сияқты түрлері болса, соңғы кезеңде сөздіктердің түрлері көбейе бастады. Осы күнде салыстырмалы, түсіндірме, академиялық, шет тілдік, екі тілдік, көп тілдік, т.б. және фразеологиялық, терминологиялық, диалектологиялық, этимологиялық, энциклопедиялық, синонимдік чөздіктер деп бөлеміз. Бұлардың өзін тілдік материалына қарай тағы да бірнешеге бөлеміз.

1. 
   Салыстармалы сөздік. Бір-біріне жақын, туыс бірнеше халықтың сөздік құрамын қамтитын сөздікті салыстырмалы сөздік дейміз. Салыстырмалы сөздік туыс тілдерді қамтуы жағынан көп тілдік сөздікке жақын.
   
2. 
   Түсіндірме сөздік. Түсіндірме сөздік әдетте архаизмдерді де, неологизмдерді де, фразеологияны да, мақал-мәтелдерді де қамтып, кейде жеке сөздің этимологиясынан да мәлімет береді. Сонымен қатар ол сөздікте қазіргі тілдегі негізгі сөздермен бірге, туынды сөздер де қамтылады. Дегенмен күні бүгінге дейін ешбір сөздік белгілі бір тілдің сөздік құрамын түгел қамтыған емес.
   

Түсіндірме сөздік бір тілдің негізгі сөз байлығын қамти отырып, сол тілдің әдеби тілінің нормасын қалыптастырады. Сондықтан оны норматив сөздік деп те атайды.

Қазіргі қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ек том болып, проф. І.Кеңесбаевтың редакциясымен жарыққа шықты. Оның І томында 9 мыңдай, ІІ томында 12 мыңға жуық реестр сөз берілген. Сөйтіп, реестрдегі сөз санының шағындығына қарамай-ақ, осы түсіндірме сөздіктің шығуы – қазақ халқының мәдени өсуінің көрсеткіші.

3. 
   Академиялық сөздік. Сөзді қамтуы жағынан түсіндірме сөздікке жақын болса да, бұл сөздіктің өзіне тән ерекшелігі болады. Мұндай сөздікте берілген әр сөздің статьясындағы мағыналары документацияланып, цитаттармен дәлелденіп отырады. Ол цитаттар әдеби тілмен жазылған ең көрнекті, таңдаулы шығармалардан алынады. Сөздің мағынасын анықтайтын цтат болмаса, яғни сөздің сол мағынасы әдебиетте кездеспесе, жұртқа түсінікті сөз бола тұрса да, ол сөз, әдетте, бұл сөздікке енбейді.
   

4. 
   Энциклопедиялқ сөздік. Бір тілдің лексикасындағы кесек мағыналы сөздер, ғылыми-техникалық терминдер, басқа түрлі сөздіктерге енбейтін жер, ел, кісі аттары берілетін және әр сөздің этимологиясы тарихы қамтылады. Бұл сөздік ғылыми сөздіктердің ішіндегі ең толығы болып саналады. Ал көлемі жағынан ең үлкені.
   
5. 
   Этимологиялық сөздік. Бір тілдегі сөздердің шығу төркінін, этимологиясын талдап түсіндіретін сөздікті құрамдағы сөздердің бәрі бірдей кіре бермейді, тек түбір сөздің біразы ғана енеді.
   

Этимологиялық сөздік – бір тілдің лексикасындағы жеке сөздердің шығу, жасалу тарихын, түпкі төркінін білу үшін өте керек құрал.

6. 
   Терминологиялық сөздік. Бір тілдің сөздік құрамындағы ғылыми-техника саласындағы арнаулы атаулардың сөздігін терминология сөздігі дейміз.
   
7. 
   Синонимдік сөздер. Тілдегі сөздер (әрине, бір тілдің) кейде біріне-бірі синоним болады. Синонимдердің негізгі, тұрақты, ауыспа және контекстегі орнына қарай, қайсысы қай кезде киноним болып, бірінің орнына бірінің қолданылады.
   

1. 
   Алғашқы сөздікті кім құрастырған?
   
2. 
   Сөздіктің қанша түрі бар?
   
3. 
   Салыстырмалы, түсіндірме сөздіктер қалай жасалады?
   
4. 
   Академиялық, энциклопедиялық сөздік деген не?
   
5. 
   Синонимдік сөздік қашан шықты?
   

берілген сөз тіркестерімен сөйлемдер ойлап жазыңыздар.

Іскер топтарп, бақылаушы-сарапшылар, саяси-экономикалық өзгерістер, қызығушылық таныту, назардан тыс қалу (қалмау), тыйым салу, экономикаға инвестициялар тарту, пікірдің қалыптасуы, экономикалық әлеуеті мол, табиғи қорларға бай.
Когнитивті білім компетенциясы бойынша:
Тестілер:

1. 
   Лексикография ғылымы нені зерттейді?
   

ә) сөз табын

б) ғарыш айлағын

в) медицина саласын

г) сөздіктер әлемін

2. «Лұғат» сөзін қалай түсінуге болады?

а) сөздік қор деген мағынаны білдіреді

ә) түсінік деген мағынаны білдіреді

б) құбылыс деген мағынаны білдіреді

в) синтаксис деген мағынаны білдіреді

г) физиология деген мағынаны білдіреді

а) В. Виноградов

ә) Н. Ильминский

б) В. Радлов

в) М. Қашқари

г) П. Милиоранский

а) салыстырмалы сөздік

ә) синонимдік сөздік

б) түсіндірме сөздік

в) академиялық сөздік

г) этимологиялық сөздік

а) академиялық

ә) салыстырмалық

б) терминологиялық

в) этимологиялық

г) синонимдік

1. Бектұров Ш. , Бектұрова А. Қазақ тілі Қазақ тілі для начинающих . Алматы .Рауан 1994, 77-79бет

2. Мусинов А.М. Қазақ тілі Алматы 2005ж. 45-46бет

3. Қошанов А. Экономикалық орысша-қазақша сөздік. Алматы. Дайк-Пресс 2008, 100-102бет

4. М. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури Основы менеджмента Москва. Дело-1994, стр. 168-170

5. К.Ғ. Ахметов Менеджмент негіздері Алматы 2003 49-53беттер

1.Оразбаева Ф.Ш. Қазақ тілі. Алматы, 2005 ж.

2. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989 ж.

3.Мұрзалина Б. Қазақ тілі. Алматы 2003 ж.

№30 тақырып. Аралық бақылау

№____хаттама

«_____»___________20____ ж.

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент_______С.Қ.Суатай

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Аралық бақылау.
   

2. 
   Мақсаты: Студенттердің өткен тақырыптар бойынша білімдерін тексеру.
   

3. 
   Өзектілігі: Студенттердің өткен сабақ тақырыптарын қалай меңгергенін анықтау.
   

4. 
   Міндеті:
   

4. 
   Дұрыс оқуға, айтуға, жазуға, білуге үйрету.
   
5. 
   Күнделікті өмірге қажетті сөздерді, медициналық терминдерді үйрету.
   
6. 
   Термин сөздер мен әртүрлі сөздіктер жөнінде мағлұмат беру.
   

№ 1. Ақпарат көздеріндегі денсаулық сақтау мәселелері. Қазіргі медицинаның жетістіктері.

Кафедра мәжілісінде талқыланды

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай

1. Тақырыбы: Ақпарат көздеріндегі денсаулық сақтау мәселелері.

Қазіргі медицинаның жетістіктері.
2. Мақсаты: Өздік жұмыс арқылы студентке ақпарат көздеріндегі ғылыми-көпшілік мақалалардың жазылу-үлгісін, олардағы ғылыми ойдың берілу жолдарын үйрету. Ақпарат көздеріндегі медициналық мақалаларға талдау жасату арқылы студенттерге қазақ тілінің грамматикалық құрылымы, медициналық терминдердің қолданылуы туралы мағлұмат беру. Адамзат баласының ең басты байлығы денсаулық болғандықтан, денсаулық сақтау мәселесі, ұлт саулығы, болашақ ұрпақтың сау болып өсіп-өркендеуі сияқты мәселелерді өз бетінше талдай білу.

3. Тапсырмалар:

І. Медицина саласындағы соңғы жаңалықтарға шолу.

ІІ. Тәжірибеге жаңадан енгізіліп жатқан емдеу тәсілдерін оқып, танысу.

ІІІ. Қазақстандағы медицинаның дамуы жайлы мақалаларды білу.

ІV. Қазақ тіліндегі медициналық газет-журналдарды оқу.
4. Орындалу тәсілі. Конспект, реферат, эссе, баяндама, беріліген сұрақтарға жауап, талдау, глоссарий құрастыру, талдау (аналитикалық) шолуын жазу, бақылау жұмысы
5. Орындалу талаптары:

1. 
   Студент оқытушыдан нақты бір тақырыпты алғаннан кейін, өз тақырыбына қатысты оқытушы ұсынған және өз бетімен іздеп тапқан әдебиеттерді оқып, танысу.
   
2. 
   Ақпарат құралдары негізінде өзіне берілген тақырыпқа шолу жасау.
   
3. 
   Өздік жұмыс ретінде берілген тақырыпқа реферат немесе конспект жасап, глоссарий жазу.
   
4. 
   Ақпарат көздерінен тақырыбына қатысты барынша мол мағлұматтар келтіру.
   

1. Жұмыстың сапасы – 100 б.

2. Жұмыстың мазмұны – 100 б.
8. Әдебиеттер:

1. Қазақ тіліндегі «Денсаулық», «Отбасы және денсаулық», «Парасат», «Қазақ әдебиеті», «Ана тілі», «Жас алаш», «Айқын» т.б. газеттер мен журналдар.

2. Интернеттегі www.abai.kz, www.newskaz.kz , www.bbc.com сияқты әртүрлі сайттар.
9. Бақылау: Сұрақтар беру арқылы.

1. 
   Қазақ тіліндегі қандай газет-журналдарды білесіз?
   
2. 
   Өзіңіз таңдап алған газет немесе журналдағы медицинаға қатысты қандай мақалаларды оқыдыңыз?
   
3. 
   Қазақстан медицинасының дамуына зор үлес қосып жүрген дәрігерлерді атаңыз.
   
4. 
   Қазақ тіліндегі қандай ақпарат көздерін білесіз?
   
5. 
   Өзіңіз таңдап алған ақпарат құралдарын медицинаға қатысты қандай мақалаларды
   

6. 
   Ғылыми мақала дегеніміз не?
   
7. 
   Ғылыми стиль туралы не білесіздер?
   
8. 
   Ғылыми-көпшілік мақалалардың өзіндік ерекшеліктері туралы не білесіздер?
   

№ 2. Дәрігер мен науқас арасындағы сұхбат.

Кафедра мәжілісінде талқыланды

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай

1. Тақырыбы: Дәрігер мен науқас арасындағы сұхбат.
2. Мақсаты: Өздік жұмыс арқылы студентке игеріп отырған мамандығы бойынша кәсіби сөздік қорын байыту, медициналық терминдерді дұрыс қолдана білуге үйрету. Оларды әртүрлі аурулар бойынша рөлдік ойындар арқылы сұхбат жасай білуге баулу. Дұрыс диагноз қойып, аурудың түрін анықтауда дәрігердің қойған сұрақтарына науқастың нақты әрі айқын жауап беруінің маңызды екенін түсіндіру.

3. Тапсырмалар:

1. 
   Дәрігер мен науқас арасында белгілі бір ауру бойынша сұхбат ұйымдастыру
   
2. 
   Белгілі бір жүйе аурулары бойынша рөлдік ойындар өткізу
   
3. 
   Белгілі бір жүйе бойынша іскерлік ойын құрастыру.
   
4. 
   Белгілі бір жүйе аурулары жайлы мәліметтер келтіріп, жазбаша есеп (ақпарат) жазу.
   

1. 
   Іскерлік ойын барысында дәргердің сөздік қорының барынша мол әрі түсінікті болуын қамтамасыз ету.
   
2. 
   Сұхбатта науқастың жауабы ойын тақырыбына сай болуы.
   
3. 
   Сұхбатта қолданылған медициналық терминдерді медициналық оқулықтардағы терминдермен салыстыру.
   
4. 
   Рөлдік ойындағы медициналық сөз тіркестерінің қолданылу ерекшеліктерін ашып көрсету.
   
5. 
   Сөйлемдердің грамматикалық құрылымдары туралы қазақ тілі грамматикасы бойынша жазылған оқулықтарды пайдалана отырып, өз ойларын айту.
   
6. 
   Рөлдік ойындардың сценарийінің жазбаша нұсқасын өткізу.
   

1. Жұмыстың сапасы – 100 б.

2. Жұмыстың мазмұны – 100 б.
8.Әдебиеттер:

1.Доскеева Б.Ж. «Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған». Алматы, «Қайнар», 2002 ж.

2. Дәрменқұлова Р.Н. «Медициналық мәтіндер жинағы». Алматы, 2002 ж.

3. Дәрменқұлова Р.Н. «Қазақ тілі», Алматы, 2010 ж.

4. Рақышев А. «Қазақша-латынша-орысша анатомиялық сөздік».
9. Бақылау: Сұрақтар беру арқылы.

1. Сұхбат бойынша қандай медициналық терминдер қолдандыңыз?

2. Рөлдік ойындардың сізге қандай көмегі болды?

3. Сізге берілген рөл өзіңізге ұнады ма? Неге?

№ 3. Орта ғасыр ойшылдары

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай

1. Тақырыбы: Орта ғасыр ойшылдары.
2. Мақсаты: Түркі халықтары мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл дүние жүзі мәдениетінің тарихында елеулі орын алатын Орта ғасыр мұраларының мәні өте зор. Сондай құнды рухани жазбалардың қазақ жерінде өте көп болуы біздің халқымыз үшін үлкен мақтаныш. Сондықтан, бұл жердегі мақсат – жастардың көне ойшылдар еңбектерінің тәрбиелік мәнін жете түсініп, одан тағылым алуы.

3. Тапсырмалар:

І. Ұлы дала ойшылдарын білу.

Махмұд Қашқари, Ахмет Яссауи, Баласағұни

ІІ. Олардың өмірі мен еңбектері туралы жақсы білу.

ІІІ.Өзі таңдап алған бір ойшылдың айрықша еңбектеріне тоқталып, айта білуі керек.

ІV. Сол тұлғаның шығармаларын, еңбектерін оқуы керек.

1. 
   Студент оқытушыдан нақты бір тақырыпты алғаннан кейін, өз тақырыбына қатысты оқытушы ұсынған және өз бетімен іздеп тапқан әдебиеттерді оқып, танысу.
   
2. 
   Әдебиеттердің негізінде өзіне берілген ойшылдың қысқаша (1 бет көлемінде) өмірбаянын жазу. Шығармашылық жолына (1 бет көлемінде) шолу жасау.
   
3. 
   Өздік жұмыс ретінде берілген ғұламаның бізге жеткен мұрасына тоқталып, қысқаша талдау (аннотация) жасау.
   
4. 
   Ол туралы белгілі бір тұлғаның (ғалым, жазушы т.б.) пікірін келтіру.
   

1. Жұмыстың сапасы – 100 б.

2. Жұмыстың мазмұны – 100 б.
8.Әдебиеттер:

1. 
   Мағауин М. «Ғасырлар бедері», Алматы, «Жазушы», 1991ж.
   
2. 
   Жарықбаев Қ. «Ақылдың кені», Алматы, «Қазақстан», 1991ж.
   
3. 
   Бердібаев Р. «Дәстүр тағылымы», Алматы, «Жазушы», 1973 ж.
   
4. 
   «Даналардан шыққан сөз» (Құрас.Ұ.Асылов), Алматы, «Мектеп», 1987.
   
5. 
   «Бес ғасыр жырлайды» (Құраст. М.Мағауин, М.Байділдаев), Алматы, «Жазушы», 1989, 1т.
   
6. 
   Баласағұн Ж. «Құтты білік» (Ауд. А Егеубай), Алматы, «Жазушы», 1986 ж.
   
7. 
   Сүйіншәлиев Х. «VIII-XVIII ғасырдағы қазақ әдебиеті», Алматы, «Мектеп», 1989 ж.
   
8. 
   Бердібаев Р «Сарқылмас қазына», Алматы, «Мектеп», 1983 ж.
   
9. 
   Жолдасбеков М. «Асыл арналар», Алматы, «Жазушы», 1990 ж.
   

1. Орта ғасыр ойшылдары деп кімдерді айтамыз?

2. Өзіңіз таңдап алған ойшыл тұлға туралы не білесіз?

3. Ол ойшылдың халық, қоғам алдындағы қандай айрықша еңбектерін айта аласыз?

4. Сол тұлға өмір сүрген жылдарда қоғамда қандай өзгерістер болып жатқан еді?

5. Жүсіп Баласағұн толғауларының негізгі тақырыбы?

6. Махмұд Қашқаридің бізге жеткен еңбегі қалай аталады?

7. Ахмет Яссауи хикметтерінің идеясы неде?

Кафедра мәжілісінде талқыланды

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент С.Қ.Суатай

1. Тақырыбы: Әлеуметтік мәселелерге байланысты әр тақырыпта сауалнама жүргізу.
2. Мақсаты: Берілген тақырып бойынша студенттің нақты сұрақтар құрастыра білуі. Әртүрлі әлеуметтік мәселелерге байланысты мамандар (студенттер, тұрғындар, тұтынушылар, дәрігерлер т.б) арасында сауалнама жүргізіп, оған талдау жасау.