-тақырып. Баға белгілеудің теориялық негіздері

1-тақырып. Баға белгілеудің теориялық негіздері

• 
  бағаның мәнін толық түрде студенттерге қалыптастыру;
  
• 
  аналитикалық ойлауда ептілікті машықтандыру;
  
• 
  бағаның мәні туралы жаңа ақпараттарды қабылдау, және дағдыны дамытуда ұсынысты қалыптастыру;
  
• 
  группамен жұмыстық дағдыны игеру.
  

1) теориялық сұрақтарға жауап беру:

- бағаның мәні, түсүнігі;

- баға белгілеудің мақсаттары мен принциптері;

- бағаның негізгі қызметтері;

2) 1-2 тапсырманы орындау;

3) 1,2,3 жағдайларды группамен талқылау.
1-тапсырма

Экономикалық категория ретінде бағаның мәні неде? «Бағаға анықтама беріңіз. «Баға – бұл ...». Оқудың әдістемесі: топпен жұмыс істеу. Әрбір топ жалпы бірдей тапсырма алып, бағаның кәсіпорындағы, мемлекеттегі, тұтынушылардағы, бәсекелестердегі позициясы түсінігіне анықтама береді. Топ ішінде талқылаудан кейін әрбір топтың өкілі талқылауға қорытынды жасайды және жалпы группа бағаның мәні, түсінігі талқыланады.

Нарықтағы еркін бәсекелестіктің және монополияның қалыптасуындағы бағаның ерекшеліктері. Жағдай аудиторияда талдауға арналған.

Жағдай 1

Таза монополист өз тауарының бағасына шексіз жоғарылатуы мүмкін – өйткені ол сол саладағы жалғыз өндіруші. Сұраныс қисығы оның тауарына – икемді емес. Сіз осы мақұлдамамен келісесіз бе?

Жағдай 2

Өнімнің бір бірлігіне баға басында 2800 теңге болды, кейін 2100 теңгеге дейін төмендеді. Фирманың табысы азайды. Баға кейін 1750 теңге болды, соңында баға 1400 теңгеге дейін төмендеді. Баға төмендеу кезінде фирма өнімін ұзақ уақыт шығаруға міндетті ме?

Жағдай 3

Өндіруші өз өнімінің базасына әсер ете алмайды делік, нарықта баға 1000 теңгеге тең. Өнім шығарудың көлемі өсіруде, әрбір бір бұйым үшін жалпы шығындары 600 теңгеге жетті. Сіз оған қандай кеңес берер едіңіз?

Сабақтың мақсаты: көтерме, жіберілу, жеке және көтерме-жіберілу бағасын есептеудің әдістерін игеру.

Сабақтың жоспары:

1) бағаның құрлымының элементтерін анықтау, бағаның құрлымы;

2) 1-8 тапсырманы орындау;

Әдістемесі: жеке жұмыс, интерактивті талқылау.

Өнімің бірлігі үшін негізгі көрсеткіштер өнімнің жіберілу бағасын анықтау:

1) кәсіпорынның өнім бірлігі үшін шикізат және матреиалдар құны 12600 теңгені құрайды. Соның ішінде ҚҚС -2100 теңге;

2) кәсіпорынның өндірістік шығындары (еңбек ақы, әлеуметтік қажеттіліктерге ақша бөлу амортизация) – 8400 теңге;

3) өндірістің рентабелділігі – 25 %;

4) қосымша қосылған салыққа белгіленген мөлшер – 16 %№

Өнімнің бірлігі үшін негізігі көрсеткіштер жағдайында өнімнің жіберілу бағасын анықтау керек:

1) таза табиғи 1 литр шараптың толық өзіндік құны – 560 теңге;

2) өндірістің рентабелділігі – 23 %;

3) қосымша қосылған салыққа белгіленген мөлшер – 16 %.

3-есеп

Өнімнің бірлігі үшін негізігі көрсеткіштер жағдайында өнімнің жіберілу бағасын анықтау керек:

1) жеңіл автомобильдің толық өзіндік құны – 17600 мың теңге;

2) өндірістің рентабелділігі – 24 %;

3) акциз мөлшері – 5 %;

4) қосымша қосылған салыққа белгіленген мөлшер – 20 %

Өнімнің өзіндік құны 500000 теңгені құрайды, қолайлы рентабельділігі – 30 %, акциздің белгіленген мөлшері 10 %, ҚҚС мөлшері 20 %. Бағаның толық жіберілу құрлымын анықтаңыз.

Тауар шығаруда әр бірлік үшін өзіндік құны 4000 теңгеге тең, минимальды өндіруші үшін рентабельдік қолайлығы – 20 %. Тауардың жіберілу бағасын анықтаңыз?

Өнімнің бірлігінің өзіндік құны 200 теңгені құрайды, өндіруші үшін рентабелділігі қолайлығы – 20 %, акциз мөлшері – 30 %, сауда үстемесі – 15 %, ҚҚС мөлшері – 20 %. Бөлшек бағаның деңгейі қандай?

Бірлік өнімнің өзіндік құны 150 теңгені құрайды, қолайлы рентабельділік деңгейі – 10 %, ҚҚС – 14 %, бөлшек бағаның максималды мүмкін деңгейі – 200 теңге. Сауда үстемесінің %-ы қандай?

Жіберілу бағасының құрлымы қандай, егер оның ҚҚС мен деңгейі 800 тн, ҚҚС мөлшерімен 20% өзіндік құны 500 теңге болғанда?

Егер жіберілу құны ҚҚС –сыз 900 теңге , ҚҚС мөлшері – 20 %. Өзіндік құны 600 теңге болса, өнімнің рентабелділігі қандай болады?

Бірлік өнімнің өзіндік құны 499 мың теңгені құрайды, жіберілу құны ҚҚС-сыз 790 теңге, ҚҚС мөлшері – 20 %. Еркін жіберілу бағасының толық құрлымын тап?

Әдістемелік нұсқау:

Бөлшек көтерме жіберілу бағаларын базалық құрылымын қалыптастыру, тауарқозғалысы кезіндегі бағаны есептеудің әдістері

Осылайша кәсіпорын көтерме бағаны мына формуламен (1) есептейді:

КБ = Өқ + Р

(1)

мұнда КБ – көтерме баға

Ө_Қ – өнім бірлігінің толық өзіндік құны

Р – пайда, рентабельдік нормасы

мұндағы Ж_б – жіберілу бағасы

КБ – көтерме баға

А – акциз мөлшері

ҚҚС – қосымша қосылған салық
Бөлшек немесе жеке баға мына формуламен (3) есептеледі:

Бб = Жб*(Бжсаб) + СУ

(3)

мұндағы Б_б – бөлщек баға

Ж_б – жіберілу бағасы

Б_жсаб – басқа жабдықтаушының сатып алу бағасы.

Сабақтың мақсаты:

• 
  теориялық білімдерді нығайту және өзіндік құнды қалыптастыруды тәжірибелік дағдылар алу;
  
• 
  кәсіпорынның шығындар құрлымын анықтау;
  
• 
  ҚР-дағы ұйымдарда баға белгілеуді қарастыру және мемлекетпен баға реттелуі;
  

1) теориялық сұрақтарға жауап беру:

- бағаның өзгеруі және қалыптасуына сатып алушылардың әсері;

- бағалық және бағалық емес бәсекелестер түсінігі;

- өзіндік құнның анықтамасы, шығындар классификациясы;

- тауар арналарын қатысушылар олардың баға өзгеруіне әсері;

2) 1,2 тапсырмаларды орындау
1-тапсырма. Есепті шешіңіз

Әдістемесі: жеке жұмыс

Кәсіпорында өнімнің бірлігіне шығындары, мың теңгені құрайды:

1) шикізат және материалдарға – 43,74;

2) көмекші материалдарға – 3,79;

3) энергия үшін шығындарға – 5,69;

4) өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақысына – 38,2_;

5) үстеме шығындарға – 28,1

Рентабельділік көрсеткіші (өзіндік құнына) 31,35 % құрайды, кәсіпорын өндірісіндегі толық өзіндік құнды есептеу керек. Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп қарстырыңыз.

Кәсіпорында өндіруші қол қойған келісім-шартта баға -10000 тн құрайды, оның 35 % -материалдар құны, 27 % - еңбек ақы, басқа да шығындар – 18 %, пайда 20% құрайды деп жоспарланған.

Қолданылатын материалдардың құны 12 %-ке өсті және орташа еңбек ақы 10 %-ға өсетін болса, бағағ қандай әсерін тигізеді?

3-есеп
1-кесте – Акционерлік қоғамдарға кіретін А және В кәсіпорнындарының жарты жылдық нәтижелері

Көрсеткіштер	кәсіпорын «А»	кәсіпорын «В»
Тауар шығарылуының көлемі, мың теңге	2500	3900
Тауардың шығарылуының өзіндік толық құны, мың теңге	2000	3000
- тұрақты шығындар	600	1800
- өзгермелі шығындар	1400	1200

Кәсіпорынның шығындарының бағасын табыңыз, егер саладағы орташа пайда нормасы 25% құрайтын болса.

Бұйымның толық өзіндік құны к/о өндірушінің пайдасынан - 35 % болып табылады. Шикізат пен материалдарға үнемділік 5 % және еңбек ақы 10 %-ға өссе олардың бұйым бағасына әсері қандай болады?

3-кестедегі бөліп көрсетілген шығындарды «+» таңбасымен көрсетіңіз (тура, жанама, тұарқты өзгермелі шығындар)

3-кестенің жалғасы

Аудиторияда өзіндік дайындалу және талқылауға арналған сұрақтар:

1) Бағаның мемлекеттік реттелуі;

2) ҚР-дағы бағаның мемлекеттік саясаты, тура және жанама реттеулі;

3) ҚР-да баға белгілеу органдары және баға белгіледі ұйымдастыру;

4) Бағаны мемлекеттік тәртіппен бақылау.

Сабақтың мақсаты:

• 
  шығындарды қалыптастырғанда шешім қабылдау дағдыларын алу, баға белгілеу және белгіленген нақты бағаның әдістерін таңдау;
  
• 
  барлық қаржылық нәтижелерін қалыптастыратын және әртүрлі салықтардың түрлерін есептеуде тәжірибелік дағда алу.
  

1. 
   Баға белгілеудің осы немесе басқа әдістерінің теориялық негіздерін қалыптастыру мүмкіндігін анықтау;
   
2. 
   Әрбір әдістердің негізгі артықшылқтары мен кемшіліктерін анықтау;
   
3. 
   1, 2 тапсырмаларды орындау.
   

4-кесте

Көрсеткіштер	Өнімнің түрі бойынша көрсеткіштер
	А	В	С
Құны, теңге	300	200	550
Сату көлемі, бірлік	150	160	160
Тікелей шығындар, теңге	30000	24000	77000

5-есеп

Келесі мәліметтер бойынша өнімнің әрбір түрі бойынша көтерме бағаны анықтау керек:

• 
  өндіруге кететін тікелей шығындар А өніміне – 15240 ш.б., В өніміне – 8900 ш.б., ал С өніміне – 14500 ш.б.;
  
• 
  өнімнің барлық түрлеріне жанама шығындар 58350 ш.б. құрайды;
  
• 
  өнім түрлері бойынша рентабельдық нормасы: «А» – 12 %, «B» – 25 %, «С» – 13 %
  

Кәсіпорын 24000 үстелді данасына 500 ш.б. шығаруды көздейді. Оның тұрақты шығындары – 1752000 ш.б., өзгермелі шығындары – 3840000 ш.б. және жалпы табысы 9000000 ш.б. құрайды шығынсыздық нүктесіндегі табысты және үстелдердің минималды санын анықтау керек.

«Салют» фирмасы әйелдер пальтосын – 90000 ш.б. бағасымен сатуды көздеп отыр.

«Рассвет» және «Заря» фирмалары әйелдердің пальтосын 75000 ш.б. және 60000 ш.б. бағасымен сатады.

«Рассвет» фабрикасының өнімін эталон деп алып, «Салют» және «Заря» фабрикаларын бағалаңыз.

5-кестеде келтірілген параметрлердің қайсысы тұтынушылардың сол өнімді қалауына әсер ететінін таңдаңыз және оның тұтынушыға қандай мән беретінін пайызбен таразыланған индектер көмегімен бағалаңыз.
5-кесте

Параметрлері	Таразылық индекс	Фирманың баллдары
		«Салют»	«Рассвет»	«Заря»
1	2	3	4	5
1 Сәнге сәйкестігі	30 %	10	5	6
2 Матаның сапасы	20 %	8	9	6
3 Фурнитураның сапасы	10 %	10	8	7

5-кестенің жалғасы

Фирма қуаты 1400 кВт-қа тең жаңа шаңсорғышты шығаруды жоспалайды. Базалық шаңсорғыштың нарықтағы бағасы 10000 теңге, оның қуаты 1600 кВт-қа тең. Жаңа шаңсорғыштың бағасын қандай болуы керек?

Сабақтың мақсаты: шыққан ақпаратты талдауды үйрену, стартегиялық талдаудың нәтижесінде сыртқы орта мен ішкі ортаның әсер ету факторларын айқындап, фирма үшін бағалық стратегияны ойластыру.

Сабақтың жоспары:

1. 
   бағалық стратегияны таңдаудың шарттарына сай түрлері мен қабылдау кезеңдерін қарастыру;
   
2. 
   «Толық жеңіске дейінгі соғыс» кейсін қарастыру;
   
3. 
   сұрақтарға жауап беру.
   

2001 жыл дистрибьютерлік шартты құру жылы.

«Картик» көтерме сауда фирмасы үшін 2000 қаржы жылы шығынмен аяқталды. Отандық сүт өнімдері саласындағы сауданың мамандануы қажетті табыс әкелген жоқ, оған сұраныстың төмендеуі мен өнімді өндіру мен өткізуге кететін шығындардың тез өсуі себеп болды. Сонымен қатар жабдықтарды жалға алу, складтық орындарға, қызметкерлердің жалақысы тұрақты төленіп тұрды. 2000 жылы фирманың өзіндік қаржысы 200000 АҚШ долларына дейін қысқарды.

«Картик» сары май мен сыр өндіруден әлемдік лидерімен «Жаңазелендиялық май өнімдері» (ЖМӨ) компаниясымен серіктестікке отырғаннан бастап, бұл жағдай 2001 жылдың қаңтарынан бастап өзгерді. «ЖМӨ» - жаңазеландиялық мемлекеттік компания – Қазақстан нарығына алғашқы қадамын 2001 жылы бастады соның ішінде көбінесе Алматы нарықтарында. Сауда стратегиясының өзгеруі үкіметаралық Қазақстанмен серіктестік туралы келісімге қол қойғаннан кейін басталды. Осы келісімге сәйкес «ЖМӨ» компаниясы Қазақстан нарығында өз белсенділігін артты. Компанияның жоспарына сауда көлемі жылына 8000 тонна май өткізу болды. Сонымен қатар сауданың 35% Алматы облысына бағытталды. Назар аударатын болсақ, Алматы нарығындағы импортталған сары майдың жылдық көлемі 6000 тоннаға тең еді, қабылданған шешім келешекте жақсы перспективаға ие болатын.

«ЖМӨ» көтерме сауда желісін жасау мақсатымен «Картик» фирмасымен дистрибьютерлік келісім шартқа отырды. Соңғысының басты мақсаты май өнімдерін Алматы облысы бойынша тарату еді, «ЖМӨ» өзі Қазақстанның қалған облыстарына таратуды көздеді, ол күшті теледидарлық жарнамалық компаниясымен жұмыс істеп, экологиялық тазалығы мен майдың өзгермейтін жоғары сапасын есепке ала отырды.

Дистрибьютерлік келісімге сәйкес «Картик» өзі «ЖМӨ»-ден алдымен кішігірім, содан үлкен партияларды көтерме бағамен стаып алып, оны Алматыдағы кішігірім көтерме сауда орталықтарына өткізуді бастады.

Қаңтарда сауда айналымының жылдамдығы 1,2 тең болды. Барлық табылған табыс салық пен жалақыны төлегеннен кейін өнімді сатып алу көлемін ұлғайтуға бағытталды. 2001 жылдың сауда айналымы теңге эквивалентімен 2400000 АҚШ долларын құрады. «Картиктің» қаржылық жағдайы уақыт өте келе жақсара бастады.

2001 жылдағы баға белгілеудің стратегиясы

2001 жылдың аяғында фирма баға белгілеудің стратегиясын ойластырды. Ол келесідей схемаға бағытталды, оның өткізу құнына мыналар кірді:

• 
  сатып алу құны (одан басқа өзгермелі шығынды қосқанда);
  
• 
  НДС және басқа да салық түрлері (сатып алу құнынан 44 %);
  
• 
  тұрақты шығындар (сатып алу құнынан 17 %);
  
• 
  пайда (сатып алу құнынан 30 %)
  

Импортталған сары май нарығында негізгі бәсекелесі болып – финдік компания Villio және оның дистрибьютері қазақстандық «Продпоставка» фирмасы болды. Ол финдік Sunbutter сары майын сол бағада өткізетін. Тұрақты шығындар мен салықтарға сондай-ақ қатынаста болды. Жалғыз ерекшелігі сатып алу құны 9 %-ға қымбат еді.

Финдік сары май сондай-ақ қорапта, сапалық қасиеттері бойынша жаңазеландиялықтан ерекшеленбеді. Сол уақытта бөлшек саудада түпкі тұтынушылар бағаның тепе-теңдігіне қарамастан Anchor-ды сатып алатын.

«Картик» фирмасының алғашқы бағалық шабуылы

Алматы облысының нарығындағы негізгі бәсекелесті нарықтан шығару үшін баға құрлымының салыстырмалы талдауы негізінде «Картик» фирмасының директоры А.М.Джуманиязов мырза бағалық саясатты өзгертіп, өз өнімін өткізудегі бағаны біртіндеп төмендетуді көздеді.

Шешімді қабылдау қиынға түсті. Фирманың көптеген қызметкерлері бағаны төмендетуді ерте деп есептеді. Майды сатудан түскен айлық пайда 2001 жылдың аяғында 36400 АҚШ долларын құрады. Бағаның төмендетілуіне негізгі қарсы аргументтер келесідей болды:

• 
  Алматы сары май нарығы соншалықты үлкен, бағаның төмендетілуі көрініс таппайтын еді;
  
• 
  фирманың сауда айналымын тұрақты ұлғайтылуда және бағаның төмендетілуі негізгі қаржы көрсеткіштерінің динамикасының нашарлауына әкеліп соқтыруы мүмкін, складтық ауданын ұлғайтуға мүмкіндік бермеу тиім еді;
  
• 
  бағаның төмендетілуін тұтынушылар тауар сапасының төмендеуімен байланыстыруы мүмкін, сол себептен тұтынушылар саны қысқаруы мүмкін еді.
  

Бағаның алғашқы төмендетілуі 2002 жылдың 1 қаңтарында жасалды, ол бағадағы пайданың 21,4 %-ға төмендетілуі арқылы жүзеге асты.

Нәтижесінде «Картик» фирмасының көтерме саудасы 5% өсіп, яғни 74,75 тоннаға (299000 қорап) жетті. Бірақ сату көлемінің өсуі пайданың өсуіне әкелмеді. Соған қарамастан пайда қысқарды, қабылданған шешімнің дұрыстығына ойландырды.

Бәсекелестің басқа шешімі болмады, оның қымбат өнімі сондай-ақ сапасымен бөлшек сауда фирмаларын қызықтырған жоқ. «Продпоставка» фирмасына бағаның төмендетілуі пайданың төмендеуіне әсерін тигізді. Алғашқыдағы көтерме сауданың үлкен емес уделді пайдасы деңгейінде бағаның төмендетілуі ондағы пайда мен валдық пайданы көзге анық түрде қысқартты. Оны біліп, жеңісті сезген «Картик» тағы да бір шешуші «бағалық соққы» жасауды көздеді.

Акцияның басты мақстаы бәсекелесті өзіндік құнымен сатуға итеру болды. Басқа сөзбан айтқанда бәсекелеске өз өнімін нөлдік пайдамен сату болып табылды. Бұл мақсатпен 2002 жылдың 1 сәуірінде Anchor-дың бағасы тағы да 4 центке төмендетіліп, 1 қорабына 0,81 АҚШ долларын құрады.

Сату көлемі лезде ұлғайып, бірақ жалпы шығындар мен оның құрамын сол деңгейде ұстап тұрды. 2002 жылдың аяғында фирма айына орташа есеппен 225 тонна майды сатты.

«Продпоставка» фирмасының Алматы нарығындағы халі нашарлай түсті, сату көлемі 40 %-ға қысқарды. Сатып алушылар одан сайын азая түсті. Не күшті жарнама, не қысқа мерзімді сатуды зачетті купондар мен бонустар арқылы стимул беру жағдайды жақсартқан жоқ.

Бірақ «Продпоставка» бағаның төмендетілуіне барған жоқ, көтерме сауда нарығындағы нөлдік пайдамен жұмыстың мәні болған жоқ. Сонымен қатар орташа нарықтың бағасынан үлкен бағамен сату келешекте бизнестің қысқаруына әкелетін еді. Фирманы сақтау шараларын қолдану қажет болды. Мүмкін әрекеттердің варианттарымен бағаның төмендетілуінің мүмкін еместігін талқылағаннан кейін «Продпоставка» сатуды ұйымдастырудың кардиналды өзгерту жөніндегі шешімге келді.

«Продпоставка» мақсатты сегменті мен тұтынушылары мен сауда формасы ауыстыруда

«Продпоставка» фирмасының басшылығы көтерме саудадан бөлшек саудаға ауысу туралы бір шешімге келді. Көтерме нарығы сегментіндегі сатып алушылардың қысқаруы көтерме сауда нарығында «Картиктің» бағалық қысымы арқасында бизнесті жалғастыруға мүмкіндік бермеді. Сол уақытта Алматы облысындағы сары май нарығында анық лидерлері болған емес, ол көптеген кішігірім фирмалар арасында бөлінген еді және ең бастысы ол «ЖМӨ» бақылауында емес еді. Бұл жағдайлар бағалық саясат облысында қызық салдарға ие еді. Сары майдың құны көтерме бағаға үлкен үстеме қосылу арқылы қалыптасты. Егер көтерме сауда нарығында майдың бағасы қорабы үшін 0,81-0,85 АҚШ доллары арасында толқыса, көтерме саудагерлердің пайдасы бұл бағада 0,07-0,10 АҚШ долларын, ал бөлшек сауда құны тұрақты және 1 АҚШ долларын, яғни көтерме бағаға үстеме қосу 0,15 АҚШ доллары мөлшеріне тең еді.

2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап «Продпоставка» сары майдың партиясына бөлшек саудада өткізуді бастады. Бірақта ол өзіндік бөлшек сатуды ұйымдастырған жоқ. Өзіндік бөлшек сатуға қарсы аргументтер келесіге келтірілді:

• 
  бөлшек дүкендерді жасау капиталдың көп жұмасалуын қажет етті;
  
• 
  өзіндік бөлшек дүкендер желісін ұйымдастыру кем дегенде 2 жылға созылады, ол уақыт ішінде стратегиялық инициативаны жіберіп алуға болды.
  

Сауданың жаңа ұйымдастырылуы жақсы нәтиже берді. 3 ай ішінде фирма айлық сату көлемін 110 тоннаға жеткізді, өткізу құнын 1 қорабына 0,85 АҚШ доллар деңгейінде сақталды.

Келесі айларда қабылданған шешімнің дұрыстығы дәлелденді. 2003 жылдың ортасында «Продпоставка» жоспарланған айлық пайданың көлемі 35000 АҚШ долларына жетті. Өнімі сатудың бөлшек формасы келесі орта таразыланған бөлшек бағасы Алматы облысы бойынша 2% төмендеді, содан «Картик» фирмасы саудасынаның әсерін тигізді.

«Бағалық соғыс» аяқталған жоқ және осы уақытқа шейін жалғасуда.

2. «Картик» сауда айналымының орташа жылдамдығы 2001 жылдың қаңтарында 1,2 –ге жетті. Ол нені көрсетеді. Қандай құраушы шығындар айналымдық шығындарды құрайды?

3. «Картик» фирмасы баға белгілеудің қандай әдісін қолданады?

4. Anchor сары майын 2001 жылы сатып алу құнын есептеу керек?

5. Anchor өткізу бағасының құрамын анықтаңыз?

6. Sunbutter сары майын көтерме саудадан түскен пайданың уделді мөлшерін және 2001 жылдағы бағасының құрамын анықтаңыз?

7. Кейстің текстінде бағаны төмендетуге қарсы аргументтері келтірілген. Сіз онымен келісесіз бе?

8. 2002 жылдың қаңтарында Anchor өнімін өткізуде қанша %-ға бағасы төмендетілді?

9. Anchor сары майына сұраныс баға бойынша икемді ме? Сұраққа жауап беру үшін 2002 жылдың қаңтарындағы сатуды негізге алыңыз.

10. 2002 жылдың қаңтарында өткізуден түскен жалпы пайда қандай факторлар әсерінен азаяды? 2002 жылдың қаңтарында сатудан түскен пайданы есептеңіз?

11. Неліктен Anchor-дың бағасының 4 центке төмендетуі нарықтағы бәсекелесті пайдасыз саудаға шығарды?

12. «Картик» фирмасының айлық пайдасының мөлшері 2002 жылдың аяғында қандай болды?

13. Импортталған сары майдың бөлшек және көтерме нарықтары бәсекелестіктің қандай 4 моделіне сай?

14. Шығынсыз сауда бөлшек дүкендері үшін «Продпоставка» фирмасының сауда агенттерінің аппараты, қандай минималды жылдық сату көлемін бере алады?

15. «Картик» фирмасының бөлшек құнының төмендетілуі көтерме құнына қалай әсер етті?

16. Алматы нарығындағы импорттық сары майдың бәсекелестік жағдайының дамуына мүмкін сценарийлерін келтіріңіз.

Сабақтың мақсаты: теориялық материалдарды бекіту және инфляция жағдайныдағы бағаны есептеуден тәжірибелік дағды алу, тұрақсыз баға түсінігі, баға қалыптасуындағы жеңілдіктер көлемін анықтау.

Сабақтың жоспары:

• 
  бағалық тактика, жеңілдік түсініктеріне анықтама беру;
  
• 
  тәжірибеде негізгі жеңілдіктер түрлерін қолданудың мүмкіндіктерін анықтау (артықшылықтары мен кемшіліктері);
  
• 
  1-5 есептерін есептеу.
  

Келісім шартты жасау барысында тауардың данасына 60 мың теңге, оның 40 % материалдың құны, 30% - жалақы және 20% пайда болған. Бір айдан соң материалдың құны өндірісте қолданылған 10%-ға өсті, ал жабдықтаушының орташа кәсіпорындағы жалақысы 15%-ға өскен. Тауарды өткізу құнын анықтаңыз.

2006 жыл мен 2005 жылды салыстырғанда көтерме баға, жалпы алғанда зерттелген өндіріс саласында 20,5 есеге өскен. Сонымен қатар қара метал өндірісінің өнімі 29,9 есе, труба өндірісі 35 есе өсті. Көтерме баға индексін есептеңіз.

2006жыл мен 2005 жылды салыстырғанда көтерме баға жалпы алғанда зерттелген өндіріс салалары бойынша 20,5 есеге өскен. Сонымен қатар алюминий өндіру өндірісі 21,6 есеге өскен. Көтерме баға индекстерін есептеңіз.

Трактор бағасы былтырғы жылмен салыстырғанда 17584 теңге/данасынан 286300 теңге/данасына дейін өскен. Ір-инфляция индексі, 20,5 тең деп алынған. Трактордың салыстырмалы бағасының өзгерісін есептеңіз:

• 
  алғашқы период базасына;
  
• 
  ақырғы период базасына;
  
• 
  бағаның орташа пайыздық өзгерісі.
  

Дизильді жанармайға 2001 жылдағы бағасын 2000 жылмен салыстырғанда оның құны 167 теңге/данасынан 6170 теңге/данасына дейін өскен. Ір-инфляция индексі, 20,5 тең деп алынған. Дизильді жанармайдың салыстырмалы бағасының өзгерісін есептеңіз:

• 
  алғашқы период базасына;
  
• 
  ақырғы период базасына;
  
• 
  бағаның орташа пайыздық өзгерісі
  

Сабақтың мақсаты: әртүрлі экономика саласында баға қалыптасуының ерекшеліктерін бекіту.

Сабақтың жоспары:

1. 
   «Құрылыс өнімдеріне баға қалыптасуының ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау;
   
2. 
   «Ауыл-шаруашылық комплексіне баға белгілеудің ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау;
   
3. 
   «Отын-энергетика коплексіне баға белгілеудің ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау;
   
4. 
   «Машина жасау комплексіне баға белгілеудің ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау;
   
5. 
   «Өндіріс техникасы тауарларына баға қалыптасуының ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау;
   
6. 
   «Тұтынушылық тауарларға баға қалыптасуының ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау;
   
7. 
   «Қызмет көрсетуге баға қалыптасуының ерекшеліктері» тақырыбына рефераттарды қорғау және талқылау.
   

Сабақтың мақсаты: импортталған және экспортталған өнімдерге бағаның қалыптасуының ерекшеліктерін бекіту.

Сабақтың жоспары:

1. 
   импортталған және экспортталған өнімге түсінік беру;
   
2. 
   импортталған және экспортталған өнімге баға белгілеудің негізгі ерекшеліктерін анықтау;
   
3. 
   1-2 тапсырманы орындау.
   

Талқылауға берілген сұрақтар:

1. 
   ТМД елдерінің мүшелері арасындағы есеп айырысуды әлемдік баға деп есептеу дұрыс па?
   
2. 
   Неліктен халықаралық аукциондар бағаларын мамандар көбінесе әлемдік баға деп есептемейді.
   
3. 
   Контракты қабылдау алдында:
   

б) тұрақсыз бағалар

Келесі қасиеттері бойынша салыстырыңыз:

а) баға деңгейі шектеусіз;

б) шығындардың өзгеруі контракттың барысында есепке алынауы;

в) бағаны анықтау формуласы қалыптасуы;

г) баға контрактты іске келтіру барысында қалыптасады;

4. 
   Экспорттық бағаны қалыптастыру баға белгілеудің қай әдісіне сай келеді? Қазақстан фирмалары өздері үшін баға белгілеудің қай әдісін ұстанады?
   
5. 
   Неліктен көптеген елдерде толық импорттық тарифтердің болуы экспорттық кеден тарифінің болмауы тән.
   

Импорттық өнімнің данасына келісім көрсеткіштері келесідей: кедендік құны ҚР ұлттық банкінің курсымен ауыстырылғанда 1000 теңгеге тең, кедендік импорттық пошлина 20% құрайды, кедендік ставка жинағы – 0,2 %, акциз ставкасы – 10 %, НДС – сыз шығындары – 100 теңге. Импортшының ішкі нарықта өткізудің мүмкін құны – 1500 теңге. Импортшының келісім жасауға мәні бар ма?

Импортталған өнімнің контракт бойынша мүмкін құны партиясына 1000 АҚШ доллары (партиясында – 100 дана); доллардың курсы 155 теңгеге тең, импортталған пошлинаның ставкасы партиясына 4 евроны құрайды, евроның курсы 160 теңгеге тең, кедендік жинақ – 0,3 %, импортшының ішкі нарықтағы НДС-сыз шығындары – 12,5 мың теңге, НДС ставкасы - 16%. Бір импортталған өнімнің партиясына есептесу құны қанша? Егер өткізу мүмкін құны ішкі нарықта 1 данасына 2500 теңгені құраса, импортшыға келісім жасаудың мәні бар ма?

Экспортталған өнімнің данасының өзіндік құны 10 мың теңге, өндірушіге пайданың рентабельдылығы 20% құрайды, НДС ставкасы – 16 %, акциз ставкасы – 10 %; экспортшының ішкі шығындары 1 дананы кеденге жеткізуімен 25 мың теңгеге жетеді кедендік жинақтың есептесу көлемі 175 теңге, контракттың мүмкін құны 10 данасынан тұратын партиясына 5 мың АҚШ долларын құрайды, курс бойынша 1 доллар 155 теңгеге тең. Экспортшыға келісім жасаудың мәні бар ма?

Кәсіпорын қызметінің ең негізгі мәселелерінің бірі – олардың өз тауарлары мен қызметтеріне баға белгілеу. Бағалар қызметтермен тығыз байланыста болады. Нарықтық экономика шарттарында кәсіпорынның және кәсіпкердің табысты болуы , олардың өздерінің тауарлары мен қызметтеріне бағаны дұрыс белгілеуіне байланысты. Бірақ оны жасау оңайға соқпайды, себебі бағаға саяси, экономикалық, психологиялық және әлеуметтік факторлар кешені әсер етеді. Бүгін баға тауарды өндіруге кеткен шығынның санымен анықталса, ал ертең оның деңгейі сатып алушының мінез-құлық психологиясына қатысты болуы мүмкін. Сөйтіп, кәсіпкер тауарға баға белгілеген кезде, оның (яғни бағаның) деңгейіне әсер етеін бүкіл факторларға көңіл бөлуі тиіс, және бағаны пайда табатындай етіп белгілеу керек.

Жалпы бағаның екі негізгі теориясы бар:

- бірінші теорияның жақтаушыларының ойлары бойынша – тауар бағасы оның құның көрсетеді (Баға = Шығындар + Пайда) – өндіруші жағынан.

- екінші теорияның жақтаушыларының ойлар бойынша – тауар бағасы дегеніміз сатып алушының тауар үшін төлеуге дайын ақшасының соммасы – тұтынушы жағынан.

Экономикалық категория ретінде бағаның бірнеше анықтамалары бар:

- фундаменталдық категория, ол тауар бірлігі үшін сатушының сатуға,

- ал сатып алушының сатып алу үшін беруге келісетін ақша саны;

- тауар құнын ақшалай белгілеу;

- қоғамдық жұмыс уақытын қажет ететін тауарды өндіруге кеткен

- өлшемдерді жаналай өлшеу үшін қызмет ететін экономикалық категория;

- факттік сұраныс пен ұсыныстың сандық қатынасы.

Бағаның маңызы екі түрлі рөлде көрінісін табады:

- баға экономикалық категорияның, нарықтық конъюктураның индикаторы ретінде жүреді. Баға деңгейі, оның динамикасы қоғамдық өндіріс саласында өтіп жатқан өзгерістерді көрсетеді. Баға сұраныс пен ұсыныстың баланстану жағдайлары туралы, кірістің өсуі туралы, ақшалы эмиссия туралы және т.б. ақпарат береді;

- баға маркетингтік реттеуші болып табылады (маркетинтік кешеннің «4Р» элементтерінің бірі), және оның көмегімен өндіріске, ауысымға, тұтынуға әсер іске асырылады. Баға мемлекет экономикасының маңызды пропорцияларының баланстануына, нарық көлеміне, халықтың сатып алушылық қабілетіне тура әсерін тигізеді;

Баға белгілеу – бұл тауарлар мен қызметтерге баға құру (жасау) үрдісі. Баға белгілеудің екі негізгі моделдерін белгілеп атауға болады:

Нарықтық баға белгілеу, ол нарықта қандайда бір тауарға сатып алушылардың сұранысының және сатушының ұсыныстырының ара қатынастарының негізінде іске асады;

Мемлекеттік баға белгілеу (орталықтандырылған мемлекеттік баға белгілеу), мұнда шығындық баға белгілеу шекарасында баға негізіне өндіріс шығындары мен айналымдар енеді(кіреді).

Бағалар және баға белгілеу бірігіп баға механизмін құрайды. Ол екі бөліктен тұрады: баға, оның түрлері, құрылымы, өлшемі өзгеріс динамикасы; және баға белгілеу, белгілеу ережелері, жаңа бағалар құру және қатысушыларын өзгерту әдістері.

2 Баға белгілеудің принциптері мен міндеттері

Баға белгілеудің әдістемесі – бұл баға белгілеудің концепциясын әзірлеуге қатысты; бағаларды анықтауға және негіздеуге қатысты; баға жүйелерін құруға қатысты; баға белгілеуді басқаруға қатысты жалпы ережелер, принциптер және әдістер жинағы.

Жалпы әдістемелеу (ол баға белгілеу стратегиясын ойлап табуға көмектеседі) және әдістемені (ол әдістемелеу элементі болып табылады және онда бұл стратегияны іске асырудың нақты ұсыныстары және құралдары болады) бір – бірінен айыру қажет.

Баға белгілеудің принциптері ( бұл бүкіл баға жүйесіне тән болатын және оның негізінде жатқан тұрақты жұмыс істейтін жайлар) әдістеменің маңызды элементі болып табылады:

- бағаны негіздеудің ғылымилығының принциптері – баға белгілеуде нарықтық экономиканың даму заңдылықтарын үйрену және есептеу қажеттілігінен тұрады;

- мақсатты бағытталған принцип – шешу үшін бағаларды қолдану керек болатын негізгі экономикалық және әлеуметтік мәселелрді айқын анықтауынан құралады;

- баға белгілеу үрдісінің үздіксіздік принципі – баға белгілеу үрдісінің динамикалығымен анықталады (мысалы, «шикізаттан дайын өнімге дейін» қозғалысы – тауар қозғалысының әр кезеңінде өзіндік баға қойылады);

- баға белгілеу үрдісінің және бағалардың сақталуын бақылау үрдісінің бірлік принципі – ол баға белгілейтін және басқаратын мемлекеттік органдар оларды (бағаларды) бақылауы тиіс деген принциптерінен тұрады.

Баға белгілеудің міндеттері. Экономикалық тәжірибе көрсетуі бойынша баға белгілеудің негізгі міндеттерінің тізімі кез келген қазіргі заманғы мемлекетке жалпы болып табылады, бірақ экономика дамуының типтері мен кезезеңдерінен байланысты өзгеріп отырады.

Келесі міндеттер баға белгілеудің негізгілері болып саналады:

1. 
   өнімді өндіруге кеткен шығындары жабу (немесе оны іске асыруға көмектеседі) және өндірушінің (делдалдың) жақсы жұмыс істеуіне жеткілікті болатын пайданы қамтамасыз ету. Өндіруші үшін нарық конъюктурасы неғұрлым ыңғайлы болса, яғни ол өзінің өнімін неғұрлым жоғары бағамен жөнелтетін болса, соғұрлым ол үлкен пайдаға ие болады;
   
2. 
   баға құру кезінде өнімдердің бір-бірін алмастыруын есепке алу. Берілген өнімді өндіруге қанша шығын кеткені тұтынушыға қызық емес. Егер бір өнім нарықта әр түрлі бағалармен ұсынылса, тұтынушы, әрине, төмен бағамен ұсынылған өнімді таңдайды. Егер бірдей бағамен сапасы жоғары және сапасы төменірек өнімдер ұсынылса, тұтынушы сапасы жоғары өнімді тандайды;
   
3. 
   әлеуметтк мәселелерді шешу;
   
4. 
   экологиялық саясатты іске асыру;
   
5. 
   сыртқы саяси сұрақтарды шешу.
   

Бағаның негізгі функциялары:

- өлшеуші – баға тауар құнын өлшеуге, анықтауға мүмкіндік береді, яғни, сатып алушының қанша ақша санын төлеуге, ал сатушының сатылған тауар үшін алатын ақша санын анықтау;

- салыстырмалы (соизмерительная) – әр түрлі тауарлардың құндылықтарын саластарудан құралады;

- төлем құралы – баға ақшаларға сатып алу-сату актісінде сандық анықталуына мүмкіндік береді;

- есептік – физикалық бірлікте өлшенетін материалдық – заттық анықталған сан және сапа көрсеткіштерін (шт., литр, кг., тонна, метр…) ақшалай өлшенетін көрсеткіштерге ауыстырады. Баға есептің көмекші құралы болады;

- бөлуші – қандай да бір өнімге деген, оның бағасына байланысты, сұранысты қайта бөлу арқылы тауардың ұсынысына әсер етуге, дефицит тауарын өндіруді кеңейтуге және артық мөлшердегі тауар өндірісін қысқартуға, артықшылықтарды немесе жетіспеушіліктерді жоюға мүмкіндік береді;

- әлеуметтік – бағалармен және олардың өзгеруімен қызметтерді тұтынудың, өмір деңгейінің, күнкөріс минимумы, жанұяның тұтыну бюджеті байланысты болады;

- сыртқы экономикалық – баға сауда келісімдердің, сыртқы төлемдердің, елдер арасындағы алмасу есептерінің міндетті құралы ролін ойнайды;

- ақпараттық – сатып алушылар мен сатушыларға сұраныс пен ұсыныс өзгерістері туралы, қандайда бір тауарға деген қажеттілік туралы және т.б. ақпарат береді. Солай сатып алушылар және сатушылар өздерінің іс-әрекеттерін бағыттайды;

- ынталандырушы, түрткі болушы – өндірушілердің өндіруіне және өнім сапасына қызығушылығына әсер етеді; сатып алушыларды тауар санын оның бағасының төмендеу (жоғарылау) әсерінен көп (аз) мөлшерде сатып алуға итермелейді.
2-тақырып. Бағалар жүйесі және олардың классификациясы

1 Баға жүйесі түсінігі

Экономикадағы бүкіл бағалар бір-бірімен тығыз байланысқан және бірігіп әрдайым түрлі факторлардың әсері бір жүйені құрайды.

Бағалар жүйесі – нарық қатысушыларына қызмет көрсететін және олардың экономикалық қарым-қатынастарын басқаратын, біріккен реттелген әртүрлі баға түрлерінің жиынтығы.

Бағаның бір түрінің деңгейінің, құрылымының өзгеруі басқа бағалар түрлерінің өзгерісіне әкеліп соғады. Бұл нарық механизмінің және нарық субъектілерінің элементтерінің байланысымен шартталған.

Әр блок және әр баға, жалпы баға жүйесінің бөлігі ретінде, қатал белгіленген экономикалық жүктемені әкеледі.

Қазіргі бағалар жүйесінде әр түрлі бағалар жүйесі қызмет атқарады, және олар қазіргі заманғы нарықтардың ерекшеліктері мен масштабтарына қатысты құрылады. (1 суретте көрсетілген)

Дүниежүзілік бағалар - жалпы дүниежүзілік нарық масштабында тауарлар мен қызметтер конъюктурасының көрінісін жалпы және толық беретін және халықаралық нарыққа қызмет ететін бағалар.

Халықаралық аймақтық нарықтар бағалары – дүниежүзілік бағаларды іске асырудың нақты формасы болып табылатын және тауарлардың сату-сатып алу халықаралық орталықтар жиынтығы болатын халықаралық (базалық) нарықтарға қызмет көрсететін бағалар.

1-сурет – Қазіргі заманғы нарықтың қызмет көрсету масштабы мен ерекшеліктеріне байланысты жалпы бағалар жүйесі

Ұлттық (ішкі) бағалар - ұлттық шаруашылықтың салаларының ерекшеліктерін есепке алып құралатын және елдің ішкі нарығындағы тауарлар мен қызметтер конъюктурасынтолық көрсететін, ұлттық экономикаға қызмет көрсететін бағалар.

Халықаралық бірлескен бизнестегі бағалар - кәсіпорынның шетел инвестицияларымен жұмысы, халықаралық бірлескен бизнестің басқа да формалары масштабында тауар айналымына қызмет ететін бағалар.

Сыртқы сауда бағалары - импортталатын және экспортталатын өнімдердің айналымына қызмет ететін бағалар.

2 Бағаның құрылымдық элементтері және оның құрылымы

Әр бағаның өзінің белгіленген элементтері болады:

1. 
   өнім бірлігінің өздік бағасы;
   
2. 
   кәсіпорын табысы (рентабельдік нормасына);
   
3. 
   жанама салықтар (акциз, қосымша құнға салық салу).
   

Баға құрамы және құрылымы 2 суретте көрсетілген.

Бірнеше көтерме делдалдар болған кезде оған қатысты сондай мөлшерде (санда) бір тектік элементтер пайда болады: көтерме делдалдың сатып алу бағасы, көтерме делдалдың сату бағасы.

Оның нәтижесінде баға құрамындағы снабженческо-сбытовой қосымшасының саны өседі, ал тауар бағасының құрылымы күрделенеді.

Кәсіпорын өндіретін өнімнің бағасын біле тұра, бағада шығындар, табыстар және жанама салықтар қандай роль ойнайтынын анықтауға болады.

Оның негізінде өздік құнның төмендеуінің резервтері анықталады, баға стратегиясы жасалып шығады, сонымен қатар кәсіпорынның қазіргі мезетіне және мақсатына байланысты баға белгілеу әдісі таңдалады.

2-сурет – Баға құрамы және құрылымы

Бағалар біріңғай баға жүйесін құрайды және оның өзінің классификациясы болады (3-сурет).