Сабақ. Тақырыбы: «Географиядағы арнайы зерттеу әдістері»
жүктеу/скачать 17.64 Kb.
|
|
3-практикалық сабақ. Тақырыбы: «Географиядағы арнайы зерттеу әдістері» Ғылыми зерттеулерде қолданылатын әдістердің көп болуы оларды бір жүйеге келтіріп, топтастыруды қажет етеді. Б.М. Кедров жаратылыстану ғылымдарындағы барлық ғылыми әдістерді үш негізгі топқа бөледі: - жалпы; - арнайы; - жеке. Жалпы әдістер география ғылымында кез келген географиялық объектіні зерттеу барысында қолданылады. Олардың арасында ең көп қолданылатындары құбылыстар мен объектілердің жалпы байланыстарын ашуға мүмкіндік беретін салыстырмалы-географиялық әдіс пен дамудың уақытпен байланысты заңдылықтарын анықтауда пайдаланылатын тарихи-географиялық әдіс болып табылады. Арнайы әдістер географияның әртүрлі салаларында кең орын алған, бірақ ол зерттелетін географиялық нысанды тұтас қарастырмайды, оның тек белгілі бір ерекшеліктерін (қасиеттері, сандық өлшемдері, сапалық көрсеткіштері) танып-білу үшін қолданылады. Бұл әдістерге географиялық зерттеулер барысында қолданылатын картографиялық, байқау, эксперимент, математикалық, үлгілеу, болжау, аудандастыру және т.б. жатқызуға болады. Жеке әдістер қатарына географиялық объектінің сипатына (геологиялық, химиялық құрамы, физикалық күйлері және т.б.) қарай қолданылатын геохимиялық, геофизикалық, палеогеографиялық, әуе-, ғарыштық, ГАЖ әдістері жатады. Олардың кейбіреулері басқа ғылым салаларының әдістері болып табылады. Үлгілеу (модельдеу) – зерттелетін объектінің қарапайым үлгісін бейнелі түрде (математикалық формула, диаграмма, карта, сызба) жасау. Үлгі кеңістіктік және уақыттық масштабтарды өзгерту негізінде құрастырылады. Геожүйені немесе оның жекелеген элементтерін үлгілеу барысында оның қарапайым көшірмесін жасалады. Күрделі жүйені сол қалпында бейнелеу мүмкін емес. Ең бастысы, үлгі объектінің басты қасиеттерін сипаттап, оның элементтері арасындағы қатынастарды, жүйе ішіндегі және сыртқы байланыстардың түрлері мен сипатын белгілі бір сандық немесе басқа тұрғыда көрсете алуы маңызды болып табылады. Үлгілеуде зерттелетін объектіні талдаудың сандық қана емес, сапалық та критерийлері ескеріледі. Мұның өзі үлгіленетін объектіні жетілдіруге және осының негізінде геожүйенің дамуын реттеу стратегиясын жасауға мүмкіндік береді. Модельдеудің маңызды ерекшелігі -оны іске асыруға және тәжірибе жасауға болады. Модельдеу процесі міндетті түрде абстракцияларды құруды, ұқсастық бойынша қорытынды жасауды және ғылыми гипотезаларды құруды қамтиды. Модельдеудің негізгі ерекшелігі оның прокси объектілерді пайдалана отырып жанама таным әдісі болып табылады. Модель зерттеушінің өзі мен объектінің арасына қоятын және оның көмегімен оны қызықтыратын объектіні зерттейтін таным құралының бір түрі ретінде әрекет етеді. Модельдеу әдісінің дәл осы ерекшелігі абстракцияларды, аналогияларды, гипотезаларды және танымның басқа категориялары мен әдістерін қолданудың нақты формаларын анықтайды. Модельдеу әдісін қолдану қажеттілігі көптеген объектілерді (немесе осы объектілерге қатысты мәселелерді) немесе тікелей зерттеу мүмкін еместігімен, немесе бұл зерттеу көп уақыт пен қаражатты қажет ететіндігімен анықталады. Географиядағы модельдер әртүрлі функцияларды орындайды. Модельдердің келесі функциялары ажыратылады: • психологиялық – зерттеуге аса қиын заттар мен құбылыстарды басқа әдістерді қолдана отырып зерттеу қабілеті; • ұжымдық – қажетті ақпаратты анықтау, оны жинау және жүйелеу; • логикалық – нақты құбылыстың даму механизмін анықтау және түсіндіру; • жүйелеу – шындықты өзара байланысты жүйелердің жиынтығы ретінде қарастыру; • конструктивті – заңдардың теориялары мен білімін құру; • тәрбиелік – ғылыми идеяларды таратуға көмектесу. Модель басқа таным құралдарына қарағанда құрал болып қала отырып, сонымен бірге зерттеу объектісі қызметін атқарады. Бұл жағдайда модель адам қолымен жасалған ба, әлде табиғи объектілер, теориялық түсініктер, ғылымда дамыған әртүрлі таңбалық жүйелер модель ретінде қолданыла ма, ол мүлдем маңызды емес. Карта, сипаттама, негізгі сайт зерттелетін объектінің үлгісі ретінде бірдей қызмет ете алады. Демек, сөздің кең мағынасында барлық танымды модельдеу деп түсіндіруге болады. «Мен бір нәрсені білемін» дегенде, менің миымда нысанды көрсететін модельдер бар екенін білдіреді. Модель мен теорияны, модельді және жалпы білімді анықтаудың гносеологиялық негізі бар, өйткені модельдің қалыптасуы бұрынғы біліммен тығыз байланысты. Географиялық зерттеулердегі модельдеудің негізгі мақсаты – аумақтық жүйелердің қалыптасу, қызмет ету және даму шарттарын, олардың одан әрі дамуын болжаумен байланысты табиғи ортамен өзара әрекеттесуін анықтау. Қазіргі географиялық зерттеулерде модельдеу келесі мәселелерді шешу үшін қолданылады: 1. Табиғат пен қоғамның аумақтық ұйымдасу факторларын анықтау және зерттеу. 2. Геожүйенің құрамдас бөліктері арасындағы құрылымды және функционалдық тәуелділікті зерттеу, жүйеішілік байланыстардың табиғатын түсіндіре отырып және жүйенің әрекетін қалыптастыру. 3. Аумақтық жүйелердің тарихи дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі даму динамикасын қарастыру. 4. Жүйе ішінде де, жүйе мен қоршаған орта арасындағы геожүйенің құрамдас бөліктері арасындағы тығыз байланыстарды анықтау және сандық бағалау. 5. Түрлі факторлардың әсерінен геожүйелердің тұрақты жұмыс істеуі мен дамуының жалпылама (интегралдық) көрсеткіштерін жасау. 6. Табиғи аумақтық табиғи-шаруашылық жүйелердің ең маңызды қасиеттерін зерттеу – өнімділік, тұрақтылық, тұрақтылық және т.б. 7. Табиғи жүйелерге антропогендік әсер ету дәрежесін бағалау. 8. Географиялық аудандастыру және аумақтық жүйелердің типологиясы. 9. Жалпы геожүйелердің және оның жеке элементтерінің динамикасын зерттеу. 10. Белгілі бір уақыт аралығындағы геожүйелердің дамуын болжау. 11. Геожүйелерді басқарудың ғылыми негіздемесі. Геоэкологияда модельдеу негізгі зерттеу әдістерінің бірі болып табылады және әртүрлі сапалы табиғи және антропогендік объектілердің байланыстарын есепке алу қажеттілігіне байланысты бірқатар ерекшеліктерге ие. Геоэкологиялық модельдеу бір-бірін толықтыратын идеалды және пәндік модельдердің барлық түрлерімен жұмыс істейді. Модельдеу әдісінің негізгі спецификалық өрнектерінің бірі геоэкологиялық картографиялық модельдердің құрылысын қарастыру керек. Табиғи территориялық кешен күйінің сипаттамалары мен антропогендік әсер түрлерінің, сондай-ақ геотехникалық жүйелердегі табиғи және техногендік элементтер арасындағы өзара әрекеттесу кесте-матрица түріндегі графикалық модельдер кеңінен қолданылады. Фигуративті-символдық модельдерге геоэкологиялық карталардың классификациялары мен легендалары жатады. Соңғы жылдары имитациялық модельдеу белсенді түрде дамып келеді. жүктеу/скачать 17.64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|