Сабақтың мақсаты: «электролиттер» және «бейэлектролиттер»

Оның сутекті ұшқыш қосылысы – NH₃

Оттекті қосылыстағы тотығу дәрежесі:+1, +2, +3, +4, +5.

Тұрақты қосылыстары NO₂, N₂O₅ екені айтылады.

Азот молекуласының N₂ құрылымдық формуласына қарап, ондағы азот атомдары коваленттік полюссіз байланыс түзетінін еске түсіру қажет. Химиялық беріктігі жағынан – салғырт газ. Ауада көлемі бойынша 78%, масса бойынша 75,5% таралған. Азот ауаның негізгі бөлігі. 1л суда 15,4мл азот ериді. Табиғаттағы таралуы жағынан бейметалдардың ішінде 9-орында.Мұғалім азот жайлы білімді толықтыру мақсатында алдан-ала үлестірме құрал даярлайды. Одан соң төмендегідей жоспарды ұсынып, оқушыларға оқулық және анықтамалық құралмен өзіндік жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.

Азотты сипаттау жоспары:

1)азоттың периодтық жүйедегі орны;

2)азот - жай зат;

3)табиғатта таралуы;

4)физикалық қасиеттер;

5)химифлық қасиеттері;

6)алу жолы;

7)қолданылуы.

Жеке оқушыларға азоттың ашылу тарихы мен қолданылуына байланысты алдын ала тапсырма беріп, шығармашылық қабілетін шыңдауына мүмкіндік берген дұрыс.

Азоттың химиялық қасиеттерін оқып-үйрену үшін сызбанұсқа беріледі. Оқушылар тиісті реакция теңдеулерін құрастырады.

Әр жағдайда азоттың электртерістігін пайдалана отырып, химиялық реакция теңдеулері тотығу-тотықсыздану реакциясы түрінде теңесетінін мұғалім ескертеді.

III.Алған білімді бекіту, қорытындылау. Төмендегідей бекіту сұрақтарын даярлап, оны талдау керек.

1.Азоттың периодтық жүйедегі орнына байланысты сипаттама беріңдер.

2.Үш бейметалл: азот, фосфор, оттек берілген. Әрқайсысының периодтық жүйедегі орнына байланыст салыстырмалы сипаттама беріңдер.

3.Азоттың металмен, сутекпен және оттекпен әрекеттесу реакция теңдеулерін жазыңдар.

4.Тақырыпта ұсынылған сызбанұсқаны және жоспарды пайдаланып, өз түсінгендеріңді айтып беріңдер.

5. өнеркәсіпте ауаны қалай сұйық күйге айналдыруға болады, одан азотты қалай бөліп алады?

Мұғалімнің басшылығымен осы кезге дейін алған білімдерін оқушылар өздері қорытындылай білуі керек. Сонда ғана білім сапасы тиянақты, жоспарлы түрде іске асады.

Үйге тапсырма. §13. 1-6-жаттығулар, есептер жинағы, жұмыс дәптері.

18-сабақ. Аммиак
Сабақтың мақсаты: аммиак молекуласының құрылысымен таныстыру. Лабороторияда, өнеркәсіпте аммиактың алынуын және химиялық қасиеттерін оқып-үйрену. Аммоний тұздарыныңерекше қасиеттері – айырылу реакциясы және аммоний - ионға NH₄⁺ сапалық реакция жасай білу дағдыларын дамыту.

Құралдар мен реактивтер: қатты NH₄Cl, Ca(OH)₂, сынауықтарымен тұрғы, спирт шамы, суы бар ыдыстар, фенолфталеин (қағазы,ерітіндісі), тығыны бар құты, кәрлен табақша, концентрациялы HCl, NaOH, (NH₄)₂SO₄, т.б.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық ретінде үй жұмысын тексеру, талдау қажет.

Тақтада үш оқушыға тапсырма беріледі:

1.Азот молекуласының түзілуін жазып түсіндіріңдер.

2.Азоттың физикалық қасиеттерін айтып беріңдер.

3.Азоттың химиялық қасиеттерін жазыңдар.

Қалған оқушылар үйге берілген §14. 5-,7- жаттығуларды тексереді.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Алдымен азоттың ұшқыш сутекті қосылыс аммиактың NH₃ химиялық байланыс типін еске түсіреді. Аммиак молекуласындағы азот атомының 3р-эоектроны сутектің 3_.. атомымен кловаленттікполюсті байланыс түзеді. Ол былай өрнектеледі H→N←H

↑

H Cөйтіп, оқушылар бұрын алған білімдерін еске түсіреді. Мұғалім аммиактың лабораторияда алынуын және суда ерігіштігін көрсетеді. Аммиактың судағы ерітіндісі аммиак суы немесе аммоний сілтісі деп аталады. Аммиактың қышқылмен әрекеттесуіне I, II, III негізді қышқылдарға мысалдар келтіре отырып, тиісті реакция теңдеулерін оқушылардыңсабаққа белсенді қатысуымен жазады. Аммиактың негіздік қасиет көрсететінін лакмустүсінің өзгеруіне тәжірибе жасай отырып көрсеткен жөн. Сондай-ақ аммиактың жануы мен оның тотықсыздандырғыш қасиетіне мысалдар келтіру қажет.

1.Аммиактың физикалық қасиеттерін сипаттап айтыңдар.

2.аммоний-оинын NH₄⁺ қалай ажыратуға болады?

3.Лабораторияда аммиакты қалай алады, оны жинап, газдың түзілгенін қалай дәлелдейді?

4.Жұмыс дәптерінен 48-, 51-, 53-тапсырманы орындаңдар.

5.Аммиак газының суда ерігіштігін айтып беріңдер.

1.Аммиактың химиялық қасиеттеріне мысалдар келтіру.

2.Аммоний тұздарына мысалдар келтіріп, оның қандай ерекше қассиеті бар екенін айтып беріңдер.

3.Жұмыс дәптерінен 57-, 58- тапсырмалар.

D4. Оқулықтан §16. 5-7-жаттығулар орындаңдар.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Оқушылардың бұрын алған білімдеріне сүйене отырып, оксидтерді еске түсіру қажет. Уақыт үнемдеу мақсатымен алдын ала азот оксидтері жайлы хабарлама жасауды ұсынуға болады, оны әр оқушы қосымша әдебиеттен өзі табады.

Оқулықты оқи отырып. Азот оксидтерінің оң тотығу дәрежесіне назар аударады. Азот қышқылының физикалық және химиялық қасиеттеріне тоқталады. Реактивтерді пайдаланып, мұғалім көрсетілімдік тәжірибе орындайды.

Концентрациялы азот қышқылы көптеген бейметалдарды олардың өзіне сәйкес қышқылдарына дейін тотықтырады. Ал концентрациялы және сұйылтылған азот қышқылының металдармен әрекеттесу ерекшелігін айтқанда сутек бөлінбейтінін ескертеді. Азот қышқылы химия өнеркәсібінде көп қолданылатын маңызды өнімнің бірі. Шамамен азот қышқылының 75%-і минералды тыңайтқыштар өндірісіне, 15%-і қопарылғыш заттар алуға және 10%-і басқа мақсатқа жұмсалады.

III. Алған білімді қорытындылап бекіту. Бекіту сұрақтары арқылы сабақ қорытындыланады. 1.Концентрациялы күкірт қышқылы мен азот қышқылына салыстырмалы сипаттама беріңдер.

2.Азот қышқылы HNO₃күшті тотықтырғыш болғандықтан металдармен әрекеттескенде шығатын өнімдер оның концентрациясына, металдың белсенділігіне, температураға тәуелді болады. Осыған мысалдар келтіріңдер.

3.Концентрациялы азот қышқылы HNO₃, әдетте, Al, Fe,Cr, Ni, Au, т.б. метадарға әсер етпейді. Мысалдар келтіріңдер.

Сұйылтылған азот қышқылының HNO₃ металдармен (Fe,Cr,Ni) әрекеттескенде шығатын өнімдері азоттың N⁺⁴, N⁺², N⁺¹, N^-3 тотығу дәрежелерін көрсетеді. Азот қышқылы жарықтың әсерінен азот (IV) оксидіне суға және оттекке ыдырайтынына мысалдар келтіріңдер.

1.Мұғалім оқушылармен сұрақ-жауап әдісін пайдалана отырып, азот қышқылының физикалық қасиеттері мен қолданылуын талдайды.

2.Бір оқушы тақтада:

2 моль х л

4HNO₃ = 4NO₂ + 2H₂O + O₂↑

Берілген жазудың мәнін түсіндіріп, есепті шығарады.

3.Азот қышқылының қолданылуын айтып беріңдер.

4.Берілген айналымдарды іске асыруға болатын тиісті реакция теңдеулерін жазыңдар, өнімдердің аттарын атаңдар:

N₂→NO→NO₂→HNO₃→Cu(NO₃)₂
II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Азот қышқылының тұздарын нитраттар деп атайды. Нитраттар қатты кристалды заттар, бәрі дерлік суда жақсы ериді. Азот қышқылының негіздік оксидтермен, негіздермен әрекеттесу реакция теңдеуін жаздыру арқылы мұғалім нитраттарды алу жолына тоқталады. Есептер жинағынан сәйкес тапсырмаларды оқушылармен бірге талдауға болады.

Басқа оттекті қышқыл тұздарына қарағанда нитраттардың айырылуы ерекше. Бұл тұздарды қыздырғанда реакция оттек О₂ бөле жүретіні баса айтылуы тиіс. Оқулықтағы кейбір нитраттардың айырылу мысалына сүйене отырып, қосымша реакция теңдеулерін жазғаызған жөн. Мысалы, калий нитраты, мырыш нитраты, күміс (I) нитратының айырылу реакциясының теңдеулерін жазыңдар.

Азоттың табиғаттағы айналымын оқулықпен жұмыс істеу немес қосымша тапсырмалар беру арқылы оқушылардың өздеріне орындатқан дұрыс.

III. Алған білімді қорытындылап бекіту. Нитраттардың көпшілігі азот тыңайтқышы ретінде қолданылатындықтан, төмендегі айналымды орындау арқылы ауа атмосферасын байланыстырудың маңызы көрсетіледі.

Айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазғызу:

(NH₄)₂SO₄

1.Азот қышқылының қолданылуын айтып беріңдер.

2.Азоттың табиғаттағы айналымын мысалмен түсіндіріңдер және жұмыс дәптеріндегі сәйкес тапсырманы орындаңдар.

3.Нитраттар айырылғанда қандай заттар бөлінеді?

Бұларға қосымша мұғалім параграфтың соңындағы сұрақтарды немесе жұмыс дәптері және есептер мен жаттығулар жинағын пайдалануына болады.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену.

Фосфор атомының химиялық элементтердің периодтық жүйесіндегі (х.э.п.ж.) орны және ашылу тарихын айту үшін алдын ала оқушыларға тапсырма беріледі.

Мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар фосфордың периодтық жүйедегі орны: протон, нейтрон, электрон саны, валенттік электроны, тотығу дәрежесі және фосфордың бейметал екені туралы периодтық кестені пайдалана отырып айтып береді. Табиғатта фосфор тек қосылыс түрінде кездесетіні айтылады. Фосфор атомның кристалдық торын қарастырып, ақ, қызыл, қара фосфор жайлы(7-кесте) олардың аллотропиялық түрөзгерістерін салыстыра отырып түсіндіру қажет. Тәжірибелік көрсетілім: қызыл фосфордан аздап темір қасыққа салып оны қыздырса, фосфор түтіндене жанып Р₂О₅ қышқылдық оксид түзеді. Оны суда еріткенде қышқылға айналатынын ескере отырып, реакция теңдеуін жазады:

Р→Р₂О₅→Н₃РО₄

4Р + 5О₂ =2Р₂О₅

Р₂О₅ + 3Н₂О = 2Н₃РО₄

Фосфордың химиялық қасиеттерін оқушылар өзбеттерімен орындау үшін мұғалім төмендегідей сызбанұсқаны ұсынуына болады:

Me₃P

H₂O H₂O H₂O

0⁰C метофосфор 20⁰С пирофосфор 100⁰С ортафосфор

Қышқылы қышқылы қышқылы

Одан соң Р₂О₅–ке тән химиялық қасиеттерін: негізбен, негіздік оксидпен әрекеттсуін жазып, өнімнің аттарын атайды. Қышқылдың Н₃РО₄ судағы ерітіндісінің сатылап диссоциациялану теңдеуі талданады. Фосфор қышқылынан түзілетін тұздарының формуласын жазады. Ортафосфат ионға РО₄^3- сапалық реакция тәжірибесі жасалады.

1.Бейтараптану реакциясының көмегімен калий нитратын, аммоний сульфатын алудың реакция теңдеуін жазыңдар.

2.Берілген өзгерістерді іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар:

NH₃→NH₄Cl→NH₃→NH₄H₂PO₄

Мұғалім барлық оқушыларды белсенді қатыстыра отырып, азот, фосфор қышқылдарының химиялық қасиеттерін және нитраттар мен фосфаттардың формулаларын еске түсіреді.

1.калий нитратындағы азоттың массалық үлесін табыңдар.

2.Қос суперфосфаттағы Ca(H₂PO₄)₂. 2H₂O қоректік элемент фосфордың массалық үдесін (%)табыңдар.

3.Калий карбонаты мен калий нитратының формуласын жазыңдар.

4.Азот тыңайтқыштарының жіктелуін айты беріңдер.

5.Фосфор тыңайтқыштарды қалай жіктеледі?

Мұғалім өз қалауын басқа білім дамыту сұрақтарын даярлауына болады. Немесе параграфтың аяғында берілген сұрақтарды талдайды.

Үйге тапсырма: §20. 1-7-жаттығулар. Есептер жинағы.
26-сабақ. Көміртек. Көміртектің химиялық қасиеттері
Сабақтың мақсаты: көміртектің химиялық элемент және жай зат ретіндегі қасиеттері мен оның аллотропиялық түрөзгерістері жайлы түсінікті одан әрі жалғастырып дамыту. Олардың кристалдық торының түрлерін ажырату. Кристалдық тордың әртүрлілігіне қарай, бейметалдар қасиетіндегі өзара байланысты анықтай білу. Көміртектің қасиетін мысалға ала отырып, тотығу-тотықсыздану реакцияларын еске түсіру.

Құралдар мен реактивтер: графит, таскөмір, белсендірілген көмір, алмаз бен графиттің кристалдық тор үлгісі, бор, әктас, тұз, күкірт қышқылдары, сынауықтар, тұрғы.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық.

Сұрақ-жауап: а) минералды тыңайтқыштардың түрлері мен жіктелуін айтып беріңдер; ә) азот және фосфор тыңайтқыштарының формуласын жазып, олардың аталуын айтып беріңдер; б) §22. 7-жаттығуды орындаңдар.

Әуелі көміртек атомының қосылыста көрсететін тотығу дәрежелеріне тоқталып, кестедегі формулаларды оқушыларға талдатқан жөн.

Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында, көміртек және оның қосылыстарының бір-біріне айналу сызбасын беруге болады:

+4 СО2→H2CO2→Na2CO3 Осы айналымды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін қарастырсақ:

↑ ↑

+2 CO а) С→СО→СО₂

↑ ә) CO₂→H₂CO₂→Na₂CO₃

C← б) CH₄→CO₂

0 C

-4 CH4

Оқушылардың бұрын меңгерген тірек білімдеріне сүйене отырып, алдын ала жоспарлы тапсырма берген дұрыс. Мұғалімнің қалауы бойынша көрсетілімдік тәжірибелер жасауға болады.

III. Алған білімді бекіту. Оқулықтың §23. 1-6- жаттығуларын және §24. 2-4-жаттығуларын орындайды. Химия есептер жинағы мен жұмыс дәптерінен тапсырмалар беруіге болады.

Үйге тапсырма. §21. 1-9-жаттығулар. §22. 1-6-жаттығуларды және жұмыс дәптерінен тапсырмалар орындайды.

27-28-сабақтар. Көміртек (II) және (IV)оксидтері. Көмір қышқылы, карбонаттар, көміртектің табиғаттағы айналымы
Сабақтың мақсаты: оксидтердің жіктелуін еске түсіріп, олардың құрылымдық формуласы, қасиеттері,қолданылуы жайлы алған білімді қоорытындылап, оксидтердің қасиеттеріндегі айырмашылықтың себептері айтыады. Көмір қышқылын басқа бейорганикалық қышқылдармен салыстыру, карбонаттардың басқа тұздардан ерекшелігі сөз болады. Көміртектің табиғаттағы айналымы туралы түсінік беру.

Құралдар мен реактивтер: «Карбонаттар» жинақтамасы, қатты ас содасы, малахит, әктасә концентрациялы хлорсутек қышқылы HCl, газ алатын қарапайым құрал, сынауықтар, әк суы Ca(OH)₂.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық.

Бірнеше оқушыға мынадай тапсырмалар орындатуға болады:

а)күкірт (IV) оксидін мысалға ала отырып, қышқылдық оксидтерге тән қасиеттерді жазыңдар;

ә)тұз түзетін және тұз түзбейтін оксидтерге мысалдар келтіріңдер;

б)§24. 4-жаттығуды орындаңдар;

в)көміртектің аллотропиялық түрөзгерістері жайлы не білесіңдер?

г)Адсорбция деген не? Өткен сабақта көрсетілген тәжірибені сипаттап айтып беріңдер.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Өткен сабақты қорытындылау арқылы мұғалім жаңа сабақты түсіндіруге кіріседі. Көміртек металдармен, сутекпен, кремниймен әрекеттескенде тотықтырғыш, ал басқа бейметалдармен, оксидтермен әрекеттескенде тотықсыздандырғыш екендігіне тоқталады. Бұрын алған білімді дамыта отырып, көміртек жанғанда екі түрлі оксид – көміртек (II) оксиді СО және көміртек (IV) оксиді СО₂ түзілетінін еске салады. Әр оксидтің молекула құрамы мен құрылысын нақтылайды. Олардың физикалық қасиеттерін салыстырады. Тірі организмге СО газының физиологиялық әсерін, қауіптілігін, химиялық қасиеттерін түсіндіреді. Лабороторияда СО₂ газын алу және оны жинап газды анықтауды көрсетіп, газдың ауадан ауыр немесе жеңіл екеніне оқушылардың көзін жеткізеді. Ол үшін берілген формуланы пайдаланады:

Mr (CO₂) 44

Mr (ауа) 29

Көмір қышқылы Н2СО3 екінегізді әлсіз қышқыл екендігін ал оныңтұздары карбонаттар табиғатта кеңінен таралғандығын мұғалім карбонаттар жинақтамасын көрсету арқылы түсіндіреді.

Мүмкіндік болса, корбанаттармен қатар жасыл ұнтақ малахиттің CuCO3(OH)₂ айырылу тәжірибесін көрсетуге болады. «Карбонаттар» жинақтамасын пайдаланып, басқа минералдан оны ажырату үшін карбонатқа (CaCO)₃ концентрациялы тұз қышқылынтамызу арқылы танып-білуді үйретеді. Егер зертте отырған зат әктас болса, қышқыл тамызғанда «быжылдап» газ бөлінгені байқалады. Оқулықтағы суретті пайдаланып, көміртек диоксиді СО₂ және карбонаттардың қолданылуын, көміртектің табиғаттағы айналымын оқушылар өз бетінше оқып-үйренеді.