Сабақтың тақырыбы Т. Сұлтанбеков «Көшпелі алтын» ғылыми фантастикалық әңгіме «Таудағы от»
Т.Сұлтанбеков «Көшпелі алтын» ғылыми фантастикалық әңгіме
жүктеу/скачать 446.98 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2 – тапсырма. Шығарманың композициялық ерекшеліктеріне талдаy жаса. Тапсырма.
- Көшпелі алтын Әңгімедегі құндылықтар
- Тақырыпқа қандай сай ғылыми тұжырымдар келтіре аласыз
- Өз көзқарасыңыз. Әңгімеден қандай қорытынды шығаруға болады
- Кері байланыс («Мақтау сэндвичі»): Қорытынды жасаңыз. (Шығарма негізінде)
- 3 бөлік – келешекке арналған комментарий: маған ұнады, бірақ келесі ж олы....................... Оқыңыз
| Сұрақтар мен тапсырмалар: 1 – тапсырма. Талап Сұлтанбеков өмірінің хронологиялық кестесін жаса. «Көшпелі алтын» атты әңгіменің басты кейіпкері кім? Жазушы әңгімесіне арқау болған тақырып не? Автордың оқиғаны баяндау мәнері. 2 – тапсырма. Шығарманың композициялық ерекшеліктеріне талдаy жаса. Тапсырма. Әңгімедегі фантастикалық құбылыстарды теріп жазып, оған өзіндік көзқарасыңды білдір. – тапсырма. Әңгіменің жанрлық табиrатын анықтап, оған дәлелдер келтір. – тапсырма. Әдебиет теориясынан берілген түсініктер бойынша шығармадан мысалдар келтір. – тапсырма. Концептуалдық кестемен жұмыс
– тапсырма. Шығарманың идеясын адамгершілік құндылық тұрғысынан талдап, әдеби эссе жазу Кері байланыс («Мақтау сэндвичі»): Қорытынды жасаңыз. (Шығарма негізінде) 1 бөлік – позитивті комментарий, не ұнады; 2 бөлік – сындарлы сын, не нәрсені жақсарту керек; 3 бөлік – келешекке арналған комментарий: маған ұнады, бірақ келесі жолы....................... Оқыңыз: Фабула (лат. fabula – аңыз, әңгіме, ертегі, мысал) – көркем шығармада суреттелген оқиғаны ретретімен жүйелеу. Фабула сюжетпен көптеген өзіндік ерекшеліктерімен өзгешеленеді. Оқиғаны мазмұндау, баяндау тәсілімен емес, яғни оны өмірде болып жатқан ретретімен емес, авторлық шегіністер,орын ауыстырулар арқылы беру. Композиция (лат. соmpositiо – құрастыру, шығарма) – көркемөнер туындысының құрылымы, оның жанры мен мазмұнына орай құрамдас бөлікте рінің тұтастығы. Композиция – құрамдас бөліктері бірлікте ұштастырылған, бірбіріне және жалпы мүддеге бағындырылған мақсатты көркем құрылым. Композиция көркем пішін (форма) түзілімінің жеке сәттерін біріктіріп тұрады. Композиция әдістері өнердің өзіндік ерекшеліктеріне, шығарманың идея сына, авторлық ой түйсігіне сәйкес туындайды. Көркем шығарманың процесі мен өмірді эстетикалық жағынан тану тұрғысында қалыптасқан композиция заңдары өнердің жалпылама заңдылықтарының, нақты өмір құбылыстарын дағы өзара байланыстың белгілі мөлшеріндегі бейнесі әрі жиынтығы. «Әдебиет теориясы» Пейзаж (фр. paysage – мекен, өлке) – белгілі бір жердің, мекеннің, табиғаттың жеке сәттерін біріктіріп тұрады. Композиция әдістері өнердің өзінд «Әдебиет теориясы» «Көшпелі алтын» ғылыми-фантастикалық әңгімесі Алтын көрсе, періште жолдан таяр. Мақал Фантастикалық әңгімелердің жазылу ерекшелігі қандай? Талап Сұлтанбековтың «Көшпелі алтын» атты шығармасы ғылыми фантастика жанрында жазылған. Бұл туынды yш бөлімнен тyрады – «Таудағы от», «Шайтантауға сапар», «Yңгірдегі сыр». Әр бөлім атауына сәйкес әңгіме сюжеті де бағытын өзгертіп отырады. Негізгі кейіпкер қарапайым мектеп оқушысы – Сәмен. Табиғаттың тылсым құбылыстарына байланысты қандай аңыз білесің? Әңгімедегі оқиға желісі Сәменнің тау бөктерінен «көшпелі алтын» атты ғажайыпты жолықтырғанынан бастау алады. Қоскөл ауылының тұрғындарына ертеден таныс алтын туралы аңыз басты кейіпкердің ойына оралrанымен, қапелімде не істерін білмей, аңтарылып қалады. «Сәмен Шыңбұлақ сайынан желе жортып өте бергенде кенет астындаrы торы осқырынып жалт берді. Аяқ астынан үріккен аттың жалын құшып қалған ол әнтек құламай қалды. Тізгінді күшпен тартып, торыны әзер тоқтатып, артына бyрылғанда тұла бойы түршігіп, шошып кетті. Қараса, сайды құлдилай жалт-жұлт етіп бір от келе жатыр екен. Yлкендігі аттың басындай. Балқыған қызғылт - сары. Жер бетінен бір метрдей биікте ешбір сүйеусіз, ешкімнің көтеруінсіз қалықтап жүріп келеді. Жол - жөнекей ұшқын ұшып түсіп жатыр. Бұл не деген керемет! Сәмен аузын ашып аңқиып тұр. Қозrалуға дәрмен жоқ. Сәменнің ойына бір кезде атасынан естіген ескі аyыз тyсті. Көшпелі алтын! Бұл көшпелі алтын ғой! Ол ой түкпірін қазбалап, есіне аңызды түсіре берді. ...Бір кедей жігіт болған екен. Ол түнде ұйықтап жатса, үйіне көшпелі алтын кіріпті. Ол жалма-жан орнынан тұрып, алтынды қумақ болады. Сөйтсе, алтын «аяrын» сытыр-сытыр «басып», кірген есігінен қайта шығып кетіпті. Жігіт артынан қуа шығады. Алтын жайлап жүріп отырып, үй артына кетеді. Жігіт жан қалтасынан кездігін алады да, шынашығын тіліп жіберіп, кетіп бара жатқан алтынның үстіне бір тамшы қан тамызады. Сөйтсе, алтын сатыр-сатұр етіп жарылыпты да, жерге сіңіп кетіпті. Жігіт үйден күрек әкеліп, жалма-жан жаңағы жерді қаза бастайды. Белуардан қазғаннан кейін бір қоңыр тасқа паналаған ат басындай алтынды көріпті. Соншама мол қазынаға кенелген жігіт содан кейін байып кеткен екен» дейді аңызда. Оқиғаның қызықты өрбуіне арқау болған осы бір сюжет желісі әрі қарай жас оқушының қиялын жетелеп, құпия сырды ашуға ынтықтырады. «Не істеу керек? Аңыздағы сияқты қуайын ба, әлде қайда барар екен, бақылайын ба?». Осы екі сұрақ Сәменді әрі-бері жібермей, арпалыстырып тұр. Бірақ ғажап көрініс оны күтпеді. Алтын сайды құлдилап келді де, суға еңкейе құлап тұрrан жақпар тасты айнала беріп, ғайып болды. Сәмен көп аялдамады, алтын қонған жерді белгіледі де, қызыл арайланып келе жатқан таyды бетке алып, ауылына тарта жөнелді». Психологиялық параллелизм арқылы жазушы табиғат көрінісінің әдемі суретін адам жанының сол кездегі құбылысына, кейіпкер ойының ашылуына қарай көркемдеп отырады. Мәселен, «Шайтантау қойнауы елсіз, күнсіз, иен шатқал. Етегі қып-қызыл қорым тас. Ал оның шырқау шыңына бұл уақытқа дейін тірі пенде аяқ басып көрмегенге ұқсайды...». Осы үзіндіде берілгендей ерекше жер-су аттары да оқырманды ерекше қызықтырады. Сәмен қандай шешім қабылдайды? Ертеден келе жатқан, туған мекені жайындағы аңыз оқушы Сәменді де баурап алады. Дегенмен ғылыми-танымдық әдебиеттерді көп оyитын Сәмен бәрін өзі тексеріп көруді ұйғарады. Досы Қажытаймен бірге «алтын сапарына» аттанады. Жазушы Шайтантауды сипаттау арқылы оқырмандарын алда болар оқиғаға ынтықтырып қояды: «Шайтантау қойнауы елсіз, күнсіз, иен шатқал, малшылар да қонып көрген емес. Етегі қып-қызыл қорым тас. Ал онығ шырқау шыңына бұл уаyытқа дейін тірі пенде аяқ басып көрмегенге ұқсайды. Жұрттың айтуынша тек қана байларды конфискациялау тұсында қашқан-пысқан ұры- қарылар тығылып жүретін үлкен - үлкен үңгірлер бар дейді тау басында. Елді мекеннен әрі қашық, әрі кісі қызығарлық дәнеңесі жоқ болғанымен, бұл таудың ғажап құпия сыры ел аузында талай аңыздар тудырған. Шайтантау деген ат бұған тегін берілмепті. Мал қарап шыққан талай жылқышылар бұл таудың басынан, етегінен жарқылдаған оттар көрген. Екінші бір ғажабы, тау оншалықты биік болмаса да, бауырына бұлттар шөгіп жатады екен». Осылайша деміңді ішіңе тартып, бір ғажайып оқиғаға дайындаласың. Соңrы «Yңгірдегі сыр» деп аталатын бөлімде балалар сауалдарында ғылыми түрде нақты жауап алады. Мұнда жұмыс істеп жатған rалымдардың бірі Сералы Әйтиев жұмбақтың сырын ашады. «Сендердің тауда көргендерің, әрине, көшпелі алтын емес. Оның сырын осы тауға келгеннен кейін-ақ түсінген боларсыңдар, – деді Әйтиев. – Ол – кәдімгі найзаrайдың бір түрі. Оны орысша «шаровая молния» дейді. Біз мына өзіміз отырған биіктаулық лабораторияда жұмбақ сыры көпке дейін белгісіз болып келген осы көшпелі найзаrайдың сырын ашу жолындамыз. Алдымен лаборатория ішінде, кейінірек кәдімгі табиғи түрде жасауды игердік. Соның өзінде осындай найзағайдың бірнешелеген түрі бар екен. Электр туралы, оның оң және сол зарядтарының бар екендігін және олардың бірін-бірі тарту, тебу қасиеттері жөнінде өздерің білесіңдер. Найзағай табиғаты атмосфералық электрде жатыр. Өзіміз күнде аяғымызбен басып жүрген жер мен оны қоршаған атмосферада электрдің адам игілігіне жаратылмаған орасан зор қазынасы бар. Мұның өзінде жердің үстіңгі қабатының көпшілік бөлігі сол зарядпен зарядталған. Өздеріңе мәлім, найзағай қарама-қарсы зарядтардың арасында rғана болады. Ол үшін жерден биік оң зарядталған дене болуы қажет қой. Оның рөлін кәдімгі жауын бұлты атқарады. Ауа үйкелісінің әсерінен бойына оң заряд жинаған бұлт онысы шекті мөлшерден асып кетсе, жердегі қарама-қарсы заряды бар бір затқа (қарсы зарядтардың бірін-бірі тарту заңдылығы бойынша) өз бойындағы жиған-тергенін таратып береді екен. Ал ауа өзі тұрған жағдайында электр тогын өткізбейді емес пе? Міне, осы кезде атыс басталады. Бұлт өзінің зарядын шоқтап, алыстан ұшқын атқызып жеткізеді. Мұны бұлттың разрядталуы дейді. Разрядталу кезінде найзағайдың оты көрінеді. Шар найзағай міне, осы разрядталу кезінде электрленген ауада кейбір жағдайларда ғана пайда болады». Дегенмен Әйтиев тауда алтынның болу мүмкіндігін жоққа шығармайды: «Бірақ аңызда негіз бар. Мәселен, бізден бұрын да басында найзағай ойнап келген Шайтантау, осы бір жақпар тастар темір рудалы кварциттен тұрады екен. Ал алтын кварцитті кендерде болады ғой. Біз зерттеп қарап едік, таудың астынан көп алтын таптық. Бұл алтынды бізге нұсқаған – найзағай. Сонымен бірге аңыздағы жігіттің де алтын табуы мyмкін. Бәлкім ол ішкі магмадан теуіп үстіңгі қабатқа дейін ағып келген магнетитті өзекшеге тап болған шығар. Кейде ондай өзектерде де алтын кездеседі. Магнит өрісінің әсерінен көшпелі найзағай мүмкін сол жерде разрядталған шығар. Жігіт қазып жіберіп, бұрыннан жатқан алтынға тап болған ғой...». Әңгіме балалардың физика саласында терең мағлұмат алуларымен аяқталады. Олар әлбетте өздері ойлаған көшпелі алтынды кезіктірмейді. Алайда оқушылар алтыннан да қымбат білім алып қайтады. Әңгімеде айтылған табиғат қорын пайдалану жай қиялдың жемісі емес: «Ғылымға беретін бірінші пайдамыз, әрине, адам еркінен тыс табиrатта пайда болып жататын орасан мол электр қуатын кәдеге жарату, екінші – найзаrайлы бұлттарға құрық салып, оны адамның дегеніне жyргізу. Yшінші – көшпелі найзағайдың қуатын пайдалану»
жүктеу/скачать 446.98 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|