"ЭХЫН УМАЙҺАА" ҮРШӨӨГДЭҺЭН ХҮН

Мүнөө жэл ган гасууртайхан зунай болоошье һаань, ута намар боложо, хүн зон малайнгаа хоол сүм хүряажа, хото хореодоо оруулжа, бууса, байра байдалаа заһабарилжа, дула-алжа, хүйтэн үбэлые угтабад.

Эрдэниин Бадматан Хара-Шэбэр нютагайнгаа Бирияа хүндыдэ Харгытын адагта хонишоноор хореод жэлдэ хүдэлнэ. Ажалай яһала баян дүй дүршэлтэй болоһонууд, тиимэһээ үбэлэй хатуу шанга зан абариие даахаар бэлэн, зүгөер хурмаста тэнгэритэй хэлсээтэй бэшэ хадаа баһал мэдэхын аргагүй.

Бадма Сэсэг нүхэртэеэ үнгэрэгшэ зун үмсынгөө гурбан хони мяхан болгоод, үшөө дээрэһээнь һү, зөөхэй Первомайск тосхоной дэлгүүр наймаада хүнгэн машинаараа абаашажа худалдаад, бензинэй, эдихэ хоолой мүнгэ "хээд", хоер үүри нүхэдөөрөө, гэр бүлөөреө жэл бүри Алханынгаа аршаанда арбаад хоног амардагаа һанан дурсан, хонин һүрэгтөө үбһэ тараана.

Нээрээшье, Алханада амарһанай ашаар үбһэ хулһан хүсэд абтагдаа. Хабарнай ямар байхаб? Унжагайраа, хашаа хайраа һаань, гайтайл байна даа...

- Байза, арбан нэгэһээ абан Агын телевидени Алханаһаа репортаж харуулха һэн, - гэжэ гэнтэ һанан, гарайнгаа часы хараад, гэр руугаа яараба.

Бадмын гэртээ ороходонь, диктор басаган дамжуулгын про-грамматай танилсуулжа байба. Удангүй мэдээсэлэй программын удаа Алханые харуулжа эхилбэ.

Аршан булагтай гое һайхан Алхана уулын Дэбэгсэ хүндын газар тэһэлжэ алта бэдэрэгшэдэй үүсхэлэр, химиин аргаар алта абадаг болохонь гэжэ хэлэхэдэнь, Бадмын досоо ехэл муу, аадар бороотой тэнгэри мэтэ бүрхэг болобо.

"Суута Үүдэн Сүмэмнай бутарха, аршаан булагнай бузарха. Манай үеын зон, саашадаа үри хүүгэднай үргэл мүргэлгүй, аршаан булаггүй яаха юм?". Алтанай хумхаатаар үбдэһэн ямар муухай, хомхой, шунахай этэгээдүүд. Алхана ууладамнай гар хүрэхэеэ һананаб? Алта абажа баяжаад, үндэһөөрнь урбуулһан хооһон газар, техникын тоһо өөхэ шэнгэшэһэн ой тайга үлөөгөөд дүүрэхэ ха юм. Урда сагта элинсэг хулинсагнай, эжы абамнай алта малтахаһаа болохо Алхана уулын шулуушье хүдэлгэдэггүй, шанга сахил журамтай байһан бшуу", - гэһэн бодолнууд сахилгаан мэтээр тархи соогуурнь зуралзан, нюдэнһөө уйдхар гашуудалай нулимса мухарюулан сэнхир экран харана.

- Сэсэг! Яаха болонобибди? Хэлэ амагүй мал шэнги абяагүй байхын аргагүй юумэн боложо байнал, - гэжэ хажуудаа һууһан һамганһаа мэгдүүгээр һураба.

- Ямар аймшагтай, зэбүүрхэмэ муухай ябадал гээшэб? Хэрбээ Алханыемнай тэһэлжэ эхилээ һаань, хойто жэл амархашье газаргүй болохобди. Үри хүүгэднай аршаанһаа ямар һэргүү, солбон ерээ гээшэ һэм. Үшөө хойто жэл, баарһад, маанадые абашыт гэжэ хэлээ һэн. Мүнеө иимэ байдал тохеолдоод байна гэжэ хаанаһаа мэдэхэ һэм даа. Гурбуулаа һургуулидаа ха юм.

-Намдаг, Доржо үүри нүхэдөөрөө хөөрэлдэхэ байгаалши даа. Би хонидоо хараад байна бэзэб, - гэбэ нүхэрынь.

Хүн болбол сошордомо мэдээ дуулаад бахардадаг, бодолгото болодог ха юм. Тиигээд Бадмын досоо уйтаржа, абяагүй болон, бага наһаяа, наһаараа хонишодоор хүдэлһэн эжы аба хоероо һанажа эхилбэ.

Хоердохи ангиин һурагша байхадаа тээрмэ дээрэһээ унаад, тархяа ехээр хахаржа гэмтээд, баряашада барюулха гэхэдээ, "Тархяа Алханын аршаанда сохюулжа "задалуулаад" ерэгты", - гэжэ хэлүүлээд, эжыгээ дахажа, Хара-Шэбэрэйнгээ бүлэг зонтой Алханын автобуста һуужа, аршаанда ошоһоноо һанаба. Алхана һууринһаа саашаа ябагаар Үүдэн Сүмэ хүрэжэ ерэбэд.

Эхын Умай гэжэ агы нүхэтэй, хабтагар томо шулуун хүмэг соо эжытэеэ хоюулаа ороод, мүнгэ, саахар үргэбэд, зула бада-раабад. Ханаһаа дуһажа байһан аршаан доро Бадма шэл амһарта табиба.

• 
  Бадма, ши мэдэнэгүйш. Абатайш бидэ хүүгэдгүй удаан бай-гаад, хэрэлдэжэ, һалахашье туйлдаа хүрөөд байтараа, Ал-ханынтаа энэ Эхын Умайһаа үри хүүгэдые эрихэдэмнай, хойто жэлынь ши мүндэлөө бэлэйш, - гэжэ хөөрэбэ.
  
• 
  Теэд яагаад энэ шулуун Эхын Умайһаа үри хүүгэд бии болодог юм?— гэжэ эжыһээ һураһанаа һанаад, эзэлүүдгүй энеэн алдаба.
  
• 
  һанаа ха юм гү, али Алханамнай маанадые хайрлаа юм гү, хойто жэлынь шамайе түрөөб. Абашни ехээр баярлаа һэн. Хараһан зондо Алхана ошожо, хүүгэдтэй болобобди гэжэ һайрхадаг һэн.
  

"Намайе Алхана уулаһаа зөөритэйхэнөөр эреэ хадань, мүнөө үшөөл хооһон бэшэ ябана гээшэ гүб", - гэжэ Бадма өөр тухайгаа бодон, тамхяа һорон һууна.

Гэнтэ эрид түргэн табсан дээрэһээ бодоод:

- Сэсэг! Хонидоо гаргажа уһалаад, үдэшэ болотор һайсахан адууларай. Би Намдагайда, Доржында ошожо, Алхана түхай хөөрэлдэхэм. Гэнтэ хонон ябажа болохоб, - гээд, сэргэдэ уяатай Халзан зээрдэ мориндоо һүрэн мордоод, Жэбхээһэн хүнды руу шэглэн гүйлгэшэбэ.

Мүн лэ хонишоноор хүдэлдэг нүхэр Намдагайдаа хүрэжэ, ушараа хэлээд, хоюулаа Шаазгайта хүнды үхэршэнөөр ажалладаг үүри нүхэр Доржындоо гүйлгэлдэжэ ерэхэдэнь, тэдэнь нүхэртэеэ суг ехэл уруу дуруу байбад.

• 
  Мэндэ! Таанадые хараад, Доржотон муудаһыетнай гансата тухайлжа байнабди. Алханынгаа хүшэр байдалда ороходонь абарха, аршалха ябадал хэхэеэ хөөрэлдэел гэжэ ерэбэбди, - гэбэ Бадма.
  
• 
  Хари, гайтайл репортаж тугаарай харабабди. Хара-Шэ­бэр нютагайнгаа зоной зүгһөө Алханаяа абарая гэжэ уряа хандалга бэшээ һаамнай, яадаг юм гэжэ бидэ Дариматаяа хөөрэлдэнэбди, - гээд Доржо дуугарба.
  
• 
  Алханынгаа иимэ байдалда ороод байхадань мүнөө абараа-гүй һаа, бэшэ хэзээ хамгаалха зон гээшэбибди. Үбэлнай үнгэрхэ, зун ерэхэ, баһал үри хүүгэдөөрөө Алханаяа ошое гэхэдэ, тэдэ золигууд алтанай хойноһоо хомхойржо, тэһэлһэн байха байна бшуу.
  
• 
  Бүхы Агынгаа арад зониие уряалжа, хандалгаяа газетэдэ гаргаял, - гэжэ Дарима хэлэбэ.
  

- Алхана дээрэ мүнгэеэ түлөөд амардаг аяншадай түб нээ-хын ябуулга хэел, - гэбэ.

Бадма стол тойруулан нүхэдөө һуулгаба.

- Энэ дороо уряахандалга бэшэе!

Иигэжэ гурбан нүхэд Ага тойрогой дарганарта арад зондо хандажа, уряа хандалга зохеожо эхилбэ.

"Бидэ, Хара-Шэбэр нютагай арад зон, Алхана уула шадарай Дэбэгсэ гэжэ газарта Агын хадын компаниин алта малтахыень эрид буруушаанабди! Хада уула тэһэлжэ, ой тайга үндэһөөрнь урбуулжа, баян байгаалииемнай гэмтээхэт, алта угаажа аршаан булагыемнай бузарлахат.

Ерээдүйн холые хаража, үри хүүгэдтээ Алханаяа зандань үлөөел!

Мүнгэ алта ондоогоор олоел. Алхана дээрэ бүхы арад түмэ-нэй, аяншадай амардаг түб нээел.

һүзэгшэ буряад арадайнгаа найдал болохо Алхана уулые, Үүдэн Сүмые бү һандаргааял! Алханые тэһэлхэ ябадалые эрид буруушаанабди гэжэ бултанай зүгһөө үшөө дахин хэлэхэ байнабди", - гэжэ Бадма бэшээд, түрүүлэн гараа табиба. Бултанай гараа табиһанай удаа Бадма хэлэбэ:

- Мүнөө обоо тахилтай Ноен-Ууладаа гараад, Агынгаа арад зондоо хандаһан уряа хандалгаяа арюудхая, үргэл мүргэл хэе, - гээд, сагаан эдеэн табаг бэлдээд, Ноен-Уула тээшэ гурбуулан хүнгэрэг саһа махуулан гүйлгэлдэбэд.

Ноен-Уула дээрэ гарахада ямар гоеб даа. Бурзан сагаан саһаар хүшагдаһан Агын тала ямар үргэн, ута гээшэб. Хада ууланууд тэмээнэй бүхэнгүүд мэтэ холоһоо тобойн харагдана.

Сагаан субаргада гурбуулан дүтэлжэ, зула бадараабад. Дүрбэн зүг, найман хизаар руу сагаан эдеэнэй дээжэ, һү, сай, саахараа үргэбэд. Гурба дахин субарга гороолоод, мүргэбэд.

- Бадма, Намдаг, Доржо бидэ гурбан Алхана уулыемнай алтанай хойноһоо шунахайрагшадай тэһэлхыень буруушаажа, Хара-Шэбэрэй олон зоной зүгһөө Ноен-Уула хатан эжыгээ Алхана уулыемнай абарха ябадалдамнай харалсажа туһалыт гэжэ гуйха байнабди.

Энэ саарһан дээрэ олоной зүгһөө бэшэһэн уряа хандалгы-емнай бүри хүсэтэй болгожо, арюудхажа үгыт гэжэ гурбуулаа наманшалан үргэл мүргэлөө дүүргэбэд.

Бадма хара томо дурамбайгаа хобто сооһоонь гаргажа, баруун хойшоо дурамбайдаад:

• 
  Доржо, Намдаг, харагты, энэ Алхана ууламнай, намайе абарыт гэһэндэл, саһата буурал толгойгоо үргэн байнал, -гээд, дурамбайгаа Намдагта үгэбэ.
  
• 
  Нээрээ, Алханамнай зандаал даа, хэтэ мүнхэдөө, хөөрхэй, иимэ зандаа байһай даа - гээд, Намдаг Доржодо дурамбай дам-жуулба.
  

- Үбэлдөө Алханамнай ямар гое гээшэб, ходол хаража бай-хаар даа, - гээд, зүүн урагшаа дурамбайгаа залаба.

- Эй, энэ Хан-Ууламнай талын дунда тобойжо харагдана. Зунай сэлмэг, үүлэгүй үдэр Ноен-Уулаһаамнай Монголой Хүхэ-Уула харагдадаг гэлсэдэг...

Буряад хүдэһэн дэгэлтэй багжагар томо бэетэй гурбан үүри нүхэдые Ноен-Уулаһаа моритой буужа ябахыень харахада, орон нютагаа хариин дайсанһаа абархаяа ерэһэн үльгэр домогой баатарнуудые һануулмаар байгаа бэлэй. Ута дэлһэтэй, набтар буряад моридынь хүлэржэ сэн-бун болонхойнууд, ульгамаар хатаралданад. Туруундань бута сохюулһан хатуу хэнгэрэг саһан холуур сасарна.

Хара-Шэбэр һуурин ерэжэ, нютагай гулваатай уулзабад.

Ушараа хэлээд. Иимэ уряа хандалга бэшээбди. Ноен-Уулада арюудхаабди, - гэхэдэнь,

- Заа, ехэ буянтай хэрэг бүтээжэ ябанат, Хара-Шэбэр ню-тагайнгаа омогорхол болохо бэрхэл хүбүүд байнат даа,- гээд, бултанайнь гарыень адхаад, - Энэ хандалга уряае олон болгоод, нютагайнгаа зоной гарыень табюулжа суглуулаад, тойро­гой захиргаанай даргада абаашажа үгэхэб, - гэжэ тэрэ найдуулба.

Гэртээ бусахадаа, гурбууланайнь досоо тэниижэ, Алханаяа абарха аршалха нэгэ ехэ уялга дүүргэжэ ябаһандаа эрын эрэ болохо хүбүүд урма зоригтойнууд ябабад.

Майн 9-нэй үдэр Цырегма хүгшэн эртэ үглөөгүүр бодобо. Тэрлигээ яаралгүй хэдэржэ, галаа түлибэ. Халуун сайнгаа дээжые орон дэлхэйдээ, Хара-Шэбэр нютагайнгаа хада уулын эзэдтэ, сабдагуудта үргэбэ. Гэртээ орожо, бурханай урда байһан сүгсэтэй сай газаа үргэжэ, шэнэ сайн дээжые бууралдаа үргөөд, зула бадарааба. Энэ үдэр ехэ баяртайшье, гунигтайшье. Хурмаста тэнгэришье үглеөнэй бүрхөөд, дайнда унаһан олон сэрэгшэ-баатарнуудыемнай һанаад уйлаһандал аалин шэбэрнүүд бороон орожо байһан аад, сэлмэшэбээ. Хабарай шангашаг ягаан улаахан нарай хүрьһэтэ алтан дэлхэйе шаража эхилбэ, энээнһээ газарай амисхал сэбэр арюуншье болоно...

Цырегма хүгшэн Баатар хүбүүнэйнгээ газаахи жаахан гэр соо байдаг юм. Наһаараа һаалишанаар хүдэлөөд, пенсидэ га-рахадань, хорео соохоноо добохон дээрэ энээхэн гэрыень хүбүүниинь нүхэртэеэ суг эжыдээ барижа үгөө һэн. Гэр соонь аятай дулаахан, баруун хойто углуудань дээхэнүүр бур­ханай гунгарбаа. Доохонуурынь Цырегма хүгшөөгэй унтадаг орон. Ханадань сэрэгэй хубсаһатай, хирбэгэр хара һахалтай, папаахатай, ээммүр дээгүүрээ горье татуургатай, бүһэеө һэлмэ, ташуур буу унжуулһан багжагар үндэр томо хүнэй халзан хээр моритоео буулгуулһан фото-зураг үлгөөтэй байна. Энэ хадаа дайнда унаһан ахалагша лейтенант Будын Базаржабай фото-зураг, Баатар хүбүүнэй эсэгэ юм. Цырегма залуугаар нүхэргүй үлөөд, Баатараа шагтайтар дахуулһаар томо болгоо ха юм. Мүнөө Баатарынь түрүү механизатор. Баян ургаса абажа, түрэл Хара-Шэбэр нютагаа суурхуулан байна бшуу. Цырегма хүгшэн нүхэрөө мүнөө болотор хүлеэһээр, тиимэһээ һанаагаа тэгшэлжэ хажуудаа Базаржабайнгаа фото-зурагые баруун урда ханадаа үлгөөд, дайнай халуун дүлэн сооһоо бэшэһэн бэшэгүүдыень буряад ханза соогоо мүнөө болотор хадагалжа, Баатар хүбүүндээ, Сэсэг бэридээ, ашанартаа - Базар, Жаб хоерто ба Арюуна басагандаа хүгшэн абынь дайнай бэшэгүүдые уншуулха гэжэ шиидэбэ.

Мүнөөшье Цырегма хүгшэн хүнгэн зандаа ная наһандаа дүтэлжэ ябаашье һаа, гэр доторой ажал өөрөө хээд лэ байдаг. Үсэгэлдэр ашанаратаяа суг хумиһан буузануудые жэгнүүр соо хэжэ, гал дээрэ табиба.

Газаа үйлсэ гудамжаар хүн зон, үхи хүүгэд олон. Булта тосхоной тэгэн дундахи добоо дээрэ дайнда унаһан баа-тарнуудта зорюулагдаһан Мүнхэ дурасхаалта хүшөө тээ­шэ яаранад.

Сэдьхэл хүдэлгэмэ дайнай дуунуудай хүгжэм аялга холуур зэдэлнэ.

Цырегма хүгшэн холо ябахадаа, хүлынь үбэдэгдэһэн тула ошобогүй. "Гэрһээ үргөөд, мүргөөд, һанаад, дурсаад байхадаа, адлил үреэл, үргэл мүргэл болоод байдаг ха юм", - гэжэ өөртөө бодоно.

һалирһаар байтарынь, дурасхаалта митингһээ хүбүүн, бэ-ринь, ашанарынь шууялдаһаар орожо ерэбэд.

• 
  Эжы, һайн! Майн юһэнэй үдэрөөр ... - гээд, пулаад дээрэ тэбхэрхэн сай бэлэг барибад.
  
• 
  Заа, бэрхэт даа, хүүгэдни. Мүргөө, дахин лэ дайн бү болоһой! - гээд ,бэлэгынь абаба.
  

Цырегма хүгшэн ханза сооһоо шарлашаһан бэшэгүүдые гаргаба. Үхи хүүгэдөе тойруулжа һуулгаад, Арюуна басаган­даа уншахыень дурадхаба.

Цырегма хүгшэн энэ бэшэг шагнаад, дахин-дахин дайнда үнаһан нүхэрөө шанална. Баатар хүбүүниинь, Сэсэг бэринь, ашанарынь булта өөр өөрынгөө онсо бодолдо абтанги бай­гаа һэн.

"Э-ээ, Базаржабни, мэндэ ябаа һаа, энэ дайнай ветерану-удтал адли ябаха һэнши", - гэжэ Цырегма хүгшэн өөртөе бодоно. Үшөө нэгэ бэшэг абаад, Арюуна уншаба. Тэрэнь карандашаар бэшээтэй байба.

"Цырегма, һайн! Шинии бэшэһэн бэшэгыеш абааб. Мүнөө һүниин харуулда гараад, энэ бэшэжэ байнаб. Одоол немецүүдые намнажа эхилбэбди. Үдэртөө сүлөөшье болоногүй. Би мүнөө морин тагнуулшадай взводой ноен болоод ябанаб. Үшөө гайхалтай һонин гэхэдэ, бүхы Буряад-Монголһоо Агымнай колхозуудай оло мянган һайн моридуудые эшелоноор асараа, бидэ ошожо мориды буулгалсаабди. Гэнтэ вагоной үүдээр манай Хара-Шэбэрэй тамгатай морид буужа эхилбэ. Харан гэһээм, минии һургаһан хурдан Халзан хээр буужа ябабал даа. Баряад, тэбэреэд таалаа, ехэ үярааб. Нэгэ һайн нүхэртэеэ уулзаһан шэнги байгаа. Намайгаа таняад, үндөөд үзэбэ. Нүхэдни ехэ гайхаа, һонин ушарнууд дайнай газарта болодог байна даа. Би мүнөө Халзан хээрээ унаад ябанаб.

Мартаад байнаб, энэ фото-зурагаа эльгээнэб. Хоюулаа Хал­зан хээртэеэ буулгуулбабди. Тиигэд фронтовой газетэдэ гараабди. Эндэ һая взводоороо дайсанай ара тала руу, нюуса морин рейд хэжэ, гэнтэ добтолжо олон фашистнуудые хюдаабди. Нүхэдни манай буряад-монгол моридыемнай ехэл магтана. Шэрхи, эсэхэ сусахые мэдэдэггүй хүлэгүүд гэнэ. Эдихэ хоолоо өөһэдөө олоод лэ ехэ эрилтэгүй морид даа.

Өөһэдөө һайн моридоо маанадта үгөөд, эмниг үреэнүүдые морин хажуурта, эмээл хазаарта һургажа байхадаа, ехэл бэрхэ һамгад байнат даа, үшөө нютагайнгаа һонин бэшээрэй. Баатар хүбүүгээ һананаб, шангаар тааланаб. Бултанда мэндые хүргэнэб.

Шинии Базаржаб, 10. II - 1943 он".

Булта моринтоео буулгуулһан абынгаа фото-зурагые ехэ омогорхон харанад.

Арюуна басаган үшөө нэгэ бэшэг абажа үншаба.

"һайн, Цырегма! Баруун Европын газар дээгүүр дайсанай эшээн уурхайдань дүтэлжэ ябанабди. Вислэ мүрэниие гаталжа ябатараа тамаржа шадаагүй, шэнгэн алдааб, Халзан хээрэмни абараа. Шэнгэжэ ябатарни, шүдөөрөө уһанһаа гаргаа, һүүлһээнь барижа ехэ мүрэниие гаталааб, тойроод уһан соо снаряд, боомбын тэһэрээн... гайтай, һүрөөтэйл байгаа һэн. Морин эрдэни гэжэ энэ ха юм даа, амииемни абарһандань Вислэ мүрэнэй эрье дээрэ тэбэреэ, таалааб Халзан хээрээ.

Мүнөө бэшэгээ саашань бэшэнэб. Маанадые амаршала, бидэ рейхстаг абаабди. Тойроод сэрэгшэд "Ура " хашхаралдана, буунуудараа өөдэнь буудана. Рейхстагай ханада "Ахалагша лейтенант Будаев Базаржаб, тэрэнэй морин Халзан хээр. Буряад-Монгол. Агын аймаг. Хара-Шэбэр. Майн 9. 1945 он," - гэжэ бэшээб.

Энэ илалта миин үгтөөгүй, хатуу шанга байлдаан болоо. Берлинэй үйлсэ гудамжаар буряад-монгол моридоо харахада, ехэ зохид байна, эдэл хүлэгүүдээр Берлин хүрэбэ ха юмбибди.

Уулзатараа, баяртай!

Шинии База ржа б.

Берлин, майи 9-1945'он".

Абяагүйхэн һууһан Базар Жаб хоер:

- Эжы, хүгшэн абамнай немецүүдые диилээд хаана гээгдэһэн бэ? - гэжэ нэгэ доро һурабад.

Цырегма хүгшэн извещениин хабтагар саарһа хүүгэдтээ харуулба.

Цырегма хүгшэн уяржа нулимсаяа аршаад, үри хүүгэдтээ хандаба:

- Хүүгэдүүд! Хүгшэн абынгаа дайшалхы баатар шалгануу-дые мартангүй һанажа ябаарайгты. Энэ ханза соо байһан дайнай олон бэшэгүүдые майн юһэнэй үдэр үри хүүгэдтээ дамжуулан уншажа байгаарайгты. Дахин дайн болонгүй, бүмбэрсэг дэлхэйн арад зон амгалан тайбан, элүүр энхэ ажаһууг, бурхан гурбан эрдэни... - гээд, эрхиеэ мухарюулжа, аман соогоо ма-ни мэгзэм уншажа эхилбэ.

Уншажа дүүргэһэнэйнь һүүлдэ Баатар хүбүүниинь бодоод хэлэбэ:

• 
  Заа, эжы ехэ һонин бэшэгүүдые маанадтаа уншуулбат. Танайнгаа заабаряар үри хүүгэдтээ абынгаа бэшэгүүдые ун­шажа байхабди.
  
• 
  Заа, хүүгэдни, ошожо үдэшынгөө ажал һайнаар хэжэ үнэр баян һуугыт даа, - гэхэдэнь, булта газаахи малаа ажаллахаяа гарабад. Гансаараа үлөөд, хүгшэн эжынь унтаридаа амархаяа хэбтэбэ. Үнгэрһэн сагай ушарнуудые тархи соогоо эрьюулнэ.
  

Моринһоо буугаад, һүүлшынхеэ тэбэрилдэжэ шангаар таалалдаад,

• 
  Баатар хүбүүем һайнаар хаража байгаарай, эрхим эрэ болгоорой, — гээд захихадань,
  
• 
  Заа, шамдаал адли хүн болгохоб, - гэжэ хэлэһэнээ элеэр һанана, - Харыш, Базаржаб, мориншни өөдөө һайнаар заадажа байна, һайн ябаад ерэхэш даа, - гээ бэлэй.
  

Тэрэ гэһээр аяар табин гурбан жэлэй үнгэрөөшье һаань, һаял үсэгэлдэр болоһон шэнги, һүниндөө зүүдэндэнь ерэнэ, үдэртөө һанааень зобооно, тамална.

Гайхалтайл, дайнай сууряан. "Энэ сууряан һүүлшын болог, дахин бү сууряатаг", - гэжэ һанаһаар, Цырегма хүгшэн бүхэ нойроор хурхиршаба.

БОКСЕР БАБЖА

Долоодохи ангиин шаби, багжагархан Бабжа хүбүүн һургуулиингаа хэшээлһээ ерэжэ ябатараа, үүри Суранзан Солбон хоерто хамһуулжа, хамараа шулга-нюлга, булга шаалгуулаад, гэртээ ерэжэ, һугшаран бархирна...

Үдын хоолдо ажалһаа ерэһэн Янжима эжынь ухаа мэдээгээ алдан ганирба.

- Бабжа хүбүүхэмни, юун болооб? Хэн шамайе сохеоб? Бархирхаяа болижо, хөөрыш даа? - гэжэ аргадан, нюурыень пулаадаар аршана. Эжынгээ һураха бүринь Бабжа хүбүүн уур сухалдаа диилдэн уйлана, гомдоно. Бабжа шуһа уһан болоһон хамар амаа аршаад, арайшье гэжэ номгорон хэлэбэ: -Суранзан Солбон хоер хамһажа сохео. Ши абагүйш, бидэ абатайбди гэхэдэнь, минии аба заатагүй маанадта ерэхэ, хаража байгаарайгты гэжэ урдаһаань харюусааб. Суранзан Солбон хоерой хургаа едогонуулан наада барихадань, уур сухалаа хүрөөд, Солбониие шаахадамни, Суранзан ара талаһаамни аһажа унагаагаад, хамһажа сохео!

-Абамнай маанадhаа һаядаа ерэхэ даа. Шамаяа һая һуража байгаа һэн, - гээд, эжынь Бабжа хүбүүнэйнгээ толгойень эльбэнэ.

Хүнэй хуби заяан ореохон юм, томо болоходоо ойлгоно бэзэш, хүбүүмни! Ши Бабжа-Барас баатар нэрэдэ хүрэмэ шанга хүбүүн болохо еһотойш! - гэжэ хоолойгоо шангадуулан хэлэбэ.

- Эжы, би боксын секцидэ ябахам, Суранзан Солбон хоерые заалһаа нокаутда оруулхаб! — гээд, хии руу баруун гараараа шааба.

- Юу хэлэбэ гээшэбши, Бабжа, боксын секци-лекцидэ ябахам гэжэ уураг тархи руугаа шаалга шаалгаһаар эрьюу хүн болохош! Орхи саашань тэрэ боксоео,- гээд, эжынь гэмэршэбэ.

...Бабжа боксын секцидэ ябажа эхилбэ. Ахалагша һоригшо Александр Сондонович үдэр бүри һорилго хэжэ, хүбүүдые эрэлхэг боксдо һургана. Хүлһэ һалһан болотороо һорилгын эрилтэ дүүргэжэ, гүйдэл харайдал, турнигта аһалдаан, "гру­ша" шаалган Бабжиин хүсэ эршэдүүлэн, үдэр бүри хүсэтэй болгоно.

...Александр Сондонович өөрөө туранхай, ехэл хүнгэн, һориһон бэетэй, буурал толгойтой хүн. Анхан өөрөө боксер ябаһан, һоригшо хүмүүжүүлэгшын хүндэхэн ажалда олохон жэл хүдэлһэн. Гар соогуурынь үсөөн бэшэ элдэб хүбүүд гараһан, ондо ондоохон өөрын абари зантайнууд...

Нэгэ зариманиинь нэгэ һайн нокаут абаад, һорилгодоо ябахаяа болишохо. Нүгөө зариманиинь хэды нокдаутда ороошье һаа, үсэд хэтэ зан абари гарган, боксодо ябажал байха.

Багжагархан Бабжа эгээл иимэ зантай байшаба бшуу. һорилгоһоо һорилго хүрэтэр арга шадабарияа дээшэлүүлэн ябана.

Үбэлэй амаралтын урда һургуулиин түрүү һуури эзэлхын түлөө мүрысөөн соносхогдобо. Рингын тэбхэр аргамжатай дэ-бисхэр тойрон олон зон сугларба. Түрүүшын һууринуудаар буурал тархитай үбгэд залуугаа һанан, боксын шанга тулал-даанай саг яаралтай хүлеэнэд. Хойгуур залуушуул олоороо обооролдонод.

Багахан шэгнүүртэй Бабжа гараа бинтээр шангахан ореожо, боксерой арһан бээлэй үмдэбэ.

Александр Сондонович гартаа "лаапа" үмдөөд, Бабжиин һорилгодо һураһан "аперкот", зүүн баруун гарай шанга сохилто, сэхэ сохилто, хажуу сохилто, дороһоо сохилто, үшөө хүлэй хүдэлсэ һайнаар заажа үгэнэ.

Бабжа хүсэ шадалаа гамнажа, тулалдаанай урда аалихан хэмжүүр соохоноо хүдэлнэ.

-Улаан углууда Бабжа Батуев дуудагдана, - гэжэ дикторэй шангахан дуугархадань, Бабжа һорилгын таһаг сооһоо гараба.

Сэнхир хүхэ углууда Суранзан Доржиев дуудагдана гэхэдэ, ута унжагар Суранзан гараа арбаганан, дэбхэрэн рингын аргамжын дундуур харайн оробо.

Рингын дунда уулзажа, судьяда арһан бээлэй, нюураа, бэеэ үзүүлээд, гонгын абяа хүлеэтэрээ, өөр өөрын углууда ошобод.

Гонг наяржа, тулалдаан эхилшэбэ. "Яажа ута гартай Су-ранзанда дүтэлхэб? Гэдэһэ руунь шангахан сохилто хэжэ, бүглэргэрынь шааха, үгы һаа, эсээжэ, нокаудта оруулха..." -гэхэ мэтэ сахилгаан түргэн бодолнууд Бабжиин тархи соо зуралзана. Гайтай, дүтэлхын аргагүй... Шаахадань, хажуу тээшээ болоод, мэхэлжэ, хии шаалгуулан, Суранзанда дүтэлжэ, шанга сохилто эльгэ руунь буулгаба. Суранзан унжагад гээд, рингын дэбисхэр дээрэ унашаба. Нокаут. Заал соо хаража байһан зон одоол шанга шууяшаба. Түрүүшын илалта хэндэшье мартагдашагүй ха юм.

Хоердохи тулалдаанда жээрэбээр үнөөхи Солбонтой уулзаха болобо.

"Солбон харатай, мэхэтэй, баһал ута хүл гартай, hула га-зарынь гэхэдэ, ехэ хүсэ шадалгүй. Эсээжэ нокаудта оруулха епотой гэжэ раундын урда тээхэнэ Бабжа бодоно.

Гонгын шанга нэрьеэн наяржа, хоер боксер хүбүүд, нан-шалдааша хоер эрэ тахяанууд мэтэ дэбхэрэлдэн, бэе бэеэ шаажа эхилбэ.

Хус-хус гэһэн абяанууд шааха бүринь дуулдажа, Бабжиин нюдаргын хүсэн Солбоной хамгаалалга үшөөл дабанагүй. Баб­жа хүлөөрөө хүдэлнэ, яажашье һаань, ута унжагар Солбониие эсээхэ гэжэ оролдоно.

Түрүүшын раундын гонг наяршаба. Бабжа өөрынгөө улаан углууда ошожо пуушаба.

Александр Сондонович дүтэлжэ:

- Бабжа, зүб шиидхэбэри абабаш, ринг дээгүүр мэхэлжэ гүйн эсээгээд, нэгэ забдадань шангахан сохихош, - гэжэ полотенцээр агаар һэбин хэлэнэ.

Гонг наяржа, хоердохи раунд эхилбэ.

Бабжа тэрьелэн, хүлөөрөө хүдэлнэ. Хойноһоонь Солбон на-мнан, сохилто хэхэеэ забдана. Хии таамаг шаажа, хүсэ шада-лынь буурана хэбэртэй. Энэл үедэ Бабжа түргэн дүтэлжэ, баһал нокаут. Зон шууяшаба.

Иигэжэ Бабжа хоероороо хүниие хамһаха дуратай Суран­зан Солбон хоерые хэһээжэ, һургуулиин чемпион болобо. Хамараа сохюулһан Суранзан Солбон хоер энээнһээ хойшо лаб хүниие хамһажа доромжолхоео болихо байха.