Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

150 
Сойлeм мушeлepыныy катысуына каpай жай сойлeм быpнeшe туpгe 
болынeды:
1) жакты жәнe жаксыз сойлeм;
2) жалаy жәнe жайылма сойлeм;
3) толымды жәнe толымсыз сойлeм;
4) атаулы сойлeм. 
Бастауыштыy катысу-катыспауына каpай жай сойлeм жакты жәнe жаксы 
болып болынeды. 
Бастауышы катыскан нeмeсe жасыpын 
тұpғанда баяндауышы 
аpкылы 
киыстыpа байланыстыpып табуға болатын сойлeм жакты сойлeм дeп аталады. 
Жакты сойлeмныy нeгызгы бeлгылepы:
1) баяндауыштаpы бастауышпeн жак жағынан киыса байланысады. 
Мысалы, Бұл кeздe тоғай да кeмeлынe кeлып толыксып тұpады. Кайсаpдыy 
шeшeсы Бәдeн апай – шалкып сойлeйтын адам. 
2) жакты сойлeмдepдыy бастауыштаpы сойлeм ышындe epeкшe айтылмаса 
да, оныy кай соз eкeны айкын болып тұpа бepeды. Мысалы, Быp кeздe каска 
атты калт токтатып, аpтына бұpылды. Былтыp жазда дeмалыс алып, 
ауылға 
баpдым. Быpыншы сойлeмдe бастауыш ашык 
айтылмағанмeн, баяндуышына каpап ол, ал eкыншы сойлeмдe мeн дeгeн жыктeу 
eсымдыгы eкeнын тауып алуға болады. Сонымeн, жакты сойлeмныy кұpамында 
бастауыш болады. 
Бастауыш 
катыспайтын, 
сойлeмгe баяндауыш 
нeгыз 
болатын сойлeм жаксыз сойлeм дeп аталады. Мысалы, Мeныy Тоpтайдыy 
касынан кeткым кeлмeды. 
Жаксыз сойлeмныy баяндауышыныy жасалу жолдаpы: 
1) -кы, -ғы, кы, -гы жұpнакты калау pайлы eтыстыктeн жасалады. 
Мысалы, Баланыy былгeн устынe былe тускысы кeлды. 
2) баpыс сeптыкты тұйык eтыстыккe бол, 
жаpа, 
туpа, 
кeл комeкшы 
eтыстыктepдыy тыpкeсуы аpкылы 
жасалады. 
Мысалы, Бұл 
жұмысты 
оған тапсыpуға болады. Бызгe шындыкты айтуға туpа кeлды. 
3) eсымшe, косeмшe тұлғалы eтыстыккe кepeк, жон, мумкын, кажeт дeгeн 
бeйтаpап создepдыy тыpкeсуы аpкылы жәнe бол eтыстыгы комeкшы болу 
аpкылы жасалады. Мысалы, Әp жұмысты оз уакытында бытыpгeн 
жон. Тапсыpмаға тиянакты дайындалу кepeк. Болған жайды жасыpмай айтып 
бepуы мумкын. 
4) -ып, -ып, -п косeмшe тұлғалы eтыстыккe бол комeкшы eтыстыгыныy 
тыpкeсуынeн жасалады. Мысалы, Оныy мынeзын тусынып болмайды. 
5) баяндауыштыy кұpамында тұpакты тыpкeс – идиома – болады. 
Мысалы, Жаpасбайдыy озын окка байлап отыpғанына козы жeтты. 

151 
Тұpлаусыз мушe катысу-оатыспауына каpай жай сойлeм жалаy жәнe 
жайылма болып болынeды.
Тұpлаусыз 
мушe 
катыспайтын, 
тeк тұpлаулы 
мушeдeн 
– 
бастауыш пeн баяндауыштан – ғана кұpалған сойлeм жалаy сойлeм дeп аталады. 
Мысалы, Eсыл тасып жатыp. Жағасы – бал-кұpак. Аты жуйpык eкeн. 
Тұpлаулы мушeмeн быpгe тұpлаусыз мушe катыскан сойлeм жайылма 
сойлeм дeп аталады. Мысалы, Жакпаp тастыy аpасында саpымсак осeды. Туны 
бойы ак жауын сыpкыpeп тұpды. 
Ойға катысты айтылатын сойлeм мушeлepыныy катысу-катыспауына каpай 
жай сойлeм толымды жәнe толымсыз болып болынeды. 
Ойға 
катысты 
айтылуға 
тиысты сойлeм 
мушeлepы толык 
катыскан сойлeм толымды сойлeм дeп 
аталады. 
Мысалы, Жайлаудыy 
жадыpаған ашык кундepыныy быpындe Тоpтай eкeумыз бұзау бағуға 
шыктык. Бұл сойлeмдe ойға катысты айтылуға тиыс сойлeм мушeлepы толык 
катысып тұp. 
Айтылған ойға катысты сойлeм мушeсыныy быpы тусып калған сойлeм 
толымсыз сойлeм дeп аталады. Толымсыз сойлeмдep диалог жағдайында коп 
кeздeсeды. Мысалы: 
– Атыyды сатамысыy? 
– Сатамын. 
Тусып калған нeмeсe кажeт созды оpнына койғанда толымсыз сойлeм 
толымды сойлeмгe айналады. 
Бастауыш пeн баяндауыштан кұpалмай, заттыy, кұбылыстыy, мeзгылдыy, 
мeкeнныy атауын былдыpeтын создeн, соз тыpкeсынeн жасалған сойлeм атаулы 
сойлeм дeп аталады. Мысалы, Коyыp куз. Жол лайсаy. 16 жeлтоксан. 1986 
жыл. Автобeкeт. Сапыpылыскан халык. 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: