Сан есімнің грамматикалық категориялары. Қазақ тіліндегі септіктер
жүктеу/скачать 25.16 Kb.
|
| Елу сан есімі көне ескерткіштер тілінде және қазіргі кейбір түркі тілдерінде еллиг түрінде дыбысталынады. Қазіргі қазақ тіліндегі елу сөзі соның фонетикалық өзгеріске түскен варианты
екені анық. Елу сөзімен ыңғайлас сөз — елі. Көне ескерткіштерде елліг сөзі «қол» және «елу» мәнінде жұмсалған. Бірсыпыра түркологтардың елу сөзі қол мәніндегі сондай сөз арқылы қалыптасты деуі де осындай фактілерге негізделеді. Қазақ тіліндегі елі (мөл-шер мәніндегі) сөзі мен елу сөзінің арасында жақындық бар. Алпыс, жетпіс сан есімдерінің құранды сөздер екені айқын. Екеуінің құрамынан да ал, жет және пыс (кейбір басқа түркі тілдерінде — мыш) элементтері айрылады. Ал және жет түбірлері алты және жеті сөздерімен ұялас. -мыш элементі тілдің ескі дәуірінде он мәнін берген сез дейтін пікір басым. Күрделі сандардың жасалу тәсілдерін еске алсақ, мұндай этимология шындыққа жа-қын (салыстырыңыз: сегіз он және алт-мыш). Сексен, тоқсан сан есімдері сегіз он, тоғыз он сөздерінің өзара бірігіп, фонетикалық өзгеріске түскен варианттары. Жүз (100) сөзінің этимологиясын түсіндіру мүмкін бола бермейді. Қазақ тіліндегі жүз (100) және жүз (бет) сөздері бір сөз бе, әлде бөлек пе — мұны да ашып айту қиын. Қазіргі қолданысы мен семантикасына қарай бұларды бір түбір деп айту мүмкін бола бермейді. Кейбір фактілерге қарағанда, бір фонетикалық пішінде айтылатын бұл екі сөз фонетикалық конвергенцияның нәтижесі (дыбыстардың езгеруі арқылы бір фонетикалық пішін алу) болуы да мүмкін. Азербайжан тілінде бет мағынасындағы сөз үз, ал 100 мағыналы сөз йүз түрінде айтылады. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінде жаңағы екі сөз де дүз түрінде дыбысталады. 1000 мәнін беретін сез түркі тілдерінің барлығында дерлік мың, биң. Көне жазбалар тілінде осының екеуі де кездеседі. Алайда осы сөз отыз, ңырң, елу сездері тәрізді, осы мәнде кейін қалыптасқан болу керек. Бұл ерекшелік санау тәсілінің дамуымен тығыз байланысты. Қазіргі түркі тілдерінде, соның бірі қазақ тілінде, оннан бастап санау тәсілі — санау басталған санға келесі санды білдіретін сөзді тіркестіру арқылы жүреді, ал жүзден мыңға дейінгі аралықта жүздіктің мелшерін білдіретін бірлік (не жүздік), содан соң жүздік айтылады. Көне мұралар тілінің материалдарын шолып қарағанда, санақтың осы жүйесі ежелгі болмаса керек. Орхон-Енисей жазбаларында оннан кейін жүретін санау жүйесі мүлде басқа. Ол тілде оннан кейін қажетті бірлік, оған тіркес санап бара жатқан ондық айтылады. Сонда, шамамен 12 — екі жиырма, 35 — бес қырқ, 46 — алты елу түрінде айтылған. Санаудың бұл тәсілі қазіргі түркі тілдерінің ішінде тек сары ұйғыр тілінде ғана сақталған. Бірақ ол тілде де тек 11 мен 31 арасындағы құрама сандарды білдіру тәсілі есебінде қолданылады, 31-ден бастап қазіргі түркі тілдерінің бәрінде қалыптасқан санау жүйесі қолданылады. С. Е. Малов сары ұйғыр тіліндегі санау тәсілі мен сан есімдерді түсіндіру үшін мына төмендегілерді келтіреді (өйткені бұл фактілер тек санау тәсілінің ескі қалпын ғана көрсетіп қоймайды, күрделі сан есімдердің арғы негізін де, жекелеген сан есімдердің түркі тілдерінде қалыптасу ретінде де түсінуге көмекші). «1 —пер, пэр, 2 — ішке, іске, шіке, 3 — үш, уш, 4 — төрт, турт, 5 — пес, піс (пеш), 6 — алты, 7 — йехті, йіті, йетә, 8 — сақыс, 9 — тоқус, тоқыс, Ю — он, ун, 11 — пер йығрырма, 15 — пеш ығырма, 20 — ішкон, (йығырма), 21—пэр отус, 30 — учон, ұчон (кчон), 31—учон пер, 32 — учон ішіке, 40 — туртон, 43 — туртонөш, 50 — пісон, 51 — пісон пэр, 60 — алтон, 61 — алтон пэр, 70 — йетон, джетон, 80 — сақысон, 90 — тоқысон...». Бұған қарағанда, қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде қолданылатын қырық, елу сөздері тілдің бір кезгі дамуында сірә қазіргідей кең қолданыс таппаса керек. 30, 40, 50 сандары үш он, төрт он, бес он сөз тіркестері арқылы берілген. Кейін отыз, қырық, елу сөздерінің сан есім мәнін алуымен байланысты үш он, төрт он, бес он сез тіркестері қолданудан шығып қалды. Акад. Гордлевский өзінің сан есімдер жайлы мақаласында осындай ой түйеді. Малов келтірілген сары ұйғыр тілінің материалдарына қарағанда, жиырма сезі де осылай орныққан. Осыдан бұрын келтірілген үзіндіде жиырма мәні екі түрлі сөзбен: ығырма және ішкон (ішкі — екі) берілген. Бұл қолданыс бір мағынадағы екі сөздің жарыспалы жұмсалуына ұқсайды. жүктеу/скачать 25.16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|