Саясаттану

Бақылау сұрақтары
1. Халықаралық саяси қатынастарды зерттеген классикалық бағыттың 
өкілдері.
2. “Модернизмнің” 
мәні 
және 
осы 
теорияның 
тобына 
жататын 
саясаттанушылар.
3. Халықаралық қатынастардың негізгі көріністері.
4. Біріккен ұлттар ұйымының басты органдары.
5. Әлемдік жаһандану мәселесіне қалай қарайсыз? 
6. Әлем қауымдастығының даму бағыттары жөніндегі ой-пікіріңіз қандай? 
7. Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының басым бағыттары қандай? 

160
ОҚУ ҚҰРАЛЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗ БОЛҒАН 
ОЙШЫЛДАРДЫҢ, САЯСАТТАНУШЫЛАР МЕН 
ҒАЛЫМДАРДЫҢ САЯСИ ИДЕЯЛАРЫ
(АКВИНАТ) ФОМА АКВИНСКИЙ (1225-1276 жж.). Саяси идеялары 
орта ғасырлық Еуропа ғылымдарында ерекше орын алады, басты еңбегі –
«Теологияның жиынтығы». 
Фома Аквинский «заң белгілі мақсатқа сәйкес тиісті тәртіпті айқындаушы 
ереже, адам үшін бұл ереже жан рахаты болуы қажет, билік құдайдан 
туындайды» - деп тұжырымдайды. 
«Құдай - жауыздықтың емес, қайырымдылықтың жаратушысы, билік 
құрайтындардың өзі жауыздықтан емес, мейірімділіктен тұрады, құдайдан 
шығады, барлық жамандықтың шығу тегі басқаша»-деп түсіндіреді.
Фома монархияны жақтайды, оның пікірінше, саяси монархия заңға 
сүйенеді. Ол католик дінін, моральды, ақыл-ойды және іс-тәжірибені 
біріктіретін біртұтас жүйе жасауға тырысты. Өз ойларын жүзеге асыруда
Библияға, шіркеу әкелерінің философиясына, сонымен қатар дәстүрлі римдік 
және канондық діни-құқықтық нанымдарға арқа сүйеді. Аквинат саясатқа 
үстемдік ететін бұрынғы августиндік көзқарасты қайтадан қарады. Мемлекеттің 
құндылығы - еркін адамдардың мүддесін білдіруші болуында деп есептеді. 
Аквинаттың ойынша, саясат - адамның ерік-жігері негізінде 
қалыптасатын белгілі бір бағыттағы моральдық міндеттеме. Саяси ақыл-ой
қоғамның немесе мемлекеттің жалпы игілігінің, әртүрлілікке негізделген 
моральдық мақсаттардың жетістіктері үшін қажетті әдістерді, құралдарды 
дұрыс таңдаудан тұрады. Сөйтіп ол Аристотельдің рухани саналуандық сенімін 
христиан дінімен біріктіргісі келді. 
Өзінің ортағасырлық католиктік теология мен философияның синтезі деп 
атауға болатын «Теологияның жиынтығы” атты еңбегінде Аквинат мәңгі 
құқыққа, құдайы құқыққа және табиғи құқыққа талдау жасайды. Мәңгі құқық -
әлемнің барлық өзгерістері мен қозғалыстарын билеуші ретіндегі Құдайдың 
даналығы, бүкіл дүние дамуынының бағыттаушысы. Осыдан құқықтың басқа 
да шектелген түрлері өріс алады. Құдайы құқық әр адамға жаратылысынан тән. 
Аквинат «табиғи құқық» - ақыл-есі дұрыс, моральдық, әлеуметтік қасиеттері 
қалыптасқан адамдардың бәріне де ортақ құндылық болуы қажет деп 
түсіндірді. 
Билік иесі (монарх), әрбір адам секілді ақыл-ойға, табиғи құқыққа 
бағынады. Егер құқық билік күші арқылы ғана енгізілсе, табиғи құқыққа және 
адам еркіне қарсы болады, бұл заңсыздық және құқықты бұрмалау болып 
табылады. Осы жағдайда ғана халықтың монархқа қарсы шығуы заңды. Ол 
негізінен халықтың билікке қарсы шығуын қолдаған жоқ, бұны күнә санады, 
себебі мемлекет билігі құдайдан деп есептеді. 
Аквинский христиан қоғамындағы екі маңызды әлеуметтік саланың
өзара тығыз байланысты екенін атап көрсетті, олар – шіркеу мен мемлекет.
Ол мемлекеттік тұрғыдағы көзқарасын практикада қолдануға ұсынып қоғам 
игіліктеріне өзін-өзі басқару идеясын қозғап, саяси ойлар дамуын жаңа сатыға 

161
көтерді. Ол «мемлекетті қажет ететін тек ғана адамдар емес, сонымен қатар 
мемлекет те адамға қызмет етуі тиіс» деген тұжырымға келді
АЛМОНД ГАБРИЭЛЬ(1911 ж.) – америкалық саясаткер. Стэнфорд 
университетінің профессоры, Америка ғылым және өнер академиясының 
мүшесі, Америка саяси ғылымдар ассоциациясының президенті болған. Өзінің 
“Даму жолындағы аймақтардың саясаты” (1968), “Салыстырмалы саясат” 
(1988) атты еңбектерінде Алмонд қазіргі құрылымдық функционализмнің 
(жүйеліктің) негізін зерттеді.
Алмонд функциялық тәсілдерді саяси жүйелерді реттеу және талдау үшін 
пайдаланады, қоғамдардың саяси жүйесін зерттеді. Алмондтың пайымдауынша, 
саяси жүйелер екі негізгі мақсат атқарады: “енгізу” және “шығару”. Ол 
“енгізудің” төрт функциясын айқындайды (саясатқа енгізу және қатысуға тарту, 
мүдделерді артикульдендіру, мүдделерді білдіру, саяси нормаларды талдау). 
“Енгізу” функциясы өкіметтен тыс жүйелермен шешіледі: қысым көрсету 
тобымен, саяси партиялармен, тәуелсіз басылымдармен т.б. Ал “шығару” 
функциясы – ол үкіметтің қызметі. 
Алмонд өз еңбектерінде негізінен “енгізу” функциясын талдауға көп 
көңіл бөледі. Ол саяси кірістіру қызметтің тиімді саласы екенін болжайды
саяси жүйенің сапасы оған қатысатын бөліктерімен байланысты деп түйіндейді. 
Г.Алмонд саяси жүйе қызметтерін (міндеттерін) былайша белгілейді.
- саяси әлеуметтендіру және саяси құрамды толықтыру (рекруттау); 
- мүдделерді білдіру (артикулдау); 
- мүдделерді біртұтастандыру (агрегаттау); 
- саяси қатынас; 
- мөлшерлеу, мөлшер жасап шығару (нормалау); 
- ережелер мен мөлшерлерді қолдану; 
- олардың орындалуын бақылау. 
Саяси әлеуметтендіру функциясы қоғам мүшелерін саяси іс-әрекетке 
тартудан көрінеді.Мүдделерді білдіру функциясы – саяси шешімдерді 
қабылдайтындардың алдына мүдделі талаптарды қоюдан тұрады. 
Мүдделерді біртұтастандыру функциясы талаптар мен тілектерді 
топтастырудан және келісуден тұрады. Олар саяси бағдарламалар түрінде 
жасалады. Бұл функцияны көп ретте саяси партиялар өз мақсаттары үшін 
пайдаланады.
Саяси қатынас функциясы саяси жүйе бөлшектерінің өзара қарым-
қатынасын білдіретін қызмет. Сондай-ақ, ол саяси жүйе мен қоршаған ортаның 
өзара қарым-қатынасын реттейді. 
Мөлшерді анықтау (нормалау) функциясы заңдар мен ережелер 
қабылдаудан тұрады. Олар қоғам мүдделерінің мінез-құлқын, тәртібін реттейді. 
Алмондтың құрылымдық функционализмнің айтарлықтай тиімділігі 
саяси жүйелерді салыстырмалы зерттеу барысында аңғарылды. Оның 
пікірінше, саяси жүйелерді салыстыру сатысында оларды бір-бірімен қатар қою 
қажет: 1) жүйенің мүмкіндіктері; 2) конверсия функциялары; 3) қолдау және 
бейімдеу функциялары; 4) функциялаудың жоғарыда аталған деңгейлері 

162
аралығындағы өзара қатынас. Алмондтың осы салыстырмалы әдісі саяси 
дамуды зерттеу барысында жиі қолданылады. 
Алмонд пен Вербаның «Азаматтық мәдениет». «Бес мемлекеттегі саяси 
қатынастар және демократия» (1963) деген кітаптары саяси мәдениетті талдауға 
арналған. 
АРИСТОТЕЛЬдің (б.з. дейінгі 384-322 жж.) саяси ілімдері Саясат», 
«Афинының политиясы», «Этика», «Риторика» деген еңбектерінде баяндалады. 
Аристотельдің пікірі бойынша, мемлекет табиғи даму процесінің жемісі.
Сонымен қатар ол басқа да барлық әлеуметтік қарым-қатынастар формасының
жоғары түрі. 
Адам өз табиғатынан саяси тіршілік иесі. Мемлекеттің ең «дұрыс» 
формасы – полития, онда көпшілік баршаның мүддесі үшін билік етеді. 
Полития мемлекеттік биліктің «орташа» түрі, оның сипаты мемлекеттік 
мақсатты қолдауынан, мүлік иелігіндегі орташа байлыққа жетуіненден айқын 
көрінеді. 
Аристотельдің пікірінше, политияда орташа белгі шеткі белгілерден 
артық болуға тиіс немесе олардың әрқайсысынан «күшті» болуы қажет. 
Жоғарғы билік азшылықтың емес, көпшіліктің қолында болуға тиіс және
бұқараның ішінде олардың жақтаушылары қарсыластарынан көп болуы керек. 
Құқық адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасының нормасы ретінде қоғамда 
саяси әділеттік принципін орнықтырушы. Ғалым философия шеңберінен саяси 
білімді бөліп көрсетіп, зерттеу мәселелеріне теориялық, эмпирикалық, 
нормативтік әдістер арқылы талдау жасады, саяси ойды талдап қорытуға тиісті 
ұғымдарды жетілдірді. Оның “Саясат” атты еңбегі саяси ғылымның дамуында 
ерекше орын алады. 
Аристотельдің ойынша, адам “саяси жануар” болғандықтан бірігіп 
тіршілік етуге талпынады: қоғамның дамуы отбасынан, ұсақ қауымдастықтан 
басталып, одан әрі мемлекет (қала-полис) қалыптасады. Бірақ логикалық 
жағынан жоғары орында мемлекет тұрады себебі мемлекет қоғам энтелехиясын 
(қозғаушы күшін) сипаттайды. 
Аристотельдің пікірінше, мемлекет өз азаматтарының “тамаша өмірі” 
үшін құрылады. Адамдар мемлекет ішінде ғана гүлдене алады, өйткені ол -
әділдік пен құқықтың кепілдемесі, азаматтардың жалпы мүддесінің бейнесі. 
Грек философы мемлекетті қоғамнан бөліп қарамайды, Платонның ілімі 
сияқты, Аристотельдің ілімінде мемлекеттілік мүдде жоғары орын алады; адам 
– мемлекеттің бөлігі, жеке мүдделер қатаң түрде қоғамдық игілікке бағынады. 
Азаматтарды ол «ерікті адамдар» деп атады, себебі олар ешкімнің меншігіне 
жатпайды, ал бостандық құлдарға тән қасиет емес деп түсінді. Азаматтар тек 
ғана әскери, заң кеңесшілігі және сот істерімен шұғылданады; қолөнер, 
шаруашылық - құлдардың жұмысы. Азаматтар жеке меншікті иеленуі мүмкін, 
бірақ оны бірге пайдалануы қажет, меншік иесіне рахымшылдық тәрізді қасиет 
тән болуы керек. Аристотель әлеуметтік теңсіздікті қолдамады, өйткені ол 
қақтығыстар мен төңкерістердің алғашқы себебі деп түсінді.
Аристотель мемлекеттік құрылым формасын екі негізде айқындайды: 
билікке қатынасушылар және басқарудың мақсаты (моральдық маңызы). 

163
Нәтижесінде мемлекет басқарудағы билік иелерінің жалпы мақсат сипатына 
қарай үш “дұрыс” түрі (монархтық, ақсүйектік, полития) және билеушілердің
жеке мүддесіне ғана бағытталған үш “дұрыс емес” түрі (тирандық, олигархия 
және демократия) бар деп тұжырымдайды. 
ӘЛ-ФАРАБИ (870-950 жж.) – шығыстық аристотельдік ілімнің көрнекті 
өкілі. Оның философиялық қызметі көпқырлы, ол ғалым-энциклопедист болды. 
Әл-Фараби саясат жөнінде терең ойлар айтқан. Оның ілімі бойынша қоғамның 
құрылымы әлемнің құрылымына сәйкес, ұқсас келеді. Ойшылдың саясатта 
әсіресе көп көңіл бөлген мәселесі адам мен биліктің арақатынасы. Әл-Фараби 
адамды ардақтап қадір тұтады. Ал адам жақсы да дұрыс басқарылатын қоғамда 
ғана шын мәнінде бақытты өмір сүре алады деп атап көрсетті.
Әл-Фарабидің саяси идеаялары қайырымды және қайырымсыз қалаларды 
салыстыру арқылы беріледі. Қайырымды қалада билеушісінің және оның 
тұрғындарының болмыс және бақыт жөнінде шынайы түсініктері бар, ал 
қайырымсыз, күнәға батқан қалада ондай ұғым жоқ. 
Мұндай қалалар мұраларға қатысы жағынан да өзгеше. Бақытсыз және 
опасыз қала тұрғындары сезім мен қиялға негізделген әрекетке сүйеніп рахатты 
жоғары бағалайды; қайырымды қалада адам бақыты, ізгілік, әділдік және 
әсемдік салтанат құрады. 
Әл-Фараби мынадай адамгершілік қасиеттерін даралап көрсетеді: 
шындықты сүю, игіліктілік, мінезінің парасаттылығы. Тұтас алғанда Әл-
Фараби Платонның философ-ел билеушісі болу идеясын қолдайды. Ол 
мемлекетті қоғамдық организмнің жүрегі деп санайды. 
Әл-Фарабидің адам туралы ойлары терең де құнды: «Адам еңбектің 
арқасында жануарлық жағдайдан құтылатын қабілеті бар бірден-бір тіршілік 
иесі, ол осы қалпы санасына сәйкес өзін-өзі дамытуы тиіс».
Аристотель шығармаларының терең шолушысы ретінде Әл-Фарабиді 
ғалымдар “Екінші ұстаз” деп атады. (Біріншісі – Аристотельдің өзі). Оның 
көпқырлы біліміне мына даңқты еңбектері куә: “Философияны меңгеруді ілгері 
апаруға не қажеттігі туралы”, “Екі философ – құдіретті Платон мен Аристотель 
көзқарастарының үндестігі туралы”, “Рахымды қала тұрғындарының 
көзқарастары туралы трактат” және басқалары. 
Әл-Фараби өзінің зерттеулерінде қоғамдағы адамның алатын орнын 
анықтауға көп көңіл бөлді.
Әл-Фараби мемлекет басшысын барлық ізгілікті, мықты денсаулықты, 
кемел ойды, жоғары ар-намысты, терең білім меңгерген үлгілі тұлға ретінде 
ұсынады
БЕРК ЭДМУНД (1729-1797 жж.) – ағылшын саяси қайраткері және 
консерватизм теоретигі. Берктің саяси ілімі - өзі қарсы болған 1789 ж. француз 
революциясын зерттеулерінің жемісі. Ол мемлекет пен қоғамды тірі 
организммен салыстыра отырып, тарихи процестің нәтижесі ретінде қарады. 
Берк мемлекеттің негізгі мақсаты ретінде тәртіп пен заңды күзету деп ұғынды. 
Сондықтан ол меншікке құқықты, жеке тұлғаның құқығын өзге барлық 
құқықтардан жоғары санаса да, табиғи құқық идеясын қолдаған жоқ. 

164
Сайланған билік түрін қорғай отырып, Берк ағылшын парламентін 
осындай билік институты деп санады, алайда оның қызметін халық бақылауға 
тиіс емес деді. Бұл – азшылық көпшілікке “игілік жасайтын үлгі
деп”түсіндірді. Заң шығарушылар мемлекет саясатын жүзеге асыру үшін 
сайланады, олар өз сайлаушыларының сілтеуімен қызмет атқаратын қарапайым 
елшілер болуға тиісті емес. 
Берк мемлекет жүйесін адамзат даналығының жинақталған қоры ретінде 
қарап, реформаларды жақтады. Бірақ реформаторлар мемлекет әкенің 
жарақатына “шынайы ізгілікпен, үлкен қамқорлықпен” қарағандай болуы тиіс. 
Мемлекетті талқандау оңай, оны жаңғырту, аяғынан тұрғызу қиын. Берк 
өркениетке нәзік зат ретінде қарады. Ойшыл қоғамның тұтастығы мен 
қалыптасқан құрылымдарын бүлікші топтардан қорғау керек, әйтпесе 
мемлекетті талқандап тастау қиын емес екенін ескертті.Э.Берк саяси ғылымға 
консерватизм идеологиясын енгізді.
БОДЕН ЖАН (1530-1596 жж.), француз ғалымы адам мінез-құлқына 
табиғи ортаның тигізер әсері туралы теорияны дамытты. 
Боденнің пікірі бойынша жанұя – мемлекеттің негізі, оның беріктігі саяси 
ұйымдардың белсенді қызметімен тығыз байланысты. Мемлекет жанұяның 
жиынтығы, бірақ мемлекет дербес жоғарғы билік болғандықтан жанұядан 
өзгеше. Боден корольдің шексіз билігін қолдайды, ол қоғамдық жүйені табиғат 
заңдарына бағынышты болудан еркін емес деп санап, натуралистік парадигма 
ұсынады, қоғамды географиялық ортамен, биологиялық ерекшеліктер арқылы 
түсіндіреді.Жан-Боден географиялық ортаның саясатка ықпалы етуі туралы 
мәселені теориялық деңгейде зерттеудің негізін қалады.
БҰХАР ЖЫРАУ (1693-1787 жж.), қазақ жырауы, ақын. Абылай ханның 
ақылшысы болып, халықтың саяси өмір тұрғысын талдаған, ханның кейбір 
саяси қимылдарына сын көзімен қараған, сөйтіп қазақтың өзіндік әлеуметтік-
мәдени, саяси құндылықтарын халықтың сана-сезіміне жеткізуді мақсат тұтқан. 
ВЕБЕР МАКС (1864-1920 жж.) – немістің саяси экономисі, 
әлеуметтанушы. Фрайбург, Гейдельберг және Мюнхен университеттерінде
сабақ берген. Ол әлеуметтану мен саясаттануды дамытуға үлкен ықпал етті. 
Вебер саясатты “билікке қатысуға ұмтылу немесе адамдардың билікті бөлісуге 
ықпал етуі” деп түсіндірді. (М.Вебер. Шығармалар жинағы. М. 1990, 646 бет).
Жоғарыда (ІІІ тарауда) көрсетілгендей, Макс Вебер легитимді саяси 
биліктің (үстемдіктің) проблемалары туралы жан-жақты теориялық 
тұжырымдамалар жасады. Вебердің тағы бір кеңінен танымал теориясы –
бюрократия туралы ілімі.
Ол алғашқылардың бірі ретінде ХХ ғасырдағы демократиялық 
мемлекеттердің өмірінде күшейе түскен бюрократизмге назар аударды. Оның 
көзқарасы бойынша, бюрократия мен демократия арасында шиеленіс 
туындайды. Демократияландыруда бұқараны әлеуметтік-саяси өмірге кеңінен 
тартудың нәтижесінде көптеген мемлекеттік буындар пайда болып, ақырында 
олар басқару жүйесін әлсіретеді. Бюрократтардың үстемдігінен құтылу үшін 
Вебер тікелей дауыс беру (плебисцитарлық) теориясын ұсынды. Осыған сәйкес 
тіке сайлаумен келген харизматикалық басшы парламенттік демократияны 

165
толықтыруға тиіс. Вебердің пікірінше, ХХ ғасырда қоғам мен мемлекет 
арасындағы қатынас мәселесін шешетін тек ғана жеке басшы, себебі әлем 
көлемінде бұл кезең демократияландырудың басталған кезеңі. 
М.Вебер көсемдер (лидер), саяси биліктің типологиясы, әлеуметтік 
жіктелу проблемаларын зерттеуде өте маңызды тұжырымдамалар жасады. 
Мысалы, әлеуметтік таптық жіктелу проблемасын алатын болсақ, ол маркстік 
таптар теориясынан тіпті өзгеше. Маркс қоғам мүшелерін өндірістік қатынастар 
негізінде таптарға бөлетін болса, Вебердің таптық жіктеуіндегі негізгі белгілер: 
байлығы мен табыс мөлшері, білім дәрежесі, таптық сезімі (яғни, белгілі бір 
тапқа жататынын сезінуі). Бұнда таптық жіктелу тек ғана өндірістік 
қатынастарға байланысты емес, құндылық бағдарының өзгешеліктері де 
ескерілетін жеке адамның әлеуметтік бағасына негізделеді. Сонымен, 
К.Маркстің тұжырымдамасы бойынша, ХІХ-ХХ ғасырларда дәстүрге айналған 
таптық жіктеу (байлар, жұмысшылар мен шаруалар, зиялылардың әлеуметтік 
тобы) ғылымда қайта қаралды.Оны Маркстен кейінгі бірінші болып жаңадан 
тұжырымдаған Макс Вебер болды.Әлеуметтік таптық жіктеу мәселесі бойынша 
М.Вебердің және бір маңызды тұжырымдамасы - қоғамдағы орташа таптың 
орны туралы болатын. Марксистік теория бойынша орта тапты ескі қоғамдық 
құрылыспен бірге жойылып бара жатқан тап деп оған мән бермесе, М.Вебер 
«орташа тапқа», «орташа топқа» айрықша назар аударады. Шын мәнінде, 
экономикалық жағынан дамыған елдерде орташа тап азаматтық қоғамның тірегі 
және елдің саяси тұрақтылығының әлеуметтік негізі болып табылады деген 
идеясы қазіргі кездегі бүкіл әлемдік саяси өмірде үлкен қолдау тауып отыр.
ГОББС ТОМАС (1588-1679 жж.) ағылшын философы. Гоббстың саяси 
ілімінің негізгі идеясы – жоғары билік және мемлекеттің тәуелсіздігі. Ол өз 
теориясын Англиядағы монархияны қайта құруды жаңғыртуға бағыттады. 
Мемлекеттің үш үлгісін қарастыру арқылы Гоббс монархия - биліктің ең жақсы 
үлгісі деп тапқан. Оның ойынша, ақсүйектік билік құдайы жолмен шыққан жоқ. 
Сонымен қатар, Гоббс ақсүйектік билік негізінің шығу сатысы – қоғамдық 
келісім деп тапқан. 
Өзінің атақты “Левиафан” атты еңбегінде Гоббс мемлекетке дейінгі 
қоғамның бейнесін суреттеген. Ондағы жағдай, жоғарыда аталғандай, “бәрінің 
бәріне қарсы соғысы”. Бірақ табиғи заңдылықтар бейбіт заманды іздеу керек 
деген мәмілеге келтірді және осы мақсатта адамдардың барлық нәрсеге 
құқықты болудан айырылуы қажет, адамдарға өздерінің қауіпсіздігі үшін 
келісім-шарттар жасау керек болды. Олар өздерінің кейбір құқықтарынан бас 
тартып оны мемлекетке тапсыруы қажет. Гоббстың ойынша, қуатты мемлекет 
– адамдардың әлеуметтік кемшіліктерін болдырмайды. “Монархтың бұл 
келісім-шартқа ешқандай қатысы жоқ”, себебі қоғамның дұрыс деп тапқаны –
келісім-шарт. Гоббс биліктің бөлінуіне қарсы болды. Басшының билігі –
жоғары заң және оған бағыну керек. Бағынышты адамдардың сана-сезімі де өз 
басшысына тәуелді болуы қажет, себебі басшы қандай дін, сенім қажет екеніне 
дейін шешуге тиіс. Сонымен қатар, басшы өзіне бағынышты адамдардың 
арасында теңдік болу қажет екенін қадағалап отыруға тиіс, оларды сотта қорғай 
білуі қажет. Гоббстың ілім-нанымы бойынша, жоғары билік абсолютті болуы 

166
қажет, бірақ тотальды емес; олар азаматтың жеке ісіне, яғни экономикалық іс-
әрекетіне араласпауы қажет. Адамдар зат сатып алу саласында, келісім-шартқа 
отыруда ерікті. Гоббстың түсінігі бойынша, бостандық заңға қайшы келмейтін 
құқыққа негізделуі керек. Заңдардың мақсаты – барлық іс-әрекетті бағындыру 
емес, оларға дұрыс бағыт беру. 
Томас Гоббс өзінің «Азамат жөнінде», «Дене туралы», «Адам туралы» 
деген шығармаларында «мемлекет – үлкен механизм, жүйе, адамдардың 
құмарлығының қозғалысы мен қақтығысының нәтижесінде құрылған» - деп 
есептейді. 
Гоббстың пікірі бойынша, әсіресе мемлекетке дейінгі кезеңдерде «адам 
адамға қасқыр»болды. Сондықтан сол жаппай соғысудың табиғи жайынан 
шығу үшін мемлекет қалыптастырылды. Адамдардың өзара қатынасының жаңа 
формасы мемлекет болды. Гоббс мемлекеттік билікке сөзсіз бағыну қажет деп 
санайды. Сөйте тұра, ІҮ тарауда көрсетілгендей, адам мәртебелілігі 
мемлекеттен де жоғары деген ұстанымын дәлелдеді. «Левиафан» деген 
еңбегінде адамның «табиғи құқығын» ең жоғары мәртебеге көтерді.Т.Гоббстың 
айтуынша, қандайда болмасын мемлекет адамның «табиғи құқығын» қорғауға 
міндетті.
ИСТОН ДАВИД (1917 жж.) – канадалық саясаткер, 1981 жылдан бастап 
Калифорния университетінің саяси ғылымының профессоры. 1968-1969 
жылдары Америка саяси ғылымдар ассоциациясының президенті. 
Саясаттануда ең бірінші болып жүйелік әдіс қолданған. Истонның үш томдық –
“Саяси жүйе” (1953), “Саяси жүйелерді зерттеу әдіс-тәсілдері”, “Саяси өмірді 
зерттеу жолдарының талдануы” (1965) атты еңбектерінде саяси өмірді жүйелі 
талдауды ұсынады. Истон бірінші кітабында саяси ғылымда жалпыға бірдей 
теорияның қажеттілігін дәлелдесе, екіншісінде теорияның концептуальдық 
жүйесін, негізгі түсініктер мен категорияларды зерттеп бірқатар теориялық 
пікірлер ұсынады. Үшінші кітабында ол өзінің концепциясын тәжірибе негізіне 
қалай пайдаланылатындығын жазады. Бұдан өзге Истон ғылыми түсініктерді 
әрүрлі жағдайларда қолдану мақсатында оларды жан-жақты талдайды. Ол 
қоғамда тіршілік процестерін бөлшектеп көрсетіп, саяси өмірді жүйе ретінде 
қарастырады. Истон мынадай сұраққа жауап берді: “Күнбе-күн дағдарысқа
ұшырап отыруына қарамастан әрбір жүйе қалай сақталып қалып отыр?”. 
Истонның саяси талдау әдісі көптеген жетістіктерге ие болды. Ол саяси
жүйені элементтерінің жай ғана байланысы деп қарамай, өзгеріп отыратын 
қозғалмалы субстанция деп қарастырған. Ол саяси жүйенің элементтері өзара 
қарым-қатынаста болады, қоғамда құндылықтарды бөлу заңдылығы 
қалыптасады. Сол себептен қоғам мүшелері арасында саяси тартыстарды 
жүйелік заңдылықтар шеңберінде анықтау қажет деп тұжырымдайды.
КОНФУЦИЙ (КУН ЦЗЫ) (б.з. дейінгі 551-479 жж.). Оның ілімі 
Шығыстағы саяси ойдың ірі жетістіктерінің бірі. Ол кезде Қытай бір-бірімен 
жауласушы кіші мемлекеттерден тұратын, олардың арасында рулық 
қатынастардың ықпалы басым болатын. Дегенмен, рулық құрылыс жеке 
меншіктің дамуының нәтижесінде ыдырай бастады. Мемлекеттік-құқықтық 
идеология саласындағы бір-біріне қарама-қарсы бағыттар арасында қызу күрес 

167
жүрді, біріншісі –конфуцийлік мектебі, екіншісі – легистер (Фацзя – сауатты 
шенділер, заңға жетіктер) мектебі. Олардың арасында бүліншілікті жою және 
Қытайда мемлекеттік тәртіп орнату мәселелері бойынша қызу айтыс жүрді. 
Конфуцийдің ізін қуушылар мен легистер ілімі Қытай қоғамына тән 
дәстүрге бейімділікті, қатаң мемлекеттік бақылау орнатуды, мемлекеттік
құқықтық дәстүрді сақтауды және заңдардың орындалу жайын терең 
талқылады. 
Конфуций іліміндегі басты қағида – «жэнь» (адамгершілік). «Жэннің» 
көріністері – «сяо» (баланың қарияларға деген құрметтеуі), «синь» (адалдық), 
«вань» (адамды сүюшілік), «чуй» (мейірімділік), «шу» (кешірімділік). 
«Адамгершіліктің» конфуцийлік бастамасы халықтық құқықсыздығынан 
туындады. Конфуций «жақсы биліктің» қамтамасыз етілу үмітін қайырымды 
және ақылды билеушілерге және шен иелеріне жүктейді.
Конфуций саясаттың моралдық негізі - дәстүр («ли») деп есептеді. Ол іс-
әрекетте тәртіпті сақтау және бақылау қызметін атқарады деп түсіндірді. 
Салт-дәстүрлерді сақтау арқылы Конфуций әлеуметтік шиеленісті және 
дау-жанжалдарды болдырмауға тырысты. Мемлекеттік басқарудың маңызды 
принциптерінің бірі - билеушінің халық игілігіне қамқоршы болуы және 
халықтың билеушіге сенуі. 
Б.з.д. УІ ғасырдың өзінде Конфуцийдің жеке басына табынушылық етек 
алды. Ол жариялаған идеология мемлекеттік, ерекше «зиялылық дінге» 
айналды. Одан әрі конфуцийшілдік ілімі сан ғасырлық феодалдық мемлекеттің 
негізі болды. 
Басқа да ежелгі заманғы ғұлама ойшылдар секілді, Конфуцийді қоғам 
құрылысы мен мемлекет басқарудың жоғары сатыда дамығаны толғандырады. 
Сөйтіп, ол бұл сұрақты қатаң жүйеленген тәртіп пен белгілі бір моральдық 
принциптермен шешуге тырысты. Конфуций әлеуметтік реттеудің негізін әрбір 
адам өз құқығын, өз міндетін білетін қоғамның беріктігінде деп түсінді.Яғни, 
әрбір қоғам мүшесі өзінің қызметін ешбір кіршіксіз, нақты атқаруы тиіс, 
мысалы, ұстаз шенеунікке айналмауы керек. Мәселе, адамның шығу тегінде, 
ата – анасының кім болғанында емес, оның өнегелі істерінде. Игілікті адам
мейірімді болуы, ар-ұждан, ұят, міндет, борышты сезіне білуі, әр кезде де 
тұрақты болып, шынайы және үлкенді сыйлауы керек. Міне, осы ережелер, 
Конфуцийдің ойынша, дұрыс тіршілік етуге, қоғамды жемісті басқаруға жол 
бастайды. Мемлекет қаптаған сапасыз заңдарға емес, рахымшыл басқарушы 
мен оның дарынды көмекшілеріне арқа сүйенуі керек. 
Саяси билікті құрметтеу мен меритократия идеяларын Конфуций 
мемлекет құрылуының негізіне жатқызды. Оның ойынша, мемлекет – үлкен бір 
жанұя, бірақ бір билеуші, бір әке мемлекетті басқаруға бейім емес. Оның 
көмекшілері ретінде шенеуніктер бар, ал олар өнегелі, тәртіпті, білімді 
болулары қажет.
Конфуцийдің ойынша ақылды басқарушының басты белгісі - вербальды 
қатынас әдісі (ресми емес, ауызша, сөздей қатынас жолы), ұтымды ойлап 
табылған “бір ауыз ғана сөз адамның ақылды екенін көрсетеді, соның ішінде, 
әсіресе елбасының бір ғана сөзі мемлекеттің тағдырына үлкен әсер етуі 

168
мүмкін”. Конфуцийдің саяси-әлеуметтік бағдарламасының негізгі тақырыбы –
халық игілігі. Мемлекет өзіндік мақсатты емес, халық игілігін қамтамасыз 
ететін құрал. Қару қолдануға да болар, тамақтан бас тартуға да болар, бірақ 
сенім болмайынша мемлекет те жоқ, ал сенім адамдардың мүдделерін шешу 
арқылы нығайтылады. “Бас имейтін бағынышты адамдарды жазалау арқылы 
жеңу керек” деп біреулер пікір айтқан болса, Конфуций “бірінші елді 
тойындырып алу, содан соң барып оқыту және жоғары мораль сіңіру қажет” 
деді. Өз идеяларын тәжірибеде жүзеге асыруға ойшылдың қолы жетпеді. Бірақ 
оның нақылдары рухының қытай саяси мәдениетіндегі маңызы зор. 
Конфуцидің идеялары мен ілімінің ХХІ ғасырға аяқ басқан Қытай елінің саяси 
– мәдениеті мен идеологиясының өзегі болып отырғанын естен шығармауға 
тиіспіз.
ЛАО ЦЗЫ (б.з. дейінгі УІ-У ғғ.) – ежелгі Қытай философы. Аңыз 
бойынша, Лао-Цзы Конфуциймен бір кезеңде өмір сүрген, бірақ бұл туралы 
ешқандай мағлұмат сақталмаған. Ол “Лао-Цзы” деп аталатын трактаттың иесі 
деген мәлімет бар. Оны Лао-Цзыдың шәкірттері мен жолын қуушылар жазуы да 
мүмкін. Трактатта даосизм деп аталатын доктрина келтірілген. Лао-Цзыдың 
ойы бойынша, табиғат, адамзат пен қоғам өмірі – барлық зат заңы – даоға 
бағынады, сонымен қатар “ли” субстанциямен – ауа, эфир - әлем негізін 
қалайды. Әлемде тұрақты қатып қалған ештеңе жоқ, барлығы да үнемі 
қозғалыста, үнемі өзгерісте болады. Заттар (инь, янь) принципі бойынша өзінің 
қарама-қарсы заттарына айналып отырады. 
Инь, янь – Қытай философиясының бүкіл тарихында сақталған негізгі 
категориялары. Инь – жағымсыз, қараңғы, әлсіз; янь – дұрыс, ашық, белсенді, 
күшті. Инь, янь – белгілі бір жүйедегі қарама-қарсы күштер. Екі қарама-қарсы 
инь мен янь күштерінің әсері қоршаған әлемнің қозғалысының түп тамыры 
негізінде қарастырылған. Инь-янь күресінен дао туындаған. Егер дао заңы 
бұзылса, бақытсыздыққа әкеліп соғады. Сондықтан адамдар дао заңын бұзбауға 
тырысуы қажет. Лао-Цзыдың ойынша, барлығы да өз бетінше жүруі, өз бетінше 
қозғалуы қажет. Яғни, бұл ойшылдың қоғамдық даму туралы негізгі саяси 
қағидасы – «эволюциялық бағыт». Лао-Цзыдың қағидалары кейін бүкіл әлемдік 
тартылыс, теңгергіштік, консерватизм, реформизм идеяларының қалыптасуына 
негіз болды.
ЛОКК ДЖОН (1632-1704 жж.) – ағылшын философы, саясаткер, 
либерализм идеологиясының негізін қалаушы. Өзінің қоғамдық-саяси 
концепциясын “Мемлекет басқару туралы екі трактат” еңбегінде баяндайды. 
Локк тұлғаны қоғамнан да жоғары деп таниды, яғни тұлға қоғамды, ал, қоғам –
мемлекетті құрайды. Оның еңбектерінің көбі мемлекет мәселелеріне арналған. 
Шексіз қатал биліктің үстемдігін мемлекет деп тануға болмайды деп есептеп, 
Локк шектелген монархияның жақтаушысы болды. Тұлға теңдігінің кепілі - заң 
деп есептеді. 
Локк алғашқылардың қатарында билікті заң шығарушы, атқарушы және 
одақтық (сыртқы саясат қызметі) деп бөлуді ұсынды. Ол саясаттануда 
либериализм идеологиясының да негізін қалаушы болды.Ғалымның бұл мәселе 

169
туралы жан-жақты зерттелген тұжырымдамалары осы оқу құралының ҮІІІ 
тарауында толық келтірілген.
Мемлекеттің пайда болуын түсіндіруде Локк «табиғи құқық» ілімін 
қолданады. Мемлекет пен билікті орнатудағы адамдардың жоғарғы мақсаты 
ежелгі табиғи жағдайда қамтамасыз етілмеген жеке меншікті қорғау болып 
табылады. Мемлекет орнату туралы келісімге келе отырып адамдар көпшіліктің 
шешіміне бағынуға міндеттенеді, өздерінің жеке басын және байлығын 
қаншалықты қорғау керек болса, соншалықты өздерінің табиғи құқықтарын 
қорғауды мемлекетке тапсырады. 
Локк конституциялық монархия идеясын қолдады, бірақ ол билік 
етушілерге, атап айтқанда, монархқа қарсылық көрсетуге (қажет болған 
жағдайда) болатындығы туралы мәселе қойды. 
МАКИАВЕЛЛИ НИККОЛО (1469-1527 ж.ж.), италиялық ғалым
Қайта өрлеу дәуіріндегі әлеуметтік-саяси ғылымдардың негізін салушылардың 
бірі. Макиавелли саяси білімдерді діни көзқарастан ажыратып ғылыми 
тұрғыдан зерттеді. Оның саяси ғылымның негізін қалушы атануының себебі де 
осы көрнекті еңбегінің бағасы. Бұл ғалым саясатқа прагматикалық тұрғыдан 
қарады: саяси ғылым тек ғана ойдан, діни сенімнен шығарылмай, күнделікті 
шынайы өмірге негізделуі және сол өмірді реттеуге арналуы тиіс деп есептеді. 
Макиавелли орталықтандырылған тұрақты мемлекеттің жақтаушысы болып, 
оны құрудың айқын жолын көрсетті.Ол мемлекетті құру мен сақтау ең басты 
саяси мақсат деп есептеді, себебі мемлекет болмайынша бірде –бір адам өзіне 
қорғаныс таба алмайды.Макиавелли мемлекеттің тұтастығын әлсіреткендердің 
бәріне қарсы болды.
«Тит Ливийдің бірінші онкүндігі жөнінде ойлар»,«Флоренцияның 
тарихы» деген еңбектерінде Макиавелли мемлекет басқару түрлері жөнінде 
монархиядан республиканы жоғары қояды. «Ең тиімдісі республика - онда 
билікке сайламалы мемлекет басшысы қойылады» деп көрсетеді.
Макиавелли биліктегі қаталдық пен жаза, бұқара халық пен меншік 
иелерінің арақатынасы, мемлекеттік басқару түрлерінің алмасу заңдылықтары, 
табиғат жағдайының адамдардың мінез-құлқына тигізер әсері туралы 
мәселелерге өзінің жан –жақты теориясын ұсынды.
МАНХЕЙМ КАРЛ (1893-1947 жж.) – неміс философы, әлеуметтану 
ғылымының негізін қалаушылардың бірі. Будапешт қаласында туған. Өмірінің 
соңғы жылдары ЮНЕСКО бөліміне жетекшілік етті, “Әлеуметтану мен 
әлеуметтік қайта құру жөніндегі халықаралық кітапхананың” бастамашысы 
және редакторы болды, Англияда әлеуметтануды оқу пәніне айналдыруға өз 
үлесін қосты.
Манхеймнің әлеуметтанушы, саясаттанушы болып қалыптасуына әсер 
еткен ғалымдар Д.Лукач, Б.Залош, Э.Ласка, Г.Риккерт, Э.Гуссерль, М.Вебер, 
М.Шелер болды. 1919 жылы Венгрия Кеңестік Республикасы құлағаннан кейін 
Германияға қоныс аударды. 1925 жылдан бастап Гейдельберг университетінде 
философия доценті болып қызмет етеді, 1929 жылдан бастап Франкфурт 
университетінде әлеуметтану профессоры болды. 1933-1945 жылдары Англия 
университеттерінде 
әлеуметтану, 
саясаттану, 
экономика, 
педагогика 

170
ғылымдарының профессоры болып дәріс берген. Бірінші «неміс кезеңі» 
өмірінде Манхейм рухани саласында зерттеушілік жүргізіп өзінің «рухани 
мәдениетінің болмысы» деп жинақталған ілімін таратады. Кейінгі жылдары 
философия-әлеуметтану методологиясын қалыптастырды; әлеуметтану –
тарихи негізде Германиядағы консервативтік ойдың қалыптасуы, ұрпақтар 
арасындағы мирасқорлық, рухани саладағы бәсекелестік, идеология мен 
утопиялық сананың мәні туралы өзінің тұжырымдамаларын жасады. 1929 
жылы осы мәселелердің бәрін қамтыған «Идеология және утопия» деген 
еңбегі шықты, 1952 жылы бұл кітабы толықтырылып Лондонда жарық көрді. 
Келесі, екінші «ағылшын кезеңінде» К.Манхейм екінші дүние жүзілік 
соғыстың қортындыларына негіздеп Жаңа заман тарихын зерттейді.Осы 
жылдары Манхеймнің «Қайта құру дәуіріндегі адам мен қоғам», «Біздің 
заманымыздың диагнозы» деген еңбектері шықты. Соңғы аталған еңбегінде 
ғалымның терең зерттеген мәселесі - әлеуметтану.Негізгі қортынды: әлеуметтік 
сананы қалыптастыратын тек ғана экономикалық қатынастар емес. Осы 
тұрғыдан алғанда ол К.Маркстің «сананы болмыс билейді» деген қағидасына 
қарсы, К.Манхейм «әлеуметтік болмыс» - ол тарихи ғұмырлық процесс деген 
көзқарасы бойынша көтеген тарихи деректер келтіреді. Солардың бірі –
ортағасырларда сананы билеген діни болмыс болды. Дәуірдің сипатын 
белгілейтін әртүрлі болмыстар: бір тарихи кезеңнің өзінде де саналуан
«констелляциялар» (ойлау тұрғысы) болуы күмәнсіз. Әлеуметтанудың ерекше 
бір мақсаты – рухани болмыс пен әлеуметтік көзқарастарды ұштастыру.Бұл бір 
әлеуметтік құбылыстың өзіне саналуан көзқарастардың болуын айқындайды. 
Қорыта айтқанда, Манхеймнің негізгі қағидасы – тарихи процестен тыс сананы 
билейтін болмыс болмайды.Егер қоғамдағы басқарушы тап өзінің ғана 
көзқарасын бірден-бір ақиқат идея ретінде ұсынса, ол өктемшіл идеологияға 
айналады
К.Манхеймнің кеңінен, жан-жақты зерттеген теориялық мәселелері -
идеология 
және 
идеологиясыздандыру 
проблемалары.Ойшылдың 
зерттеулеріндегі теориялық маңызды орынға ие болған «саясат ғылым бола 
ала ма» деп қойған өз сұрағына берген жауаптары.Бұл ғалымның өмір сүрген 
уақытында (ХХ ғасырдың орта кезі) саясаттану нақты ғылым ретінде бүкіл 
әлемде толық тарамаған еді, себебі ол кезде саяси танымның біркелкі болуы 
мүмкін емес еді. Манхейм ғұмырының соңғы жылдарында өз сұрағына жауап 
ретінде «саясаттың ғылым болатын уақыты дәл қазір» деп санады. Оның ең 
басты себебі, саяси ғылымға негіз болатын - тарихи таным мен тарихи 
процестердің ашық, жариялы болуы ортақ саяси ілімнің туындауына кепілдеме 
болды.Бірақ 
әрбір 
саяси 
ғалымның 
санасында 
бірнеше 
ғылым 
салалары(тарих,тарихнама,мемлекеттік құрылыстар, құқықтық, әлеуметтік 
қатынастар, саяси идеялар) тоғысуы тиісті. 
Манхейм фашистік типті тоталитарлық режим орнату қауіпіне тартылған 
“бұқаралық 
қоғамдар” 
дәуірінде 
демократияны 
сақтау 
үміттерін 
интеллигенциямен байланыстырды. Оның идеялары әлеуметтану ілімінің 
дамуына үлкен ықпал етті. Карл Манхеймнің әлеуметтану методологиясын 

171
толық қабылдамаушылар болса да, оның тарихи-әлеуметтік зерттеулері 
классикалық үлгіге жатады.
МАРТИН ЛЮТЕР (1483-1546 жж.), ортағасырлық немістің құдайшыл 
ғалымы. Оның еңбектерінде әртүрлі әлеуметтік топтардың наразылығы көрініс 
тапты: серілік етушілер, қала тұрғындары, князьдар мен төменгі дін 
қызметшілер және т.б. 
М.Лютердің саяси өміріндегі басты қызметі –римдік-католиктік шіркеу 
билігінің озбырлығына қарсы реформалар жасау. Ортағасырлық Еуропа 
елдерінде, соның ішінде Германияда халықтың нағыз қанаушысы болған
феодалдық мемлекеттің қуатты тірегі католик шіркеуі еді. Өйткені католик 
шіркеуінің өзі ірі жер иесі болды. Ол қарапайым халыққа діни сенімдерді 
уағыздау арқылы оларды қараңғылықта ұстап отырды. Елде зайырлы ілімнің, 
ғылым мен білімнің таралуына, өндіргіш күштердің дамуына бөгет болды.
Католик шіркеуінің құдайға құлшылық ету рәсімі мен көптеген діни ғұрыптары 
халык үшін өте ауыр тиді. Бір ғана Германияда емес, бүкіл римдік - католик 
аймағында «арзан шіркеу үшін» күрескен халық қозғалысы басталды. 
Наразылықтың ушығуына түрткі болған «индульгенция» мәселесі болды. 
Индульгенция - «о дүниеде жұмаққа баратындығына кепілдік беретін, бұл 
дүниедегі күнәлерінен құтқаратын құдыреті бар» куәлік қағаз. Әсіресе 
Германия жерінде индульгенция куәліктері көптеп шығарылып, базарлар мен 
халықтың көп шоғырланған жерлерде монахтар, шіркеу қызметкерлері 
ашықтан-ашық сатып тұрды, индульгенция сататын сауда орындары ашылды. 
1517 жылы папаның осы индульгенция саудасына бірінші қарсы шыққан 
профессор, монах Мартин Лютер болатын. Шіркеудің қазынасын толықтыра 
түсу мақсатындағы халықтың қараңғылығын пайдаланып отырған ұятсыз 
әрекетін сынап, Лютер шіркеу құдай мен адам арасындағы делдал бола 
алмайды деді. Ол өзінің дәріс беретін университет шіркеуінің есіктеріне «95 
тезис» деп аталатын үндеуін іліп қойды. Бұл тезистерде Лютер 
индульгенциямен сауда жасауды айыптап, өзімен келіспейтіндерді ашық 
айтысқа шақырды.Өз үндеулерінде құдай мен адамның арасында шіркеу 
қызметкерлерінің күнәдан тазартуға көмектесеміз дегені жалған деп 
жариялады. «Адам сенімі» арқылы ғана күнәдан арылуы керек деген ілім 
жасады. Ол өз тезистерінде : «Әрбір христиан құдайға шынайы жалбарынса, 
оның индульгенциясыз- ақ күнәсі толық кешіріледі». «Ол тақуа сеніммен өмір 
сүреді» деген сөздер бар. 1519 жылы Лейпциг қаласында құдай алдында әрбір 
христиан өзі ғана есепті деген пікір таратты. 
1520 жылы Рим папасы Лютерді шіркеуден қууды талап етті, бірақ ол 
өзінің Папаға қарсы памфлетінде: «Папаның өзі анархист» деп кінәлады. 
Шаруалар мен қала кедейлері бұны көтеріліске шақыру деп түсінді. Германияда 
толқыулар басталып оған кедейлермен қатар ауқатты топтардың да көп бөлігі 
және діни қызметкерлердің төменгі топтары қосылды.
Лютердің ілімі Реформацияның, яғңи шіркеуді қайта құру күресінің 
бастамасы болды. Католик дінінен жаңа, ғылымның құндылықтарына 
негізделген, «құдайсыз дін» деп аталған (протестантизм) діні бөлініп 
шықты.Шіркеудің билікке таласуы бәсеңдеп, дін бірте-бірте мемлекеттен 

172
ажыратылды. Бүкіл римдік - католик аумағы бойынша білім мен ғылымның 
дамуына еркін жол ашылды. Бүкіл әлем бойынша саяси өмірдің зайырлы 
бағытта дамуы М.Лютер ілімінің ықпалында болды.
МИЛЛЬ ДЖОН (1806-1873 жж.) – ағылшын философы, экономист, 
қоғам қайраткері. Милльдің философиялық көзқарастары Карлейльдің, 
Бентамның, Конттың ықпал етуімен қалыптасты. Ол ХІХ ғасырдағы 
утилитаризм доктринасын насихаттап және одан әрі дамытқан аса ірі ағылшын 
философы болып саналады. 
Милль “Утилитаризм” еңбегінде моральдық теорияның пайдалы 
принциптерін көрсетті. Пайдалылық принципі бақытқа бейімделгенде дұрыс, 
ол бақыттан қашқанда дұрыс еместігін дәлелдеуге тырысты. Адамдардың 
қандай тілекті ойлауына байланысты туындайтын адамның әрбір мейірімді ісі
жеке адам және жалпы қоғам үшін бақыт. 
Милль этикалық утилитаризм үшін Бентамды әшкерелеген сыннан тыс 
болғысы келді. Ал Бентам әркім өзінің меншікті қанағат сезімін іздейді, ол 
қанағат сезімі ұлы мейірім деп көрсеткен еді. Осының негізінде ол адамдарды 
эгоизм үшін кінәлады. Милль көптеген адам эгоистік жолға түспей әрекет 
жасайтындықтан адамның қанағат алу талпынысын эгоистік деп есептеген жоқ. 
Ол сонымен бірге Бентамның көзқарасы бойынша қанағаттың жоғары 
және төмен болатынын көрсетті. “Утилитаризмнің” ең соңғы бөлімінде ол: 
“бақыт – ең жоғары рухани құндылық” деген тұжырымды теріске шығаруды 
қайта қарастырды. Қарсылық мына бағытта өрбіді: бақыт ең жоғары құндылық 
бола алмайды, себебі көптеген жағдайларда біз әділдікті бақыттан жоғары 
қоямыз. Милль әділдік адам құндылықтары иерархиясында шын мәнінде 
жоғары құндылыққа ие, ал бақыт пен талпыныс оған адам тәртібінде үстемдік 
ететін принциптер екеніне өз дәлелдерін ұсынды. 
Милль 
өзінің 
философиялық 
көзқарастарында 
феноменалистік 
позитивизм позициясында тұрды. Ол біздің барлық біліміміздің өзегі біздің 
сенімдеріміз болып табылатын тәжірибеден туындайтынына иланды. Конттың 
көзқарастарының кейбіреулерімен келіссе де, Милль оның әлеуметтік-саяси 
көзқарасын қабылдай алмады, яғни, ол рухани және саяси деспотизмді қорғады 
және жеке тұлғаның бостандығын жоққа шығарды деген ойда болды. Осыған 
орай "Бостандық туралы" очерк жазып, біз адамдардың іс-әрекетіне олар 
өзгелерге зиян келтіретін жағдайда ғана араласа аламыз деп көрсетті. Осы 
очеркінде Милль ашық пікір таласы мен демократиялық дербестік туралы ой 
қозғады. Ол әрбір адамның дәстүрлер нормаларын да да бостандығы болуы 
тиіс деп есептеді.
МОНТЕСКЬЕ ШАРЛЬ ЛУИ (1689-1755 жж.) – француз саясаткері,
философ. Оның саяси мұраларында сол кезеңдегі саяси ойдың неғұрлым 
маңызды жетістіктері қамтылған. Монтескье өзінің “Заңдардың рухы” 
еңбегінде (1748) басқару типтерін екі критерий негізінде талдады: басқару 
сипаты (жоғары өкіметтің институттық бөлінісі) мен басқару принципі 
(мемлекеттің “пейілі”, “серіппесі”). Ол басқарудың үш типін сараптады: 
республика, монархия және деспотия. Монтескье ұғымында демократиялық 
республика – демократияның классикалық үлгісі: тікелей демократия, 

173
азшылықтың көпшілікке бағынуы. Бұндай басқару, деп атап көрсетті ол,
талаптары мен қажеттіліктері бірдей адамдар өмір сүретін қоғамда ғана 
табысты жүзеге асуы мүмкін. Ал бұл азаматтық рахымшылдық нәтижесінде 
жүзеге асатын адамдардың моральдық келісімінде мүмкін, тек ғана азаматтық 
рахымшылдық жағдайындағы демократиялық басқару принципі болып 
саналады. 
Монтескьенің “заңдар рухын” немесе “басқару бейнесін” айқындаған 
деректердің өзара жиынтығы мәселелерін талдауы оның саяси ойға қосқан 
үлесі болып табылады. “Көптеген нәрселер, - деп көрсетті ол, - адамдарды 
басқарады: климат, дін, басқару принциптері, өткеннің мысалдары, өнегелер, 
дәстүрлер. Осылардың барлығының нәтижесі ретінде халықтың жалпы рухы 
пайда болады” (Ш.Л.Монтескье. Таңдамалы шығармалар, М. 1955. 412 бет). 
Билікті бөлу теориясы – Монтескьенің ғылымдағы ең маңызды табысы. 
Алғаш рет бұл ілім Англияны Кромвельдің басқаруы тұсындағы заң актілерінде 
қолдау тапты. Даму нәтижесінде билік бөлінісінің әдісі қалыптасқан британдық 
саяси жүйеге талдау жасай отырып, Монтескье оны теориялық жағынан 
байытты. Саяси билік әрқашанда зорлық-зомбылық жасамай тұрмайды. Бұл 
адам табиғатынан туындайды. Сол себептен әртүрлі биліктер өзара бірімен бірі 
ынтымақтасуға мүмкіндік бермеу үшін жоғарыда көрсетілгендей, билікті заң 
шығарушы, атқарушы және сот билігі етіп бөлгенде ғана заң үстемдігі 
қамтамасыз етіледі. 
Монтескьенің осы идеялары негізінде мемлекет билігінің үш буыны 
(тармағы) – заң шығару, істі атқару (атқарушы билік) және сот билігін ажырату 
қалыптасты. Монтескье Локктың биліктердің бөлінуі туралы идеясына нақты 
түр беріп биліктің тармақтарының бір-бірімен теңестірілуі (яғни, бір-біріне 
үстемдік етпеуі) қажет деп санады. 
Ш.Монтескьенің идеялары ХУІІ ғасырдың аяғында Францияның 
Конституциялық Заңдарында көрніс тауып, 1787 жылғы АҚШ-тың 
Конституциясынан орын алды. Міне осыдан бастап саяси билікті бөлу 
теориясы бүкіл әлемге тарады. 
НАВОИ ӘЛИШЕР (1441-1501 жж.), өзбек ақыны, ойшылы. Орта 
Азияда билеушілердің зорлығы мен өктемдігін әшкереледі, халықтың қамын 
ойлайтын, мәдениеттің дамуына демеу болатын сауатты ел билеушілердің 
бейнесін жасады. Патша «Құдайдың жердегі көлеңкесі, ол құдай сияқты 
мейірімді болуы парыз» деп жазды.Навои сән-салтанатпен, халыққа 
қайырымсыз өмір сүруші билеушілерді әшкереледі
НИЗАМИ ГАНДЖЕВИ (1141-1209 жж.), әзірбайжан ойшылы, ақыны. 
Шахтар мен шонжарлардың зорлығын әшкереледі. «Мәңгілік бақыт тек ғана 
қанаудың болмауында, билеуші әділетсіздік пен зорлықты болдырмауға тиіс» 
деп тұжырымдады. Оның «Ескендір-намэ» поэмасында тек ғана әділеттік емес, 
сонымен қатар мүліктік теңдік орнаған идеалды қоғамды суреттейді. Ол 
сондай-ақ нәсіл теңдігін «ақ та, қара да – бәрі Жердің балалары, эфиоп- қара 
темірдей, оның терісі қара, бірақ жаны ақ» деген принциппен түсіндірді.
РУССО ЖАН ЖАК (1712-1778 жж.), Францияның ойшыл-ағартушысы. 
Оның еңбектерінде мемлекеттің пайда болуы тұжырымы басты орын алады. 

174
Руссоның пікірі бойынша, мемлекеттің пайда болуы байлардың өздеріне 
тәуелді кедей еңбекші топтарды қенау үшін жасалатын астыртын әрекеттерінің 
нәтижесі. Осы қаталдықтан қалай құтылу керек? Өзінің «Қоғамдық келісім» 
деген еңбегінде ол демократиялық билік идеясын ұсынды, оның мәні халықтың 
заң шығар ісіне қатысуы. Халықтың бостандығын қолдап, Руссо шеттетілмеген 
адамның «табиғи құқығын» айқындайды және халықтың бостандық үшін 
көтеріліске шығу құқығы бар екенін табиғи келісім-шарттары негізінде 
зертейді. 
Руссо ілімі бойынша, үкімет билігі халықтың декретімен және 
қаулысымен орнайды. Қандай да халық жиналысы екі мәселені қоюға тиіс: 1. 
Халыққа орын алып отырған билікті сақтау қажет пе? 2. Үкімет билігі кімнің
қолында қалады? Руссоның идеалы: «Бірде бір азаматтың басқаны сатып 
алардай бай болмауы, бірде-бір адам басқаға өзін сататындай кедей болмауы 
керек». Руссо мемлекет билігі толығымен халықтың қолына көшуін жақтайды. 
Бұдан оның ағартушылық дәуірі ойшылдарының, жоғары өркениеттің өкілі 
екендігі көрінеді. 
ПЛАТОНның (б.з. дейінгі 427-347 жж.), атақты ежелгі грек философы, 
Аристотельдің ұстазы. Ойшылдың әлеуметтік қағидаларындағы басты орын 
алған мәселе саяси өмірдегі мемлекеттің орны. Платон халықтың тіршілігі үшін 
мемлекеттің ролін бағалай келе, оның тұрақты болу шарттарына көп көңіл 
аударады. Платонның пікірі бойынша, мемлекеттің сапасындағы шешуші роль 
адамдардың білігі, патшалардың білімі ,ел басқару қаблеті, ал ең маңыздысы -
ел билеушілердің заңға бағынуы. «Менің білуімше, - деп жазады Платон – заң 
күшінен айырылған және біреудің билігінде болған мемлекеттің құлдырауы 
күмәнсіз».
Платонның саяси ойлары негізінен “Мемлекет”, “Саясаткер”, 
“Заңдар”атты еңбектерінде баяндалған. Адамдардың бақытты қоғам орнату 
проблемаларын мемлекеттің абстрактылы моделін жасау арқылы шешуге 
ұмтылды. 
Мемлекет билігінің негізгі идеясы – мейірімділік, шынайы білім, 
парасатты басқару. Философ және моралист ретінде Платон азап шегуші 
қарапайым халықтың аянышты өміріне қарсы тұрады. “Мемлекет” трактатында 
алғашқылардың бірі болып саяси билік үлгілеріне сипаттама береді. 
Мемлекеттің жетілмеген жағымсыз типтері ретінде тимократия, олигархия, 
демократия және тирания көрсетіледі. Оларға мемлекеттің ең жақсы түрі –
сайланған философ-даналарының әділ басқаруы қарсы қойылады, өйткені 
шынайы білім тек ғана осы “сирек адамдарға” бұйырған. Платон әлеуметтік 
топтардың қатаң иерархиясын енгізеді: жоғары таптың өзара жиынтығын 
құрайтын философтар(басқарушылар), сарбаздар (жауынгерлер), қолөнер 
шеберлері, шаруалар (төменгі тап немесе топ). Білім мен тәрбие жұмысы қатаң 
бақылауда болуы тиісті. Платон идеясына сүйенсек, қоғам – бір-біріне сәйкес 
келетін,бірін-бірі толықтыратын адамдар қауымының қажеттілігін бірлесіп 
қанағаттандыру үшін қажет. Басқарушылар мен сарбаздарда отбасы да, меншік 
те жоқ, олар үшін барлығы ортақ. Жоғарғы таптағылардың басқару билігі өз 
қолдарында болса да, қолөнер шеберлері мен шаруалардың еңбегі есебінен 

175
өмір сүрсе де, олар“мемлекет тарапынан ештеңені пайдаланбайды”. Біз 
мемлекетті «тек ғана бір адам бақытты болу үшін емес, тұтас алғанда бәрі 
бақытты болуы үшін құрамыз»- дейді Платон. 
“Саясаткер” және “Заңдар” еңбектерінде Платон шынайы білімге 
негізделген мемлекетті ғана өз міндетін орындайды деп есептейді.
Ел басқарушылары арасында шынайы саяси қайраткерлер жетіспегендіктен 
оның есесін мемлекеттік заңдармен толықтыру керек дейді. Платон 
“Заңдарында” мемлекеттік құрылыстың екінші үлгісін көрсетіп, мемлекет 
басқарушыларын бақылау жүйесін енгізуді ұсынады. 
ПАРСОНС ТАЛКОТТ (1902-1979 жж.) – көрнекті американдық 
әлеуметтанушы. 1949 ж. Америкалық әлеуметтік ассоциациясының президенті 
болып сайланды. Парсонс - әлеуметтануда жүйелік-функциялық мектептің
және іс-әрекет теориясын жасаушы. Американдық әлеуметтану - эмпирикалық 
зерттеулеріне талдау жасағанда, Парсонс, керісінше оның саналуандылығына, 
адам шындығын қамтитын жалпы аналитикалық, логикалық-дедуктивтік, 
теориялық жүйе жасауға ұмтылды. 
Антропологиялық функционализм мен тепе-тең күш теориясының 
әсерінде тұрып, Парсонс қоғамның қалыптылығы мен өмір сүру шарттарын 
зерттейді,оның құрылымдық-функциялық әдісіне іргетас болып саналатын
жүйеде кез-келген басқа жүйенің сақталуын және өмір сүруін қамтамасыз 
ететін негізгі төрт функциялық талаптарды белгілейді: бейімделу, мақсатқа 
жету, интеграция және үлгіні қолдау. Әлеуметтік жүйе деңгейінде бейімделу 
функциясын экономикалық желі, мақсатқа жету функциясын – саяси, 
интеграция функциясын – құқықтық институттар мен дәстүрлер, модельді 
қолдау функциясын – сенім жүйесі, мораль мен саяси субъект органдары 
(отбасы, білім институттары және басқалары) қамтамасыз етеді. 
Парсонстың пікірінше, әлеуметтік жүйені зерттеу үшін осы үлгілер үш 
қызмет атқарады,олар: құндылықтар, белгіленген заңдар және ұжымдық 
ұйымдар қызымет атқарады. Кез-келген әлеуметтік жүйенің саяси қызметі 
жүйеге енгізілген жалпыға бірдей, ұжымдық мақсаттарды жүзеге асыру 
процестеріне қатынас тұрғысынан қарағанда, оны ұйымдастыру мен 
функциялауға келіп тіреледі. Дифференцияланған қоғамда саяси іс-әрекет 
әдетте мемлекеттің ұжымдық ұйымдары кешенінде қалыптасқан. Билік 
жүйесінің дамуы, ұжымдық мақсаттар мен шешімдер жасақтау және оны 
жүзеге асыру мемлекеттің негізгі саяси функциялары болып табылады. 
ЦИЦЕРОН (б.з. дейінгі 106-43 жж.) – римдік шешен, мемлекет 
қайраткері, жазушы. Цицерон ғылымда өз көзқарастарын білдіру үшін басқа 
ойшылдардың саяси білімдерін кеңінен таратуға күш салды. Сөйтсе де, 
Цицеронның еңбектері өзіндік құрметке бөленіп, ғылымда көп таралды. Оның 
еңбектеріне христиандық авторлар, Қайта өрлеу дәуірі мен Ағарту кезеңінің 
ойшылдары аса қызығушылық білдірді. 
Цицеронның саяси ілім тарихындағы шынайы құндылығы - оның грек 
стоиктерінің табиғи құқығы туралы іліміне жасаған зерттеу қорытындыларын 
Батыс Еуропада ХІХ ғасырға дейін саяси білімдер жүйесінде кеңінен 
пайдалануынан көрінеді. Цицерон өзінің “Мемлекет туралы” еңбегінде 

176
табиғаттың мәртебелі заңы өмір сүретінін, оның қайнар көзі әртүрлі деңгейдегі 
құдіретті бастаулар мен адамдардың әртүрлі ұтымды әлеуметтік жаратылысы 
екенін көрсетеді. Цицеронның пікіріне сүйенсек, табиғи құқық (мәртебелі, 
шынайы заң) – табиғатқа тиесілі барлық адамдарға қатысты, ал олардың өз 
міндетін орындауға шақыратын, бостандығын шектеуді көздемейтін қасиет 
әділетті ақыл болып табылады.Шынайы мемлекеттік заң – барлық жерде, 
барлық халықтар үшін біреу және әркезде өз күшін сақтайды Цицеронның 
табиғи құқық туралы осы аса құнды қағидаларын кейін рим заңгерлері мен 
шіркеу әкелері асыл мұра санап одан әрі дамытты. 
Цицерон мемлекет басқарудың үш қарапайым үлгісін ұсынады: патшалық 
өкімет, оптиматтар өкіметі (ақсүйектік билік) және халық өкіметі (демократия). 
“Патшалар бізге өзінің ізгілігімен, оптиматтар даналығымен,ал, халық –
бостандыққа құштарлығымен тартымды». Оның пікірінше, биліктің осы 
көрсетілген ерекше сипаттары Аристотель мен Полибийдің үздік деп санаған 
мемлекет басқарудың аралас түрінде болуы қажет. Көпшілік пен азшылық 
арасындағы тепе-теңдікті сақтау және олардың мүдделерін қорғау мәселесін
шешудегі Цицеронның тұжырымдамаларына Платонның саяси- әлеуметтік 
идеяларының тигізген үлкен әсері байқалады. 

177
ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРҒА, БАЯНДАМАЛАРҒА
ЖӘНЕ МӘНЖАЗБАЛАРҒА АРНАЛҒАН 
ТАҚЫРЫПТАР
1. Саяси білімдердің қалыптасу тарихы 
2. Аристотель – саяси ғылымның негізін салушы 
3. Қоғам өміріндегі саясаттың орны 
4. Әл-Фарабидің саяси идеялары 
5. Саяси билік: табиғаты, мәні 
6. Н.Макиавелли, оның саяси билік туралы идеялары 
7. Саяси режимдер 
8. Шарль Монтескье, оның саяси билікті бөлу туралы теориясы 
9. Мемлекет, оның пайда болуы мен мәні 
10. Мемлекеттің ұлттық-территориялық құрылымының түрлері 
11. Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет 
12. Демократияның даму тарихы
13. Демократияның даму проблемалары 
14. Демократиялық қоғамның негізгі белгілері 
15. Қазақ даласы тарихындағы демократиялық қатынастардың көрінісі 
16. Шоқан Уәлиханов, оның саяси идеялары 
17. Макс Вебер, оның саяси идеялары
18. Саяси партиялардың пайда болуы, қызметтері
19. «Алаш» - Қазақстандағы алғашқы либералдық-демократиялық саяси 
партия 
20. Көппартиялықтың қалыптасуы, оның саяси өмірдегі маңызы 
21. Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасу тарихы
22. Саяси мәдениет: мәні, қалыптасуы, ролі 
23. Саяси идеология: теориясы, қалыптасу тарихы
24. Джон Локк, оның либерализм идеологиясы 
25. Республика, оның қалыптасу тарихы 
26. Конституциялық монархия, оның қалыптасу тарихы
27. Тоталитарлық және авторитарлық режимдер 
28. Парламент: қалыптасу тарихы 
29. Қазақстан Халқы Ассамблеясы 
30. Қазақстан Республикасы халықаралық қатынастар жүйесінде

178
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНДАҒЫ АСА ЕЛЕУЛІ
САЯСИ ОҚИҒАЛАР ТІЗБЕГІ
1
Сақтардың тайпалық одағындағы «әскери 
демократиялық» саяси құрылысының пайда 
болуы 
Б.з.д. І мыңжылдықтың 
екінші жартысы
2
Қаңлы мемлекетінің саяси билік жүйесіндегі 
ақсақалдар кеңесінің қалыптасуы
Б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ.
3
Қазақстан 
территориясындағы 
көшпелі 
тайпалардың үстемдік алуы
Б.з.д. І мыңжылдықтың 
екінші жартысы
4
Шаньюй Моде билік еткен кезеңдегі ғұндар 
бірлестігінің аса нығайған уақыты
Б.з.д. 188 жыл
5
Ғұндардың қоныс аударуының бірінші 
толқынындағы Қазақстан жеріне келуі 
55 жыл
6
Түркі тілдес ғұндардың шабуылдарымен 
байланысты «Халықаралық ұлы қоныс 
аудару» кезеңі
І - ІУ ғғ.
7
Ғұндар бірлестігінің саяси билік жүйесіндегі 
ағамандар кеңесі мен халық жиналысының 
қалыптасқан кезі
І – ІІІ ғғ.
8
Гуньмо Цылимидің басқаруымен Үйсін 
мемлекетінің күшейген кезі
Б.з.д. 45-14 жж.
9
Монголиядан Шығыс Еуропаға дейінгі 
бірыңғай түрік тілдес «теле» тайпаларының 
қалыптасқан кезеңі
ІІ – Үғғ
10 «Түрік» атауының алғашқы шығуы
542 ж.
11 Бумын 
басқарған 
ең 
алғашқы 
Түрік 
қағанатының (мемлекетінің) пайда болуы
552 ж.
12 Батыс 
түрік 
қағанаты 
империясының 
хронологиялық шеңбері
603-704 жж.
13 «Күлтегін» ескерткішінің қойылған уақыты
734 ж.
14 Атлах (Тараз) шайқасында қытайлықтарды 
жеңіп арабтардың үстемдік алған жылы
751 ж.
15 Қарлұқтардан бастап «қаған» деген атаудың 
«хан» деген атауға айналуы 
840 ж.
16 Қазақстанның оңтүстік жерлерінің Араб 
Халифатының құрамына кіруі
840-890 жж.
17 Қазақстан жері Тараз қаласындағы алғашқы 
мешіттің ашылуы
893 ж.
18 Оғыз мемлекеті кезіндегі саяси биліктің 
әскери 
демократия 
түрінің 
өзгертіліп 
хандарды сайлау әдісіне көшуі
ІХ – Х ғғ.
19
Әртүрлі 
тарихи 
оқиғаларды 
жырлаған 
«Қорқыт Ата кітабының» шыққан кезі
ІХ ғ. 

179
20
Оғыздар 
мемлекетінің 
Киев 
Русімен 
одақтасқан жылы
965 ж.
21
Ұлы Жібек жолының тарихи хронологиялық 
шеңбері
Б.з.д. ІІ ғ. –
б.з. ХІУ ғ.
22
Қарахан мемлекетіндегі әскери басқарудың 
әкімшілік басқарудан бөлініп шыққан кезі
Х ғ. 
23
Қарахан мемлекетіндегі «иқта», «мұқта» деп 
аталған әлеуметтік-саяси тәртіптің енген кезі
Х ғ.
24
Қарахан 
мемлекетіндегі 
ислам 
дінінің 
мемлекеттік дін ретінде бекітілуі
960 ж.
25
«Қыпшақ» атауының ең бірінші шығуы
760 ж.
26
«Оғыздар 
даласының» 
орнына 
«Дешті 
Қыпшақ» атының пайда болуы
ХІ ғасырдың екінші 
ширегі
27
Ел-бөрілі әулеті басқарған шығыс Қыпшақ 
қағанатының Қазақстан жерінде қалыптасқан 
кезі
ХІ ғ.
28
«Кодекс куманикус» -
қыпшақ тілінде 
жазылған халық ауыз әдебиеті және құқықтық 
ережелер жинағы 
ХІІ ғ. 
29
Моңғолдардың Жетісуды ешбір қарсылықсыз 
басып алған жылдары
1210-1211 жж.
30
Шыңғысхан әскерінің Қазақстан жеріне 
жорығының басталуы
1219 жылғы қыркүйек
31
Моңғол 
басқыншылығы 
салдарынан 
Қазақстанның Шыңғыс хан империясының 
құрамына енуі
1224 ж.
32
Қазақстан жерінің Жошы, Шағатай, Үгедей 
ұлыстарына енуі
1237 ж.
33
Шыңғысханның 
«Ұлы 
ясасы» 
(ясақ, 
моңғолша «дзасақ») деген заңдар мен 
ережелер жиынтығының шығуы
ХІІІ ғ.
34
Алтын Орда империясының құрылған уақыты ХІІІ ғасырдың орта 
тұсы
35
Өзбекхан 
исламды 
Алтын 
Орданың 
мемлекеттік діні деп жариялауы
1312 ж.
36
Едігенің Алтын Орда империясында билік 
жүргізуі
1396-1411 жж.
37
Шағатай 
ұлысынан 
(мемлекетінен) 
Моғолстанның бөлініп шығуы
ХІУ ғ. орта кезі
38
Ақ Орда мемлекетінің дербестік алуы
ХІУ ғ. басы
39
Ақ Ордада Орыс ханның билігі
1361-1376 жж.
40
Орыс ханның Алтын Орда астанасы Сарайды 
жаулауы
1374-1375 жж.
41
Әмір Темірдің билігі
1370-1405 жж.

180
42
Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы
1395 ж.
43
Едігенің 
баласы 
Нұрадиннің 
Ноғай 
Ордасындағы билігі
1426-1440 жж.
44
Ақ Орданың орнына келген Әбілқайыр 
хандығы (Көшпелі өзбектер мемлекеті)
1428-1468 жж.
45
Әбілқайыр хандығы жерінен Жәнібек пен 
Керей басқарған қазақтардың Моғолстанның 
жеріне жаппай көшуі
1452-1462 жж.
46
Моғолстанның ең соңғы ханы Есенбұғаның 
қайтыс болуы
1462 ж.
47
Жәнібек 
пен 
Керей 
сұлтандардың 
Моғолстанның батыс жерлеріндегі билікті 
қолына ала бастауы
1462-1465 жж.
48
Ең 
алғашқы 
Қазақ 
хандығының 
(мемлекетінің) орнатылуы
1465-1466 жж.
49
Қазақ жүздерінің қалыптасып жетілу кезеңі
ХУ ғ.
50
«Қасым ханның қасқа жолы» заңдарының 
тарауы
1511-1523 жж.
51
«Бабыр-нама», «Аруз туралы трактат» тарих 
пен саясат туралы шығармалардың авторы 
Захир 
ад-дин 
Мұхаммед 
Бабырдың 
шығармашылық уақыты
1483-1530 жж.
52
Қазақ хандығына ең алғашқы рет Ресей елшісі 
Третьяк Чебуковтің келуі
1573 ж.
53
Ермактың Сібір хандығына соғыс жорығы
1581-1582 жж.
54
Тәуекел ханның Мәскеуге бірінші қазақ 
елшісі Құлмұхаммедті аттандырған жыл
1594 ж.
55
Тәуекел ханның орыс елшісі Вельяминов-
Зерновты қабылдаған уақыты
1595 ж.
56
«Есім ханның ескі жолы» заңдарының тарауы 1598-1628 жж.
57
Жоңғар хандығының құрылуы
1635 ж.
58
Тәуке ханның Тобольскіге Тәшім батыр 
бастаған елшілігін жіберуі
1687 ж.
59
Тәуке 
ханның 
«Жеті 
жарғы» 
заңдар 
жинағының шығуы
ХУІІІ ғ. аяғы
60
Бөгембай батырды қазақ жасағының басшысы 
етіп сайлаған Қарақұмдағы қазақ жүздері 
өкілдерінің съезі
1710 ж.
61
Қазақ 
тарихи 
әдебиетінің 
ескерткіші 
Қадырғали Жалаиридің «Жәми ат-таварих» 
шығармасының шығуы
ХУІІ ғ.
62
Төле би Әлібекұлы
1663-1756 жж.
63
Қазыбек би Келдібекұлы
1665-1765 жж.
64
Әйтеке би Байбекұлы
1682-1766 жж.

181
65
Қазақ халқының қалыптасуының соңы
ХУ ғ.
66
Ибн Рузбиханның «Михман-наме-ий Бухара» 
деген шығармасында «Екінші тайпа -
қазақтар» деп бірінші рет аталуы
ХУІ ғ.
67
Араб ғалымы Зайнаддин Васифи өзінің 
«Бадам ал-вакаи» деген шығармасында ең 
алғашқы рет «Қазақстан» деген сөзді атауы
ХУІ ғ.
68
Қайып, Әбілқайыр сұлтандардың Петр1-ге 
жоңғар қауіпіне қарсы одақтасу жөнінде сөз 
салуы
1717 ж.
69
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» 
жылдары
1723-1725 жж.
70
Әбілқайыр 
ханның 
елшісі 
Көбековтың 
Петербургке баруы
1726 ж.
71
Қазақ әскерлерінің жоңғарларды жеңген 
«Қалмақ қырылған» шайқасы
1728 ж.
72
Қазақ жасағының жоңғарларды талқандаған 
«Аңырақай» шайқасы
1730 ж.
73
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың С.Қойдағұл мен 
Қ.Қоштайды Ресейге елшілікке жіберуі
1730 ж., қараша
74
Кіші жүзді Ресей қоластына алу туралы 
императрица Анна Иоановнаның берген 
грамотасы
1731 жыл, 
19 ақпан
75
Кіші жүздің Ресей империясы құрамына 
қосылу туралы келісімге қол қойылуы
1731 жыл, 
10 қазан
76
А.Тевкелев бастаған орыс елшілігінің Кіші 
жүздің Ресей қол астына кіруі туралы ант алу 
үшін қазақ еліне келуі
1731-1732 жж.
77
Орынбор қаласының ірге тасының қалануы
1735 жыл, 15 тамыз
78
Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай 
сұлтанның Ресей қарауына өту туралы ант 
беруі
1740 жыл, 
5 қараша
79
Ресей үкіметінің Жайық бойына қазақтардың 
көшіп-қонуына тиым салған Жарлығы
1742 жыл, 
19 қазан
80
Кіші жүз ханы Әбілқайырдың өлтірілуі
1748 жыл, тамыз
81
Ресей сыртқы істер коллегиясының Орта жүз 
қазақтарына Ертістің оң жағалауына өтуге 
тиым салған Жарлығы
1755 жыл, наурыз
82
Жоңғар хандығының құлауы
1758 ж.
83
Абылай хан таққа отырған жылдары
1771-1781 жж.
84
Е.Пугачев бастаған шаруалар көтерілісін Кіші 
жүз қазақтарының қолдауы 
1773 жыл, қыркүйек
85
Сырым 
Датұлы 
басқарған 
Кіші 
жүз 
қазақтарының көтерілісі
1783-1797 жж.

182
86
«Игельстром реформасы» Шекаралық соттың 
құрылуы
1786 ж.
87
Көтерілісшілердің Есім ханның ауылын 
талқандап, оны өлтіруі
1797 жыл, 
тамыз
88
Кіші жүзде хан кеңесінің құрылуы
1797 жыл, тамыз
89
Бөкей хандығының құрылуы (Ішкі Орда)
1801 ж.
90
Қазақстанның оңтүстігіндегі қазақтардың 
Қоқан езгісіне қарсы көтерілісі
1821 ж.
91
«Сібір 
қырғыздары» 
туралы 
Ресей 
Жарғысының енгізілуі және Орта жүздегі 
хандық биліктің жойылуы
1822 ж.
92
Қазақстанда округтердің құрылуы
1822-1844 жж.
93
Бөкей хандығында Жәңгір ханның ел билеуі
1823-1845 жж.
94
«Орынбор қырғыздары туралы» Ресей үкіметі 
Жарғысының қабылдануы. Кіші жүздегі 
хандық биліктің жойылуы
1824 ж.
95
Кіші жүзде дистанциялық басқару жүйесі 
болған кезі
1831-1868 жж.
96
Бөкей хандығындағы И.Тайманұлы мен 
М.Өтемісұлы басқарған көтерілісі
1836-1838 жж.
97
Сұлтан Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт-
азаттық қозғалыс
1837-1847 жж.
98
Кенесары Қасымұлын хан етіп сайлауы
1841 ж.
99
Кіші жүзде Шекаралық басқарудың облыстық 
басқарумен алмастырылуы
1844 ж.
100 Бөкей Ордасындағы хан билігінің жойылып 
басқару жөніндегі «Уақытша кеңестің» 
құрылуы
1845 ж.
101 Жанқожа 
Нұрмұхамедов, 
Есет 
батыр 
басқарған Арал өңірі қазақтарының Хиуа 
хандығы мен Ресейге қарсы ұлт-азаттық 
күресі
1847-1860 жж.
102 Алматы шатқалында Верный бекінісінің 
салынуы 
1854 ж.
103 Ресей әскерлерінің Шымкентті басып алуы 
Ұлы жүздің толығымен Ресей империясының 
құрамына өтуі
1864 ж.
104 Қазақстандағы әскери-сот комиссиялары мен 
уездік соттардың құрылуы туралы Ресей 
үкіметінің реформалары
1867-1868 жж.
105 Орал, Торғай және Маңғыстаудағы қазақтар 
көтерілісі
1869-1870 жж.
106 Ресей үкіметінің «Село тұрғындарын қырғыз 
(қазақ) даласына қоныстандыру туралы 
1880-1888 жж.

183
ережелерді» енгізуі
107 Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс 
аударуы
1881-1884 жж.
108 «Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже»
1886 жыл, 
12 маусым
109 «Ақмола, 
Семей, 
Орал 
және 
Торғай 
облыстарын басқару жөніндегі ереже»
1891 жыл, 
25 наурыз
110 Қазақстанға арналған Ресейдің «Далалық 
облыстарының сот ісі құрылысы жөніндегі 
заңы»
1898 жыл, 
2 маусым
111 Орал, 
Петропавл 
қалаларында 
социал-
демократиялық 
партия 
үйірмелерінің 
ұйымдастырылуы
1902 ж.
112 Ресей үкіметінің шешімі бойынша ресей 
шаруаларын қоныс аудару үшін Қазақстанда 
қоныс аудару басқармаларының құрылуы
1904 ж.
113 Орал, 
Семей 
қалаларында 
Ресейдің 
конституциялық-демократиялық 
(Кадет) 
партиясының Қазақ филиалын құру үшін І, ІІ 
қазақ делегаттарының съездері
1905 жылғы қазан –
1906 жылғы ақпан
114 Қазақ 
зиялыларының 
идеялық-саяси 
пікірлерін білдіруші «Айқап» журналының 
шығуы
1911-1915 жж.
115 Ұлттық 
либералдық-демократиялық 
бағыттағы идеяларды білдіретін «Қазақ» 
газетінің шығарылуы
1913-1918 жж.
116 Бірінші дүниежүзілік соғыстың тылдық 
жұмыстарына қазақ жігіттерін аттандыру 
жөніндегі Ресей патшасы Жарлығының 
шығуы
1916 жыл, 
25 маусым
117 Амангелді 
Иманов 
басқарған 
қазақ 
шаруалары көтерілісіндегі Торғай қаласын 
қоршап алуы
1916 жыл, 
22 қазан
118 Ресейдегі 
Патша 
өкіметін 
құлатқан 
буржуазиялық-демократиялық революциясы 
1917 жыл, 
27 ақпан
119 Ресей мен Қазақстанның жерінде Уақытша 
үкімет билігінің құрылуы 
1917 жыл, 
2 наурыз
120 Ресей империясы Қосөкімет (Уақытша Үкімет 
– Кеңестер өкіметі) жағдайында 
1917 жыл, 
(2 наурыз – 7 қараша)
121 Верный, 
Петропавл, 
Семей 
қалалары 
Кеңестерінің 8 сағаттық жұмыс күнін енгізуі
1917 жыл, 
наурыз - сәуір
122 «Алаш» партиясы құрылған Орынбордағы І 
Бүкілқазақтық съезі
1917 жыл, 
21-26 шілде
123 «Алаш Орда» автономиясының негізін салған 1917 жыл, 

184
ІІ Бүкілқазақтық съезі 
5-12 желтоқсан
124 Социализмнің 
негізін 
салған 
Ресейдегі 
социалистік революция
1917 жыл, 
25 қазан (7 қараша)
125 Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы
1917 жылғы қараша –
1918 жылғы наурыз
126 Түркістан Коммунистік партиясының І съезі
1918 жыл, 
17-25 маусым
127 РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 
«Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі 
Революциялық комитеті туралы» декреті
1918 жыл,
10 шілде
128 Қазақстандағы Кеңес өкіметін қорғау үшін 
азамат соғысының алғашқы ошақтарының 
Торғай облысының әкімшілік орталығы 
Орынборда қалыптасуы
1917 жыл, қараша
129 Түркістан 
Кеңестік 
Федеративтік 
Республиканың құрылуы
1918 жыл, 
30 сәуір
130 Алаш Орда басшыларының қарулы күштерін 
құру жөніндегі ұсыныстары 
1918 жыл, шілде
131 Станислав Пестковский төрағалық еткен 
Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Ревкомның 
(Революциялық Комитеттің) қызметі
1919 жыл, 10 шілде.
1920 жыл, 26 тамыз
132 М.Калинин мен В.Лениннің қол қойған 
астанасы Орынбор қаласы болған «Қырғыз 
(қазақ) Кеңестік Автономиялық социалистік 
республикасын құру туралы» Декреттің 
қабылдануы 
1920 жыл, 
26 тамыз
133 Сейтқали Мендешевтің Қырғыз (қазақ) КАСР 
Орталық Атқару Комитетінің басшысы
болуы
1920-1925 жж.
134 Қазақстан «Әскери коммунизм» саясаты 
жағдайында
1918-1920 жж.
135 Қазақстанда «Қосшы», «Кедей», «Жарлы» 
кеңестік одақтардың құрылуы
1921 ж., сәуір
136 Қазақстан Жаңа Экономикалық Саясат 
жағдайында 
1921-1925 жж.
137 КСРО-ның құрылуы
1922 жыл, 
30 желтоқсан
138 БК(б)П-ның 
елді 
социалистік 
индустрияландыру 
жөнінде 
шешім 
қабылдаған съезі
1925 жыл, желтоқсан
139 Қазақ халқының тарихын дұрыс қалпына 
келтіру үшін Қырғыз АКСР-ін Қазақ АКСР-і 
деп атау туралы қаулы
1925 жыл, 
19-25 сәуір

185
140 Қазақстан 
астанасының 
Орынбордан 
Қызылордаға көшірілуі
1925 ж.
141 Ауыл шаруашылығын кеңестік ұжымдастыру 
жөніндегі ВКП (б)-ның ХУ съезі
1927 жыл, 
2-19 желтоқсан
142 Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің 
байлардың мал-мүлкін конфискілеп, оларды 
жер аудару туралы декреті
1928 жыл, 
27 тамыз
143 Колхозшылардың Бүкілқазақстандық І съезі
1928 жыл, 1-3 қараша
144 Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің 
латын алфавитіне көшу туралы қаулысы
1928 жыл, 
20 желтоқсан
145 Қазақ АКСР астанасының Қызылордадан 
Алматыға көшірілуі
1929 жыл, мамыр
146 Қазақстанға Ресей орталықтарынан 25 мың 
жұмысшылардың келуі
1930 жыл, 
наурыз-мамыр
147 «Бесеудің хаты»
1932 жыл, шілде
148 Қазақ Автономиялық КСР-нің Одақтас 
Республика болып құрылуы 
1936 жыл
149 Қазақстан Кеңестерінің Төтенше Х съезі 
Қазақ КСР Конституциясының қабылдануы
1937 жыл, 
21-26 наурыз
150 КОКП-нің құрамдас бөлігі болған Қазақстан 
Коммунистік партиясының І съезі
1937 жыл, 
5-12 маусым
151 Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің (Советінің) 
бірінші сайлауы
1938 жыл, 
24 маусым
152 Қазақстан Лениншіл Коммунистік Жастар 
Одағының (ЛКЖО, Комсомол) ІІ съезі
1939 жыл, 
12-21 ақпан
153 Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы. 
КСРО бойынша Жалпыға бірдей әскери 
міндеткерлік Заңның қабылдануы
1939 жыл, 
1 қыркүйек
154 Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қазақ тілін 
кириллица графикасына негізделген жаңа 
алфавитке көшіру туралы заң қабылдауы 
1940 жыл, 
10 қараша
155 28 гвардияшы-панфиловшылардың Мәскеу 
түбіндегі 
Дубосеково 
маңындағы 
қаһармандық ерлігі
1941 жыл, 
16 қараша
156 «Эвакуацияланған халықтың мұқтажы үшін 
жергілікті ресурстарды пайдалану және 
жергілікті шикізаттардан көпшілік тұтынатын 
заттар өндіруді ұйымдастыру туралы» Қазақ 
КСР Халық Комиссарлары Кеңесі мен 
Қазақстан К (б) П Орталық Комитетінің 
қаулысы
1941 жыл, 
1 желтоқсан
157 Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 
«Қазақ КСР-ның Мемлекеттік гимні» туралы 
Указы
1945 жыл

186
158 Қазақ КСР Ғылым Академиясының ашылуы
1946 жыл, 
1 маусым
159 Азық-түлік пен өнеркәсіп тауарларына 
карточканы жою туралы құжат (шешім)
1947 жыл, 
14 желтоқсан
160 «Бекмахановтың ісі» бойынша дарынды 
тарихшы Ермұхан Бекмахановтың сотталуы
1952 жыл, 
4 желтоқсан
161 Сталиннің қайтыс болуы
1953 жыл, 
5 наурыз
162 КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы 
болып Н.С.Хрущевтің сайлануы
1953 жыл, қыркүйек
163 Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 
бірінші хатшысы Ж.Шаяхметовтың орнына 
П.К.Пономаренконың тағайындалуы
1954 жыл, ақпан
164 КОКП Орталық Комитеті Пленумының тың 
және тыңайған жерлерді игеру туралы шешімі
1954 жыл, ақпан
165 Сталиннің жеке басына табынушылықты 
сынға алып, талдау жасаған КОКП-нің ХХ 
съезі
1956 жыл, 
14-25 ақпан
166 Теміртау 
қаласындағы 
жұмысшылар 
толқулары 
(металлургиялық 
комбинатты 
салушы 
құрылысшылардың 
тұрмыс 
жағдайларының нашарлығына байланысты) 
1959 жыл
167 Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 
Пленумы 
Д.А.Қонаевты 
Қазақстан 
Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші 
хатшысы етіп сайлады (Бұл қызметте ол кісі 
1986 жылдың желтоқсанына дейін болды)
1960 жыл, 
Қаңтар
168 КОКП 
Орталық 
Комитетінің 
Пленумы 
(Мәскеу) Н.С.Хрущевті Бірінші хатшы 
қызметінен босатып, Л.И.Брежневті сайлады 
(Бас хатшының қызметін 1982 жылға дейін 
атқарды)
1964 жыл, 
15 қазан
169 Қазақ 
КСР-ның 
жаңа 
Конституциясын 
қабылдау
1978 жыл
170 КСРО-да 
саясат, 
экономика, 
рухани 
салалардағы дағдарыс жағдайлары
1980-ші жылдар
171 КОКП ОК-і Пленумында «Қайта құру» 
саясатының жариялануы
1985 жыл, сәуір
172 Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің 
бірінші хатшысы болып Г.В.Колбиннің 
тағайындалуы (Бұл қызметте ол 1989-шы 
жылға дейін болды)
1986 жыл, 
16 желтоқсан
173 Алматыдағы 
Қазақстан 
жастарының 
демократиялық қозғалысы
1986 жыл, 
17-18 желтоқсан

187
174 «Невада-Семей» экологиялық қозғалысының 
құрылуы (О.Сүлейменовтің басқаруымен)
1989 жыл, 
мамыр-маусым
175 Балқаш пен Аралдың экологиялық жағдайы 
жөніндегі 
Комитеттің 
құрылуы 
(М.Шахановтың бастауымен)
1989 жыл, 
мамыр-маусым
176 Тарихи-ағарту «Әділет» қоғамының құрылуы
1989 жыл
177 Қазақстанда 100-ден астам қоғамдық-саяси 
ұйымдардың құрылуы
1990 жыл
178 Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Қазақстанда 
Президенттік басқару туралы Заң қабылдауы
1990 жыл, 
24 сәуір
179 Қазақ 
КСР 
Жоғарғы 
Кеңесінің 
Н.Ә.Назарбаевты Қазақ КСР-ның Президенті 
қызметіне сайлауы
1990 жыл, 
сәуір
180 Қазақ КСР-ның «мемлекеттік егемендігі 
туралы Декларациясының» қабылдануы
1990 жыл, 
25 қазан
181 Қазақстан Президентін бүкілхалықтық сайлау 1991 жыл, 
1 желтоқсан
182 Қазақ КСР орнына Қазақстан Республикасы 
атауының енгізілуі туралы заң
1991 жыл, 
10 желтоқсан
183 Қазақстан 
Республикасының 
тәуелсіздігі 
туралы Конституциялық Заң
1991 жыл, 
16 желтоқсан
184 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) 
құру туралы Алматы Декларациясы
1991 жыл, 
21 желтоқсан
185 Қазақстанның толық өкілетті мүше ретінде 
БҰҰ-ға кіруі
1992 жыл, 
2 наурыз
186 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік 
нышандары (рәміздері) Ту, Әнұраны, Герб 
(Мемлекеттік таңба) туралы Заң
1992 жыл,
4 маусым
187 Қазақтардың Бірінші дүниежүзілік құрылтайы 1992 жыл, 
30 қыркүйек
188 ҚР-ның 
бірінші 
Конституциясының 
қабылдануы 
1993 жыл, 
28 қаңтар
189 ҚР-ның 
қазіргі 
Конституциясының 
қабылдануы
1995 жыл, 
30 тамыз
190 ҚР-ның «Саяси бірлестіктер туралы» Заңы
1996 жыл, 
31 мамыр
191 ҚР-ның «Саяси партиялар туралы» Заңы
1996 жыл, 2 шілде
192 Қазақстан 
Республикасы 
Президентінің 
тұңғыш баламалы сайлауы
1999 жыл, 
10 қаңтар
193 ҚР-ның «Саяси партиялар туралы» Заңы
2002 жыл, 15 маусым
194 № 254 – ІІІ Заңымен Конституцияға енгізілген 
өзгертулер мен толықтырулар
2007 жыл, 21 мамыр

188
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР
1. Жамбылов Д. Саясаттану. Оқулық. Алматы. «Жеті жарғы». 2005. 
2. История политических и правовых учений. Под ред. О.Э.Лейста. М., 
1997. 
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 2007. 
4. Макиавелли Н. Правитель. Книга об искусстве управления людьми и 
государством. Алматы. 1996. 
5. Панарин А.С. Политология. Учебник. М., 2002. 
ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алматы. 1985. 
2. Бөкейханов Ә. Шығармалар. Алматы. 1994. 
3. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы. 1995. 
4. Вебер М. Шығармалар жинағы. М., 1990. 
5. Джунусова Ж.Х., Булуктаев Ю.О., Акимова А.М. Введение в 
политологию. Алматы. «Жеті жарғы». 1998. 
6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Нышандары. Алматы. 1997. 
7. Локк Дж. Сочинения в трех томах (Философское наследие). М., 1985. 
8. Манхейм К. Диагноз нашего времени. М., 1994. 
9. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. Алматы. «Өнер». 1996. 
10. Нысанбаев А.Н. Политология. Учебник. Алматы. «Ақыл кітабы». 1998. 
11. Политология. Учебник. Под ред. Байдельдинова Л.А. Алматы. 
«Экономика». 1997. 
12. Политология. Учебное пособие. Под ред. Булатовой А.Н. Алматы. 
«Дәнекер». 2002. 
13. Политология. Альбом схем. Под ред. Дёмина Г.И. М., 2002. 
14.Пугачев В.П. Введение в политологию. М., 1997. 

189
М А З М Ұ Н Ы
Алғы сөз ..............................................................................................
3
І тарау
САЯСИ БІЛІМДЕР ТАРИХЫ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ
ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Мифологиялық саяси идеялардан саяси ғылымға дейін...............
5
2. Қазақ даласындағы саяси пікірлердің қалыптасуы.........................
8
3. Саяси ғылымның объектісі және оның зерттеу тәсілдері..............
19
4. Болашақ мамандардың азаматтық ұстанымдарын
қалыптастырудағы саяси білімнің маңызы.....................................
23
ІІ тарау
ДЕМОКРАТИЯНЫҢ НЕГІЗІ, САЯСИ БИЛІКТІҢ КӨЗІ
ХАЛЫҚ БОЛУ ПРИНЦИПІНІҢ ЖҮЗЕГЕ АСУЫ
1. Демократиялық мемлекеттің мәні және негізгі белгілері ..............
26
2. Демократиялық процестердің даму тарихы.....................................
28
3. Қазақстан Республикасындағы демократиялық үрдістердің
қалыптасуындағы парламенттіліктің орны...................................
32
4. Демократияның дамуындағы қазіргі кезеңдегі негізгі
проблемалар .......................................................................................
38
ІІІ тарау
САЯСИ БИЛІК: ТЕОРИЯЛЫҚ МӘНІ,
ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1. Билік және саяси билік ұғымдары ....................................................
42
2. Билік туралы теорияның тарихи дамуы және қазіргі кезеңдегі 
проблемалары ...................................................................................
44
3. Саяси және мемлекеттік билік .........................................................
50
4. Саяси тәртіп (саяси режимдер) ..................................................... ...
54
ІY тарау
МЕМЛЕКЕТ – ҚОҒАМНЫҢ БАСТЫ 
САЯСИ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
1. Мемлекет туралы идеялар тарихы мен мемлекет туралы 
ілімнің қалыптасуы
..........................................................................
57
2. Қазіргі кезеңдегі мемлекет: құрылымы және қызметі .................
61

190
Y тарау
САЯСИ ПАРТИЯЛАР МЕН ҚОЗҒАЛЫСТАРДЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ ОРНЫ
1. Саяси партия – билік пен қоғам арасындағы байланыс құралы ...
69
2. Көппартиялық жүйенің қалыптасуы және оның маңызы ..............
72
3. Қазақстан: «Алаштан» көппартиялыққа дейін ................................
76
4. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың негізгі қызметтері, 
міндеттері................................................................................................
82
YІ тарау
САЯСИ МӘДЕНИЕТ: МӘНІ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ 
ДАМУ ПРИНЦИПТЕРІ
1. Ұлттық мәдениет және саяси мәдениет .........................................
87
2. Саяси мәдениет - әлемдік саяси тәжірибе жиынтығы ретінде ......
90
3. Демократиялық саяси мәдениеттің қалыптасу мәселелері ...........
92
YІІ тарау
САЯСИ ЖҮЙЕ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ
1. Саяси жүйе теориясының қалыптасуы тарихы ...............................
95
2. Қазіргі шетелдік саясаттанудағы саяси жүйе теориясының өзекті
мәселелері .............................................................................................
97
YІІІ тарау
САЯСИ ИДЕОЛОГИЯ:
ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ТЕОРИЯСЫ
1. Идея және идеология ұғымдарының мәні .......................................
104
2. Саяси идеологиялар тарихы мен теориялары ................................
105
3. Идеологиясыздандыру (деидеологизация) теориясы .....................
110
ІХ тарау
САЯСАТ – АДАМНЫҢ САНАЛЫ ҚЫЗМЕТІ РЕТІНДЕ
1. Саясат – адамдар үшін және адамдар арқылы жүзеге
асырылатын процесс ............................................................................
113
2. Саяси субъект - әлеуметтік топтар ...................................................
116
3. Халық - қоғамның негізгі саяси субъектісі ......................................
120
Х тарау
САЯСИ ПРОЦЕСС: ШЕШІМДЕР МЕН ҚЫЗМЕТ
1. Саяси процесс – саяси жүйені дамытушы күш ...............................
123
2. Саяси қызмет – саналы іс-әрекеттің нәтижесі .................................
125
3. Саяси шешімдер және олардың жүзеге асу жолдары .....................
129

191
ХІ тарау
САЯСИ ШИЕЛЕНІСТЕР МЕН КЕЛІСІМДЕРДІҢ ҚОҒАМ 
ӨМІРІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1. Саяси шиеленіс туралы түсінік ........................................................
132
2. Әлеуметтік шиеленістердің негізгі себептері мен түрлері ............
133
3. Ұлтаралық шиеленістер және оны шешу жолдары ........................
136
4. Саяси шиеленістер және оппозиция ................................................
138
5. Консенсус – шиеленістерден өтудің әмбебап әдісі .......................
140
ХІІ тарау
ӘЛЕМДІК САЯСАТ ТЕОРИЯСЫ, ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САЯСИ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Халықаралық қатынастар: белгілері және негізгі бағыттары .......
143
2. Әлемдік саясат және халықаралық саяси жүйе .............................
151
3. Жаңа Қазақстан халықаралық қатынастар жүйесінде ....................
154
Оқу құралына теориялық негіз болған ойшылдар, 
саясаттанушылар мен ғалымдардың саяси идеялары.................
160
Өзіндік жұмыстар, баяндамалар, мәнжазбаларға арналған 
тақырыптар .........................................................................................
177
Қазақстан тарихындағы аса елеулі саяси оқиғалар тізбесі .........
178
Әдебиеттер ............................................................................................
188

192
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Б. ӨТЕМІСОВ, Қ.ҚАРАБАЛА
САЯСАТТАНУ
Тапсырыс № 890
Таралымы 200 дана
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің
Редакциялық-баспа бөлімі
(Ақтөбе қ., Ағ.Жұбановтар к-сі, 263)

193
ӨТЕМІСОВ БАҚТЫБАЙ, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор. 1960 жылы 
Орал мемлекеттік институтының тарихи-филологиялық факультетін бітірген. Б.Өтемісовтың 
еңбек жолы идеологиялық қызмет атқарудан басталды. 1960-1970 жылдары Ақтөбе, Алматы 
облыстық, республикалық комсомол, партия комитеттері арқылы идеологиялық, үгіт-насихат 
жұмысына белсенді қатысқан. 
1974-1985 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің жауапты 
қызметкер лауазымын атқарды. Кейінгі жылдары оның еңбек жолы жоғарғы оқу 
орындарында оқытушы, ғылыми жұмыстармен ұштасып Ақтөбе жоғары ұшқыштар 
училищесінде кафедра меңгерушісі, С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетінде доцент, 
Ақтөбе орыс-қазақ Халықаралық университетінде ректор болып қызмет етті. 2003 жылдан 
осы уақытқа дейін Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің доценті.
Б.Өтемісовтың 100 баспа беттен астам еңбектері жарық көрген. Оның ішінде 1 
оқулық, 3 оқу құралы. Саяси ғылымдар бойынша 20-дан астам оқу-әдістемелік құралдары 
мен кітапшалары бар. Автордың «Введение в политологию», «Основы политологии», 
«Саясаттану негіздері» еңбектері оқырмандар көңілінен шығып, үлкен сұранысқа ие.
ҚАРАБАЛА ҚУАНЫШ ШҮРЕНҰЛЫ С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік 
университетінің философия-экономика факультетін бітірген. 1985 жылдан бері жоғарғы оқу 
орындарында философия, саясаттану, әлеуметтану пәндері бойынша сабақ беріп келеді. 
Жиырмадан астам ғылыми, оқу-әдістемелік мақалалардың авторы. Қазір Қ.Жұбанов 
атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің саяси-әлеуметтік пәндер кафедрасының 
доценті қызметін атқарады.