Отбасындағы жайлылық факторы, оның кезеңдері және некедегі дағдарыс периодтары

Отбасындағы жайлылық факторы, оның кезеңдері және некедегі дағдарыс периодтары

Жас ерлі-зайыптылардың қоғамдық жетілуін, некелік және ата-аналық міндеттерді орындауға дайындығын анықтайды. Неғұрлым тиімді кез болып 20-24 жас есептелінеді. Ерлі зайыптылар арасында неғұрлым кәдімгі жас айырмашылық 1-4 жас. Теңсіз некелердің тұрақтылығы тек екі жақтың мінезіне, өзара сезімдеріне ғана байланысты емес, сонымен қатар жастық ерекшеліктерге дайындықтарынан, айналасындағылардың «жағымсыз сөздеріне» қарсы тұра білу қабілеттеріне және т.с.с. көп байланысты.

Осылайша, отбасылық-некелік қарым-қатынас гармониясын жекеленген параметрлер тұрғысынан бірнше негізгі элементтер анықтайды:

• 
  Некелік қарым-қатынастың эмоционалды жағы, бір-біріне бауыр басу дәрежесі;
  
• 
  Олардың өздері, жұптары және жалпы қоғам туралы ойларының, елестерінің ұқсастығы;
  
• 
  Әр бір жақтың қалайтын қарым-қатынас моделі, әрекеттік ерекшеліктер;
  
• 
  Жұптардың жыныстық және кеңірек алсақ психофизиологиялық сәйкестігі;
  
• 
  Жалпы мәдени деңгейі, жұптардың психикалық және әлеуметтік жетілу деңгейі, ерлі-зайыптылардың құндылық жүйелерінің сәйкестігі.
  

Жас неке бес жылдан аз уақытқа созылады. Ерлі – зайыптылар жасы –18 ден 30 жасқа дейін. Бұл периодта олар бір – біріне үйреніседі, жиһаз және тұрмысқа қажеттіні сатып алады, жиі өз пәтерлері болмайды және олар екеуінің біреуінің ата-анасының үйінде тұрады. Кейіннен пәтер сатып алады, олар оны әрлеуді бастайды, өз тұрмыстары пайда болады. Ерлі-зайыптылар сәби күтеді, сәби дүниеге келгеннен кейін оны бағып-қағуға байланысты міндеттер пайда болады. Кәсіби жағынан жастар қандай да бір квалификацияны иеленеді, жайлап қалыптасады, жаңа отбасылық жағдайға үйреніседі. Әйелі бірнеше уақыт бала күтіміне байланысты демалыста болады. Бірге өмір сүру бірталай «материалдық» және «моральдық» тұрғыдан шығындарды талап етеді, сондықтан бұл уақытта оларды ата-аналары қолдайды

Орта жастағы неке 6-14 жылға дейін созылуы мүмкін. Бұл периодта адамдар эконмикалық белсенді, қоғамды анықталған орындары бар және үй, жиһаз және т.с.с сатып алу қажеттіліктері болмайды. Үйде кішкентай балалар болмайды, көбісі мектеп жасындағы немесе студент балалар болады, және олар өзіндікке ұмтылады. Әйелі үй шаруасынан басқа кәсіби әрекетке көп уақытын бөлуі мүмкін.

Кемелденген жастағы неке 15 жылдан кейін пайда болады және 25 жылға дейін созылуы мүмкін. Отбасында үлкен балалар, ерлі-зайыптылар өздері жалғыз қалады немесе бір-бірінің отбасына үйренісіп, немерелерін бағады.

Ересек жастағы некеде еңбек жағы төмендеп, жиі денсаулыққа байланысты мәселелер туындай бастайды. Неке міндетті түрде тұрақты. Ерлі-зайыптылар көмекке зәру болады және бір-бірін жоғалтуға қорқады. Олардың арасындағы қатынас жылдар бойы қалыптасқандай болады, бұл уақытта бір нәрсені өзгерту қиын. Әдетте олар сыртқы ортамен байланыстың азаюына қатысты қақтығысып қалуы мүмкін, сонымен қатар олардың арасындағы қақтығыстың бір себебі «жастармен» қатынасқа байланысты болады.

Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасы: анықтамасы, типтері, психикалық дамуына әсері

Ата-ана позициясының, нұсқаулығының, қатынасының (жиі аналық) әр түрлі нұсқалары сипатталған.

Симбиоз (тым асыра эмоционалды жақындық), авторитарлық, эмоционалды қабылдамау («кішкентай жолы балмағыш») (А.Я. Варга, 1987).

Қолдау, рұқсат; бала қажеттіліктеріне бейімделу; балаға деген шынайы қызығушылықтың болмауы кезінде немқұрайлы қарыз сезімі; ретсіз әрекет (В.Н. Дружинин, 1996).

Әріптестік, изоляция, бәсекелестік, псевдоәріптестік.

Махаббат, жақсылық, сыйластық беделі. Басу, арақашықтық, педантизм, резонерстволық, жемқорлық беделі (А.С. Макаренко).

Үлгі - позициялар, отбасылық кеміс, оның ішінде бала мен ата-ана қарым-қатынасы: жағымпаз «бейбітшіл»; «кінә тағушы»; алдын ала ойлайтын «компьютер»; есі танып қалған «алаңдаушы».

Әрекеттің позитивті моделі – икемді, немесе салмақты, әр түрлі тәсілдер автоматты түрде емес, кейінгі әрекетін ескере отырып, саналы орындалады (В. Сатир, 2000).

Балаға әсер ету сипаты мен деңгейі көптеген факторларды анықтайды және ең алдымен әрекет субьектісі ретінде ата-ананың өз жеке тұлғасын аныұтайды:

• 
  Оның жынысы (дәл баланыкіндей немесе қарама-қарсы);
  
• 
  жасы (жас, кәмелетке толмаған ана, қарт ана, кеш босанған ана);
  
• 
  ата-ананың темпераменті және мінез бітісі (белсенді, шыдамсыз, күйгелек, өктемшіл, мейірімді, немқұрайлы, ұстамды және т.б.);
  
• 
  дінилік;
  
• 
  ұлттық-мәдени тәнділік (европейлік, англиялық, немістік, жапондық, американдық және тағы басқа тәрбиелеу моделі);
  
• 
  әлеуметтік жағдайы;
  
• 
  кәсіби бейімділігі;
  
• 
  жалпы және педагогикалық мәдениет деңгейі.
  

Келесі 4 рөл кең таралған: «мазақ обьектісі», «сүйікті», «достастырушы», «беби». «Мазақ обьектісі» - бұл ерлі-зайыпты ата-аналардың өзара бір-біріне деген көңіл толмаушылықтарының обьектісі. «Сүйікті» - ерлі-зайыптылық қарым-қатынастағы эмоционалды вакуумды толтырады. Оған деген махаббат пен қамқорлық тым асыра көп. Керісінше ерлі-зайыптылардың бір-біріне тым жақын болған жағдайында бала мәңгілікке бала болып қалады, құқықтары өте шектеулі «беби». «Достастырушы» үлкеннің рөлін атқаруға, ерлі-зайыптылар арасындағы қақтығысты реттеп және шешіп отыруға мәжбүр және ол осылайша отбасы құрылымында маңызды орынға ие болады.

Келесі рөлдерде бөлініп қарастырылады: «бала-масыл», «бала-құл», «бала-көңілдес» (әдетте жалғыз ана «екеуге арналған қатынасқа» қадалып қалады, баланы өз махаббатына қамап қояды); «бала қару ретінде» жолдасымен күрес барысында пайдаланады; бала – «күйеуінің орынбасары» (одан үнемі көңіл, қамқорлық, үнемі қасында болуды және жеке өмірімен бөлісіп отыруды талап етеді) (В.Н. Дружинин).

Сонымен қатар ата-ананың балаға деген махаббатын құрайтын қарым-қатынастың 3 спектірін бөліп көрсетеді: симпатия – антипатия, сыйластық – немқұрайлық, жақындастық - алыстық (А.С. Спиваковская). Бұл қатынас аспектілерінің үйлесімі ата-ана махаббатының кейбір типтерін сипаттауға мүмкіндік береді.

Оңтайлы ата-аналық позиция үш негізгі талапқа сай келуі керек: бара-барлық, икемділік және болжамалылық. Ересектің бара-барлық позициясы өз баласының ерекшелігін шынай нақты бағалауға, көру біліктілігіне, оның индивидуалдығын түсінуге және сыйлауға негізделеді. Ата-ана өз баласынан қалайтынына ғана қадалып қалмауы тиіс; оның мүмкіндіктерімен бейімділігін білу және ескеру – сәтті дамудың маңызды шарты.

Ата-ананың икемді позициясы баланың өсуіне және отбасы өмірінің жағдайларын өзгеруіне байланысты қарым-қатынас стилінің, әсер ету әдісін, өзгерте алу мүмкіндігі және соған дайындығы ретінде қарастырылады.

Болжаулық позициясы баланың «жақын даму зонасына бағытталғын».

Болжаулық позициясы баланың «жуырдағы даму зонасына» және ертеңгі күннің мақсаттарына бағытталуынан көрінеді; бұл баланың даму перспективасын ескере отырып оған жақындасу жолын өзгертуге бағытталған ересектің озық ынтасы.

Отбасылық тәрбиелеудің көптеген түрлерін жасайтын негізігі психолого-педагогикалық түсініктің бірі ата-аналық қарым-қатынас стилі немесе тәрбиелеу стилі болып табылады. Қоғамдық – психололгиялық түсінік ретінде стиль серіктестікке қатысты тілдесу әдіс-тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Тілдесудің жалпы, нақты және өзіндік стилдерін айрады. Стилдің детерминанты ретінде жеке тұлғаның жалпыланаған, біршама тұрақты түркілік тенденциясына бағытталған; қарым-қатынас партнеріне қатысты позиция және қарым-қатынас жағдайының параметрлері. Ата-ана стилі – бұл ата-ананың балаға қатысты қарым-қатынасы, жалыпыланған, өзіндік, жағдайлық - әдеттен тыс әдістері, балаға қатысты әрекетінің бейнесі.

Жиі ата-ана қарым-қатынасының анализын психологиялық-педгогикалық зереттеулерде екі критерий пайдаланады: эмоционалды жақындық деңгейі, ата-ананың балаға мейірімділігі (махаббаты, қабылдауы, жылулығы және эмоционалды қабылдамауы, суықтығы) және оның әрекетін бақылау деңгейі (жоғары – шектеулері көп; төмен – шектеулері минималды тенденцияда).

Ата-ана қарым-қатынасын және соған сәйкес әрекеті нақтырақ сипаттауға осы факторлардың көрінісі әсер етеді. Тәрбиелеудің келесі 4 типі қарастырылады (Г. Крайг, 2000).

• 
  Авторитетті (жылы қарым-қатынас, бақылаудың жоғары деңгейі).
  
• 
  Авторитарлы (суық қарым-қатынас, бақылаудың жоғары деңгейі)
  
• 
  Либералды (жылы қарым-қатынас, бақылаудың төмен деңгейі)
  
• 
  Индифферентті (суық қарым-қатынас, бақылаудың төмен деңгейі)
  

1. 
   Балаларға қатысты ата-аналардың эмоционалды қатынастарының қарқындылығы: гиперқамқорлық, қамқорлық, қабылдау, қабылдамау.
   
2. 
   Бақылау параметрі: рұқсатты, мүмкін, жағдаяттық, шектеулі.
   
3. 
   Жүйелілік – жүйесіздік.
   
4. 
   Қызбалы тұрақтылық – тұрақсыздық.
   
5. 
   Алаңдаушылық – бейқамдық.
   

• 
  Қолдау деңгейі – ата-аналардың тәрбиемен шұғылдану шамасы, ата-ананың балаға бөлетін күш-жігерін, уақытын бағалау;
  
• 
  Қажеттіліктерді қанағаттандыру толықтығы (материалдық-тұрмыстық және рухани);
  
• 
  Талап қою деңгейі – бала міндеттерінің саны мен сапасы;
  
• 
  Тыйым салу деңгейі – баланың өзіндік шамасы, әрекет түрін өзіне таңдауға мүмкіндік беру;
  
• 
  Тәрбиелеу стилінің тұрақтылығы – ауытқушылықтың, тәрбиелеу әдісінің тез ауысуының айқындығы.
  

Үйлесімді емес отбасылық тәрбиенің типтері: мақұлдаушы гиперпротекция, басым гиперпротекция, жоғары моральдық жауапкершілік, баланың эмоционалды тұрғыда бетін қайтару, әлімжеттік, гипопротекция.

«Шынайы өмірде, - дейді В.С. Мухина, - кез-келген классификацияға қарағанда күрделірек. Отбасында балаға қатысты қарым-қатынас стилінің бірнеше түрі көрініс табуы мүмкін: әке, шеше, әже және ата әрқайсысы өз стилдерін және т.б. қорғап өз ара қақтығысулары мүмкін. Тікелей балаға қатыста қарым-қатынас стилінен басқа, оның тәрбиесіне отбасындағы ересектердің өз ара қарым-қатынас стиліде әсер етеді» (Мухина В.С. Возрастная психология. – М., 1997. – С. 259.).