жастарды тартып жатырмыз. Соған қарамастан, жеткен нәтижелер аздау. Оның негізгі себеп- терінің бірі – даналықтың жетіспеуі. Жалғыз технократизм

129
Міне, осыдан 1000 жыл бұрын өмір сүрген бабамыз Әл-Фараби 
даналығы – оның қалдырған терең ойларының бүгінгі біздің өмірі-
мізге сай келіп, алдымыздағы қиын мәселелердің шешімін табуға 
көмектесіп жатқандығы болса керек. Жалпы, кең түрде, философия 
тарихы, осы жағынан алғанда, ешқашан, қандай көне заманда пайда 
болса да, ескірмейді, ондағы жиналған ойлар біздің шабытымызды 
оятып, жаңа көзқарастардың дүниеге келуіне, олардың өткен тарихпен 
сабақтастығының тереңдеуіне әсерін тигізеді. 
Ибн-Сина мен Ибн Рошд
Әбу-Әли Ибн-Сина (980-1037 жж.) Бұхара төңірегінде дүниеге 
келіп, 1037 жылы Хамаданда қайтыс болды. Ұлты – тәжік. Еуропа 
халықтарына Авиценна деген атпен таныс. Негізгі еңбектерінің ішінде 
«Логика», «Риторика», «Поэтика», «Физика», «Жан туралы», «Метафи-
зика» т.с.с. атауға болады. 
Авиценна дүниежүзілік ағарған қауымға өзінің шығармашылы-
ғының екі жағымен таныс.
Біріншіден, Ибн-Сина – үлкен ғалым-дәрігер болған адам. Ол өзінің 
артына әртүрлі ауруларды жазатын шөптердің қосындыларынан жаса-
латын 1000 дарынің рецептін қалдырған. Оның «Ғылым тізбегі» деген 
еңбегі Батыстағы ортағасырлық университеттерде 400 жыл бойы негізгі 
оқулықтардың бірі болған. 
Ал енді оның философиялық көзқарастарына келер болсақ, өзінің 
болмыс ілімінде Ибн-Сина неоплатонизмнен қалған эманация идеясын 
кеңінен қолданып, дүние Алланың-бірінші себептің (өзіне-өзі қажетті 
барлық) ағып-тасуынан пайда болды деген пікір айтады. 
Сөйтіп, өзіне-өзі жеткілікті, сонымен қатар өзіне сыймай тасып 
аққан алғашқы себеп сатылы түрде орналасқан ақыл-ой, жан-дүние, 
аспан әлемдерін тудырады. Оқырманның байқағанындай, Ибн-Синаның 
ілімі, бұл жағынан алып қарағанда, Әл-Фарабидің көзқарасына өте 
жақын. Тек Ай астындағы әлемді Әл-Фараби он бір сатыда орналас-
тырса, Ибн-Сина он сатыда деп есептейді. 
Ибн-Синаның Болмыс ілімінде «өмір сүру» мен «мән-мағынаға» көп 
көңіл бөлінген. «Өмір сүру – нақтылы, мән-мағына – дерексіз. Мысалы, 
нақтылы адам мен итті алсақ, олар өмір сүріп жатыр. Ал олардың мән-
мағынасы – адамгершілік, хайуандық – дерексіз, олар нақтылы адам 
мен иттің алдында өмір сүрген», – дейді ұлы ойшыл. Нақтылы адам-
дар, жануарлар т.с.с. дүниеге келеді, кетеді, ал олардың мән-мағынасы – 
мәңгілік, өз-өзіне жеткілікті, болу я болмаумен, қажеттілік, я 
мүмкіндікпен байланысты емес. 

130
«Дүниеде нақтылы өмір сүріп жатқан нәрселерді біз болуы мүмкін 
дейміз, өйткені олардың өз-өзіне негізделетін болмысы жоқ. Олар 
белгілі бір себеп пен кездейсоқтықтың негізінде дүниеге келеді, басқа 
жағдайда дүниеге келмеуі де мүмкін еді. Ал қажетті барлықты ала-
тын болсақ, ол бар және оның болмауы мүмкін емес, өйткені ол өзін 
негіздей растай алады. Ол, әрине, Алла тағала, Ол бұл дүниедегі болуы 
мүмкін және болып жатқан нәрселерден бөлек», – деген пікірге келеді 
ұлы ойшыл. 
Ибн-Сина өзінің онтологиялық ілімінде діндегі «Құдай жоқтан 
барды тудырды» деген пікірге қарсы шығады. Егер дүние жоқтан пайда 
болса, онда дүниенің пайда болуының іс-әрекеттік себебі Құдайдың 
жаратуға дейін іс-әрекеттік себебі болмаған екен ғой деген ойға әкеледі, 
онда Құдайдың ол қасиеті қажетті емес, оның терең мән-мағынасынан 
шықпайды. Олай болса, ол өзгереді, ал оның өзі оның кемеліне келме-
ген, жетілмегендігінің көрінісі Құдайдың абсолютті жетілген алғашқы 
себептігіне қайшы келеді. 
Ибн-Сина Құдайды, діндегі сияқты, табиғатқа оның Жарату-
шысы ретінде қарсы қоймайды. Құдай дүниедегі барлықтың алғашқы 
себебі болғаннан кейін, материалдық дүние Құдайсыз, ал Құдай бұл 
дүниесіз өмір сүре алмайды деген пікірге келеді. Сөйтіп, Ибн-Синаның 
болмыстық көзқарасы пантеизмге өте жақын болды. 
Ибн-Синаның дүниетану іліміне келер болсақ, ол адамның жан 
дүниесінде әлеуетті ақыл-ой бар дейді. Яғни адамның өз алдында 
жатқан дүниенің мән-мағынасын аша алатын мүмкіндігі бар. Бірақ ол 
өте күрделі. Таным түйсіктердің қабылдауы арқылы басталады, оны 
ол сезімдік тәжірибе дейді. Жалпылыққа адам заттардың қасиеттерін 
салыстыру арқылы жетеді. 
Ақиқат дегеніміз – заттардың ішкі мән-мағынасы. Әр заттың 
ақиқаты оның өмір сүруінің ерекшелігінде, ал оның өзі сол заттың 
өзіндігін құрайды. Ақиқатқа жетудің бірден-бір қажетті құралы – ол 
логика. Логика заңдары арқылы біз жалқылық пен жалпылықты ойлай 
аламыз. Жалпы жеке заттардың мән-мағынасын құрап, жалқымен бірге 
өмір сүреді.
Ибн-Синаның әлеуметтік-саяси көзқарастарына келер болсақ, 
ол әділеттік мәселесіне көп көңіл бөліп, оны қайсыбір қоғамдағы 
тұрақтылықтың негізі деп есептеді. Егер қоғамды басқару әділетсіз 
жолмен жүріп жатса, онда халықтың оған қарсы қарулы көтерілісі 
заңды деген пікір айтады. Бүгінгі философияда Ибн-Сина араб ілімін 
ислам қағидаларына қосып, оны христиан дініне жақындатқаны, оның 
негізгі өшпес еңбегі деп есептейтін көзқарас та бар. 
Шығыс философиясының келесі ұлы тұлғасы – Ибн-Рошд (1126-
1198 жж.). Латынша аты – Аверроэс. Өмірге Испаниядағы Кордова 

131
қаласында келеді. Жас кезінде мұсылман құқын, араб әдебиеті мен 
поэзиясын, соңынан дәрігерлік ғылымды, математика мен физиканы 
оқиды. Содан кейін философиямен айналыса бастайды. 
Ибн-Рошд көп жылдар Севилья мен Кордовада қадилық (соттың) 
қызмет атқарады. Өмірінің кейбір кезеңдерінде өзінің көзқарастарына 
бола діни қуғындауға ұшырайды. Ибн-Рошд ғылыми еңбектерінің 
көпшілігін Аристотельдің еңбектеріне түсініктемелер жасауға арнайды. 
Еуропа философиясында «Ұлы комментатор» (түсіндірмеші) деген 
атаққа ие болған. 
Негізгі еңбектері: «Терістеуді теріске шығару», «Аспандағы дене-
лердің қозғалысы туралы», «Алғашқы қозғаушы жөнінде», «Жан-дүние 
ғылымы жайында» т.с.с. Соңынан оған Данте «Білетіндердің ұстазы» 
деген ат береді. 
Өзінің философиядағы көзқарастарында Ибн-Рошд дүниенің 
мәңгілігі мен шексіздігі жөнінде айтады. Әрине, ол өз заманының туын-
дысы болды, сондықтан ол Құдайды мойындады. Құдай – шындықтың 
мәңгілік қайнар көзі болса, материя – дүниенің мүмкіндігінің мәңгілік 
қайнар көзі, өйткені «егер Жаратушы мәңгілік болса, онда жаратылған 
дүние де – мәңгілік». Құдай – қажетті барлық, ол дүниенің мүмкін-
дігі – материяға бітім беріп, оны шындыққа айналдырады. Дүниедегі 
ешбір нәрсе пайда болып, я құрымайды, ол өзгеру арқылы басқа затқа 
айналады. Материя заттың ішкі мүмкіндігін құраса, бітім (форма) оның 
сыртқы іске асуына, өмірге келуіне әкеледі. 
Ибн-Рошд Аристотель философиясының негізгі қағидасының бірі – 
«материя ешқашан бітімсіз, ал бітім материясыз өмір сүре алмайды» 
деген ойын толығынан қолдап, оны ары қарай тереңдетеді. Егер мате-
рия мен бітімді біз ажырата алмасақ, онда мүмкіндік пен шындық та – 
бірегей, олардың айырмашылығы салыстырмалы ғана. Дүние мәңгілік 
болғаннан кейін, қайсыбір мүмкіндік ертелі-кеш шындыққа айналуға 
тиіс. 
Ибн-Рошдтың таным ілімінде ақыл-ой негізгі орын алады. Әрине, 
Құранда да дүние туралы белгілі қағидалар берілген. Бірақ олар қалың 
бұқараға бағышталғаннан кейін, соларға түсінікті болуы үшін тұрпайы 
түрде көрсетілген. 
Ал философияны алатын болсақ, ол – ақыл-ойы терең, білімді 
адамдардың айналысатын нәрсесі. Бұл пәннің негізінде зерделі 
дәлелдемелер жатыр. 
Философия мен дін адамды ақиқатқа жетуге үйретеді. Онда 
олардың алдына қойған мақсаттары – бір. Бірақ кейбір мәселелер бой-
ынша қайшылықтар пайда болуы мүмкін. Олай болған жағдайда діннің 
қағидаларын философиялық ой елегінен өткізуіміз керек, өйткені 
ақиқат біреу және ол зерделі. 

132
Өзінің таным ілімінде Ибн-Рошд бүкіл адамзатты құрайтын жеке 
адамдардың ақыл-ойының бірегейлігін, әлеуетті ақыл-ой құрайтынын 
айтады. Расында да, адамдар шектелген, дүниеге уақытша келген пенде 
ретінде универсалияларды, әлеуетті ақыл-ой болмаса жасай алмас еді. 
Жеке адамның танымдық мүмкіндіктері шындыққа айналуы үшін, 
оған дүниежүзілік белсенді ақыл-ой (Құдай) түрткі болуы керек. Ол 
әлеуетті ақыл-ойға тікелей емес, оның сезіміне, қиялы мен елестетуге 
әсерін тигізіп, мән-мағынаның ашылуына, оның шындыққа айналу-
ына әкеледі. Сол сәтте жеке адамның ашқан ғылымдағы жаңалығы 
адамзаттың әлеуетті ақыл-ойдың ажырамас бөлігіне айналуына, 
оның бірте-бірте Құдайдың белсенді, маңызды (өзекті) ақыл-ойына 
жақындап, соңында қосылуына жеткізеді. 
Сөйтіп, Ибн-Рошдтың әлеуетті ақыл-ойы – ол қазіргі философия-
дағы қоғамдық сана деген ұғымға жақын.
Ойшыл: «Адам – өтпелі пенде, оның денесімен бірге жан дүниесі 
де келмеске кетеді», – дейді. «Бірақ адамзаттың әлеуетті ақыл-ойы – 
мәңгілік, ол Құдайдың ақыл-ойымен қосылуға тырысады, ал ол 
орындалған кезде дүниежүзілік адамзат тарихы сонымен аяқталады», – 
деген көзқараста болған.
Бұл тұжырымнан екі қорытынды шығуы мүмкін. Жеке адам мәңгілік 
болмаса да, адамзаттың рухы әлеуетті ақыл-ой ретінде өмір сүргеннен 
кейін, адам тылсым-тақуалық өмір салтын ұстауы керек.
Екінші қорытынды оған қарсы: егер адамның өмірі біреу-ақ болса, 
онда неше түрлі қызықтардан ләззат алып, осы дүниеде бақытқа жетіп, 
ойнап-күлу керек. 

жүктеу/скачать 3.76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: