Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Осы заманда Інжу өзенінің найқалған сол жағалауында Отырар шаһарының көп серіктері болатын. Әйгілі қаланың атағы мен абыройын Жауһар, Бесік, Оқсыз, Балтакөл, Келінтөбе; Мейрамқала, Құмиян, Қорасан деп аталатын үлкенді-кішілі қорғандар мен шаһарлар қосыла көтерген, досына жаяр құшағы, жауына тосар айбары болған. Бұл жағалауды жергілікті жұрт Түгіскен алқабы деп жалғыз атпен атады. Түгіскен жерін диқандар жайлады. Інжуден жырып үлкен арықтар қазды, ол арықтардың бойына жүгері, күріш, қарбыз, қауын, тары екті. Жүгерісі бас алып піскен кезде ішіне түскен аттылы кісі көрінбей кетеді екен, күріші үш судан соң-ақ сабағын көтере алмай құлай берген, тарысы қаяздың уылдырығындай аса дәмді болған; қарбыз бен қауындары шілде түсе-ақ пісе бастайтын, әлгі бақшаларға бара қалған кісі тарсылдаған дыбыс естиді екен, ол дыбыс аса піскен дақылдың күн қызуына шыдамай өз-өзінен жарылғандағы үні көрінеді. Ұлы Жібек жолының Қызылқұмды көктеп өтетін тармағы Боран жолы деп аталатын; аталмыш қалалардың ұстасы мен зергері бұйым жасап сол керуен жолына шығаратын, ағылып жатқан саудагерлерге сататын. Жиегіне жақұт тастарын қондырған шолпы, алтын тана, жыланбас білезік, өрнек күмістен істеген сырға, қып-қызыл маржан тасынан тізген шолпы берісі Бұхар, әрісі Бағдат базарында қараған көзді сүріндірді, делдалдың қолын дірілдетті, саудагерді сақылыққа үйретті. Түгіскен ұсталарын дүниеге мәшһүр етті.

Жауһар қорғанының тумасы Ғаббас әлгі бұйымдарды зер сала зерттемекші еді.

Сол оймен әдейі келіп Мейрамқала базарын аралап жүрді. Үлкен жайманың шетінде қол басындай көзені шалды. Көзге қораш көрінсе де құпия сыры бар секілді. Әлгі көзе аса көне, саз балшықтан күйдіріліп жасалған. Түбі сынып түсіпті. Аузы сүйір, оймақ көлеміндей ғана, үш жағында үш қыры бар. Сол қырлардың арасына шаршылап әдемі ою салыпты. Кәдімгі қазақтың қошқар мүйіз ұлт өрнегі. Көзе иесінен сұраған. Ол: "бұл көзе бағзы заманда тәуіптің сынап құйып алып жүретін ыдысы, осы ыдыстағы сынаппен емделген кісіге дерт жоламайды", деді. Тағы бір жаймадан шағын білезік көрді. Білезік кішкентайлығына қарамай соншама салмақты. Екі басы да жұмыр. Бір басы ішкі жағынан бидай сиятындай болып ішіне ойылып түскен. Жұмыр бетіне салынған әдемі өрнегі бар. Кәдімгі "жылан-бауыр" деп аталатын Отырар зергерінің қолтаңбасы бұл. Әлгі ернекте қыздың қасы секілді қиық, сызықтар мен тарыдай ноқаттар алмасып отырады. Күміс пен алтынның қорытпасынан жасалған. Күн нұрына шағылысып жалт-жұлт етеді. Бұл бұйым жас қызға деп соғылған. Салмағына қарамай, білекті қыспайды. Өз-өзінен түсін ашып аунап тұрады. Зергер қорытпаның қасиетін молынан пайдаланған. Келесі жаймаларда үлкенді-кішілі құмыралар қаптап тұр. Ұстап көрді, бір қызығы, бұл құмыралардың салмағы оның үлкен-кішілігіне мүлде қатыссыз, қайта көбіне көлемі үлкен құмыраның салмағы жеңіл болып келеді екен. Ыдыстардың түрі мен түсі әрқилы, бірін-бірі қайталамайды. Осыған қарап құмырашының балшық таңдауы, оны күйдіруі биік білімпаздығын танытады. Бұл ыдыстарға құйылған шарап, не сусын ешуақытта бұзылмайды, дәмін жоғалтпайды. Қайта сақталған шараптың әуелгі табиғи қасиетін күшейте түседі. Бұл Ғаббас көрегеннің көз жеткізген ақиқаты. Мейрамқала базарының келесі бір жаймасында шашқа тағатын шолпы жатыр екен. Шолпы жеті темір танадан тізбектеліп жасалған. Әр тананың бетіне салған өрнек-бедері әрқилы. Таналардың қос бетіне де ернек жүргізген. Салмағы ауыр. Мұндай әсем шашбауларды бойжеткен қыздар тағады.

Бұл шолпы тек сәндік үшін жасалған емес; ол қыз бұрымының дұрыс өсуіне, жинақы тұруына тікелей себепші. Шолпыны "жапырақ", "жылан көз", "қос құлақ", "қос бұрым" деп аталатын ою түрлері өрнектеген. Бұл оюлардың баршасы қазақ зергерлерінің ежелден келе жатқан төл өнер үлгілері. Шолпының қасында жалтырап тана жатқан, алақаныңа салды, тананың бетінде тамаша айшық барды. Айқасып, алмасып келіп отыратын, меңдуана шөбінің басы тәрізді бедер мен лағыл гүлінің бедері көз тартады. Меңдуана қоңырауының іші тола тарыдай-тарыдай дән, ал лағыл гүлінің ортасында жалғыз көз бар. Тана қаңбақтай жеңіл. Жібек киімдерге таққан мезетте матаның түсін ашып құлпырып кетері сөзсіз. Келесі бір жаймадан бұрын-сонды көріп білмеген шашбаутас ұшырасты. Шашбау тас күмістен соғылған, айналасына алты ұя жасаған, әлгі ұяларға көздің жасындай етіп жақұт тастарын орнатыпты. Тастар көкшіл түсті, айналасындағы ақшыл күміспен астасып құлпыра түседі. Шашбаутас әдетте сыңар сатылады. Ғаббас көреген "Отырарға бара қалсам Иланшы Қадырханның үйіндегі келініме сыйлайын", деп сол сыңар шашбаутасты сатып алды. Қалтасынан орамалын суырды да шаршының шетіне ұқыптап түйді, қойныңа тығып алды. Базардың бай жаймасынан уыс-уыс күміс ақшаларды көрді, тісіне басып темірін сынады, бетіндегі жазуларын оқыды. Бір ақша жалпақ, әрі екі бетінде де жазуы бар екен. Бедері де ала бөтен өзгеше. Өте көнеріп, таттана бастаған. Отырардағы ақша соғатын зергерлердің қолынан шықпағаны көрініп тұр. Ежелеп еді, тілі ескі арабшаға тартып барады, "жер тәңірісі Ескендірдің қос қанатты тұлпары Буцефал", деген сөйлем жазылыпты. Әдетте ақшалардың бетіне патшалар мен шахтардың бейнесі салынушы еді, енді байқады, мынаның бетіндегісі аттын басы екен... о, тәңірі... қос мүйізді Ескендірдің төрт аяқты серігі ғой мынау... Ғаббас көреген соңғы динарына әлгі көне төнгені сатып алды. Бұйым болып жарытпаса да ескі күндердің ескерткіші ретінде кітабының арасында жүрер, аты жер жарған жиһанкез қолбасының уағында соғылған ақша кімде қалды дейсің. Осы оймен көңіл тоғайтқан көреген күн батпай Мейрамқаладан аттанып кетті. Аттанбасқа да болмайтын еді. Мейрамқаланың маңайы үлкен арық, арықта көлкіген су, сол суға диқандар не қилы дақыл егіп, жайқалтып өсіріп жатады. Су көлкіген жерде маса көбейетін әдеті. Кеш болса-ақ Түгіскен алқабының бар масасы Мейрамқаланы басып алады, дыңылдап, ызылдап, быжынап келіп талайды. Әлгі тырақы диқандар матадан масахана құрып алып соған сүңгиді кеп, үйіне түтін салады, көшеде қалғаны тұла бойын шапаттап жүргені. Жұрт: "Түгіскеннің масасы табаның мен алақаныңнан шақсын", деген қарғыс шығарып алған. Сол қарғысқа Ғаббас көреген ілінгісі келмеді, көлігін жіті бастырып Жауһар қорғаныңа тартты.

Ғаббас Інжу жағалап жүріп отырып ай туа Жауһар тұсына жеткен. Қорған өзеннің оң жағалауына орналасқан еді. Енді өзеннің арғы бетіне өтпекші. Жүргінші жұртты ары-бері өткізіп тұратын салшы болатын, дарияның жайпауыт жағасына келсе, салшы салын қаңтарып кетіп қалыпты. Ұзын жеті бөренені қиюластырып, ернеуіне қау тұрғызып, әспеттеп жасаған үлкен сал қайранда сұлап жатыр. Жалғыз адам көтеріп суға түсіре алмайды. Әрі толқын сырын, есу тәсілін білмеген кісі ағыспен ілесіп қаңғымалап кетеді. Салшы: "енді ешкім келе қоймас", деп ойласа керек. Ғаббас атынан түсті. Жағаны жаяу жиектеді. Осы маңда қайықшының қамыс күркесі болатын. Қоныс аударып кетіпті. Түбіртекке сүрініп, бетін жыңғыл бұтасына шапаттатып көп жүрді, күркені қойнаудың арғы қолтығындағы тұмсықтан тапты. Атын қаңтарып, дыбыс қып ішке кірді. Қайықшы жігіт қамыс күркенің ортасына от жағып, отқа құмыра қойып отыр екен, құмыраның аузынан жайынның тәтті иісі шығады. Қайықшы әуелгіде беймезгіл қонақты жаратпай қалған, көреген шалды сақалынан танып жүзін жылытты. Орнынан тапырлай тұрып қолын ұсынды.

— Ел-жұртыңыз аманшылық па, қария? — деді дауыстап. Тізесінің үстіне салып қармақ егеп отыр екен, әлгі қармағы дамбалына ілініп, тозған бөзді дыр-дыр жыртты. Жігіт жыртықты қолымен жапты.

— Шүкіршілік, Ердуалы шауып жүр, Айдай қуатты, ауыл-ел тегіс аман, — деді шалың. Қайықшы ішінен күліп ыржиды. Түсініп тұр; Ердуалы деп отырғаны жалғыз ұлы, Айдай жас әйелі, сол екеуі арқылы күллі ел-жұртының амандығын білдіріп тұр. Бұл өзі қызық шал. Қайда жүрсе де әйелін марапаттап бітеді, бал асын ың ер жетіп қалған ы н жыр етеді. Ақкөңіл, адал қуанышпен айтады. Әуелгіде шалдың бұл сырынан бейтаныс жандар: "жас қатын аламын деп алжаса бастаған білем", десетін.

Келе-келе ұғынды. Сөйтсе, шалынды — қыпшақ еркектерінің әйелінің атын атаса аузы қисайып қалатындай қиқар мінезі, балаға елжіремейтін суық табиғаты күйдіреді екен. Күйген шал қасақана сөйтеді екен.

— Қайдан жүрсіз, қария?

— Мейрамқаланың жұма базарынан келемін. Масасына таланбайын деп қонбай аттанғаным ғой. Қайығың жүзіп тұр ма, балам?

— Мейрамқаланың сыртындағы алапат қорымда ордалы жылан бар көрінеді, қария.

— Болса-болар. Елі мал ұстамайды екен.

— Малын әлгі жыландар шағып тауысыпты ғой, қария.

— Сөйтсе сөйткен де шығар. Диқаншы мен зергерден өзге кісіні көрмедім.

— Сол жыланның біреуін өлтірсе мыңдап, жүздеп қалаға шабуыл жасайтын көрінеді.

— Қайығын жүзіп тұр ма, балам!

— Оны қоя тұрыңызшы. Өткізіп саламын, қария. Өзіңіздің дидарыңызды көріп, қолыңызды алуға аңсаймыз, ит тіршілік бұғалықтап жібермейді, барып-ақ сауалдасып қайтар едік. Жылына бір мәрте көргенде шамалы уақытыңызды қиыңыз енді. Дәм татыңыз. Жаман балаңызға ақыл беріңіз, демалыңыз, дамылдаңыз.

Қайықшы жігіт жалпақтап жік-жапар күйге түсті. Буын бұрқыратып құмыраның аузын ашты. Ағаш табақ алды. Құмыраны табаққа төңкерді, ылжырап піскен семіз жайынның еті ортаны толтырды. Иісі танауды қытықтады. Майы жылтылдап тәбетті тартты. Жігіт сырттан құмыра толы салқын су әкелді. Тізесі жылтырап тұрып шалдың қолына су құйды. Алдыңа шыпта жайды, табақ тартты. Ғаббас көптен балық етін жемеген, сүйексіз, қылтанақсыз майлы сүбені аузына апара берген.

— Ендеше Мейрамқаланы жылан бұзады ақыры, - деп қайықшы қойып қалды . Отқа сексеуіл тастады. Білегін сыбанып қолын табаққа салды. - Көктемге салым сексеуіл алуға Апанқаққа барайын. Апанқақ деген қалың жым тоғайды білесіз ғой. Алыстан-ақ ысқырық естідім. Әлгі мұңдар мақұлықтар екен, өріп жүр-ау, өріп жүр. Сексеуілдің бұтасы сау емес. Тораңғының түбі үйме-жүйме. Әйтеуір түйеден түспегенім ақыл болды, әзер қашып құтылдым... Тоғайға ерт қойса қайтер еді?!

— Болмайды, балам. Жым ортасындағы қаланы басып қалады.

— Шаққаны мүрдем қатырады дейді.

— Қала датқасына ақыл бердім. Жұрт құмнан ешкіемер деген кесірткені көп қылып ұстап, қаладағы әр үйдің әулісіне жіберсін. Ешкіемер жүрген жерге жылан жоламайды. Жылан шаққан кісіге әлгі ешкі емердің сорпасын ішкізсе мың да бір ем — уды тез қайтарады.

— Алырмай-ә!..

Қайықшы жігіт ауыз аша таңырқады. Жайын еті жайына қалды.

— Қария, жаман жылы тоғыс жұлдызы ауа туады депсіз ғой.

— Айтсам айтқан шығармын.

— Онда байқадыңыз ба, сол жұлдыз бұрынғы орнынан ту май жүр!

— Балам-ай, жападан-жалғыз қарекет кешіп қайық ескеніңде ойлайтының, осы ма? Аузыңнан тәуір әңгіме шықпады ғой тегі?!

— Тәуір әңгіме сиреп барады, қария. Осындай аңсап жүріп ұшырасқанда көкейдегі сауалымызды шешіп алсақ дейміз де... әйтпесе... байқаған боларсыз, тақауда қоныс аудардым. Бұрынғы қайық шығарып жүрген жерім бір түнде жоқ болды, су астына кетті, оның орны тұңғиық қойнау қазір. Ойлап отырсам бұл да тегін емес секілді.

— Дарияның осы тұсы сол бүйірге көп аунап кетіпті. Қолтыққа жетпей тоқтамас. Өзен арнасының ауысуы жаманшылық емес, балам.

Жайынның еті жартылай желінді. Кілкілдеген майы жүрекке тиіп беттетпей қойды. Оның үстіне қайықшы жігіттің уайымы үдей түскен.

— Тақауда салшының салын жайын ұрды. Саудагерлерді өткізіп келе жатады. Жағаға тақап қалған. Сол арада дарияның суы жарлауыт болып көтеріліпті де ішінен жайынның жалы көрініпті. Әлгі мақұлық пәрменімен келіп құйрығымен соққанда салдың бір жақ қауы жапырылып түскен. Салшы талып қалыпты.

— Жайын үлкейсе жағаны қарап қылар деген бұрынғының сөзі бар емес пе.

— Кейде қайығымның асты қалтырай ма-ау, иірім тарта ма-ау, пәлекет айналдырып жүр. Бала кезімнен басын ұстаған кәсібімді тағы қимаймын. Өстіп жүріп жайынға жем болармын ба, қайдам.

— Балам-ай, сары уайымды қойып қайығыңды әзірлеші. Мені арғы бетке жеткізіп сал. Атымды осында қалдырамын. Ертеңгісін салшыға тапсырарсың, судан өткізіп, қорғанға жеткізіп берсін.

— Осында қона кетсеңізші, жатып тұрып демаласыз, тамақ сіңіресіз. Әңгімеңізді армансыз тыңдар едім, сауал қояр едім.

— Ертең сәске түске дейін Отырарға жеткенім жөн.

— Апырмай, Мейрамқаланың жұма базарын көріп, енді Отырардың жексенбі базарын тамашаламақсыз ғой. Желдей есіп қызық дәурен кешті деген осы да!

— Базаршылап жүретін делдал емеспін. Әмірші Иланшы Қадырхан: "күннің шығысынан үш елші келді, салауат сұрасуға көреген қатынассын", деп шабарман жіберіпті. Содан барлық шаруаны тастап шабылып Отырарға барамын.

— Апырмай, қария, елшімен сұхбат құрған қызық шығар өзі.

— Қайдағы қызық, ол сенің құда жекжатың емес, ақтарыла әңгімелесер. Ішіне ызғыма жылан толған қап секілді қызыл көз өңшең, аңысынды аңдиды, қыбынды таниды. Ел мен елді кетістіретін де, бітістіретін де солар.

Шал қолын жайып бата жасады. Қайықшы жігіт табақты алып, бетіне дастарқан жапты, ағаш сәкінің үстіне апарып қойды. Құмырамен қонағының қолына су құйды. Енді байқады, көрегеннің саусақтары аса салалы, арық, аппақ екен, бірер жеріне қара сияның дағы түсіпті. Сияны шалың өзі жасайтын. Бидайды күйдіретін, сосын талқан қып үгетін, әлгі қара талқанға үкпе түз бен сағыз шөптің сүтін қосатын; осы қоймалжыңға су араластырып сия шығаратын. Етбетінен түсіп, кеудесіне жастық басып, қауырсын қаламды шиқылдатып жазып жатқаны. Жауһар қорғаныңа барған сайын сәлем бере кіретін, сонда көретін... Шал орнынан көтерілді, шапанының шалғайына жабысқан шөпті сілкіп түсірді. Сыртқа сытылды. Соңынан ескегін алып қайықшы жігіт шыққан. Түн тұнық екен, оның үстіне ай жарық. Дариядан қорықпай-ақ өтуге болады. Жарлауыттың кенересіне келгенде қайықшы шалдың қолынан алып, қолтығынан демеп төменге түсуіне көмектесті. Қайықтың көгенің босатты, ішіне үңілді, ескектерін екі жақ кенере деп ұңғыға бекітті. Шал келіп қайықтың ішіне аяғын сала берген, шошып кетті, іші көлкіген су. "Балам-ау, қайығыңның түбі тесік пе, ішіне су толып кетіпті ғой", деді күдігін жасыра алмай. Қайықшы түсіндіріп жатыр: "суда көп тұрған қайықтың ішіне су өтеді, бұл қауіпті емес, бір деңгейден аспаған, көтеріліп бара жатса төгеміз ғой. Бұл өзі қайықтың қаңсып кетпеуіне септік, әрі салмақты етеді, анау-мынау ағысқа ырық бермейді", деді. Қайығының жақсы ағаштан жасалғаның айтады. Әуелгіде бұлар мінген қайық қиқалақтап жағадан қашықтай қоймады, сыңар езу жылқыдай жағаға тарта берді. "Бұл жердің ағысы қатты, ылғи ескекті кейін тебеді", деп түсіндіріп жатыр. Есіп келеді.

Дарияның ортасына жетіп қалған. Ай жарығы ұп-ұзын болып түсіп тұр екен. Көрегеннің көзіне қылыш соққан ұсталар елестеді, әуелі ұзын темірді қып-қызыл етіп қыздырып төске салатын, темір аппақ болып кеткенше балғамен ұратын, сосын әлгі ақ темірді бірте-бірте быжылдатып суға батырып суаратын. Қазіргі айдың сәулесі сол бір ұшын дарияға сұғып суарған қылыштай болып көрінді. Қайық шыр көбелек айналып кетті, шал ауып түсе жаздады, жігіт жанталасып есе бастады. "Шүңейтке кезіктік", деді қайықшы. "Неге аулағырақ алмадың?", деп кейіді көреген. "Қария-ау, шүңейт деген иірім секілді емес, қазір осы жерден ойылса, ертең ана тұстан ойылады. Су астының қалыбы бар ма? Шам алып шүңейт іздеп жүреді дейсіз бе?"... Бұл қайықшы жігіттің ақталғаны. Ақыры жолдың жартысына жеткенде су беті тынышталды, қайық та еркін көсілді, лезде-ақ жағаға жеткізді. Көрегеннің мәсісі дымданып қалды, қайық түбіндегі су көтерілмепті; әлгіде шыр көбелек айналған мезетте аяғын-шылап алған. Шал қайықшы жігітке алғысын айтты, батасын берді. Қайық ақысын ұсынғысы келіп оқталды да қалтасынан қолын тартты, бәрібір жігіт алмас еді, құр ренжітіп тынар еді.

Осы оқиғадан соң біраз күндер өткен.

Інжу қолтығындағы Жауһар қорғаны түн тыныштығына шомып тұрды. Қорғанның ішіндегі үйлер тегіс ұйқыда, оттар өшіп, кісі аяғы басылған. Әрәдік маң төбеттер балпылдап үреді. Қорғанның ортасында биік дөң бар еді, сол дөңнің төбесіне төрт бөренені қада етіп қағып, олардың басын көлденең ағаштармен қосқан, үстіне кісі жататындай жайлы шартақ жасаған. Шартақтың үстіне сатымен шығады. Ғаббас көреген сол сатыны сықырлата басып шартаққа көтерілді, әлгіде әйелі шартақ үстін жайлап, кілем төсеп, жастық тастап қайтқан. Төбедегі ай сүттей аппақ, шалын биік үстіне шығып алып көк тұңғиығындағы көп жұлдыздың қозғалысын есептемек, тұрған орның хатқа түсірмекші, қиялына ырық бермекші.

Ай жарығымен кітап жазған кісінің қиялы қанатты келеді; қағазына үзіліп түсе жаздаған жұлдыздарға қарап қойып, түнгі самалды сіміре жұтып, әрәдік шалжия жатып керіліп алып, қауырсынмен шиқылдата беру шалыңның сүйегіне сіңген әдеті. Бүгін де сол. Бұл шақта көзі ашық дүниені кең аралап кеткен өзінің "Евклидтің "Негіздерін" кемелдендіру" деп аталатын кітабы ғұлама есімін шын дабырайтқан. Алыс-жақыннан шәкірттер іздеп келе бастаған. Иланшы Қадырхан өзін Отырар шаһарына қаншама шақырса да келіспеді. Құлақ жарған жаршысы, азынаған азаншысы, шаңға бөгіп легліген сарбазы, сапырылысқан саудагері жоқ; Інжу бойында ит даусына ғана селт етіп бұйығы жатқан Жауһарды қимаған. Кетсе-ак қиялын үзіп алардай сезінген...Иә-ә-ә... Бұл күнде Күмбез Сарайға Дешті-Қыпшақтың саңлақ перзенттері жиналыпты-мыс, сығанақтық қын Хисамеддин, асқан күйші Қайрауық, "Тілді түзету кітабын" жазған жауһарлық тәржімашының тумасы Исмаил, шежіреші Әнет баба сонда деседі. Құба-құп. Атың төскейден естілсін, есіктегі басыңды төрге сүйрер ұлдар көбейсін". Осы ойдан қарт астрологтың кеудесіне жылы қуаныш кірді. Сақалын тарамдады. Ширатпа қағазды қайта бүктеп, қауырсын қаламды қағаз қуысына қыстырып бас жағына қойды. Көсіле жатты, көзін жұмып ой тұңғиығына шомды.

Әуелі ақиық ұстазы Әбунасыр Мұхаммед ұлы Мұхаммед Тархан Фараби туралы ойлады, сол жерлесінің "Ізгі қала халқының көзқарастары туралы кітап" деген ғажайып шығармасын еске алды, тақауда үшінші мәрте оқып шыққан. Ол кітапта улы ғұлама қоғам туралы зерделі ой қорытқан, коғамның өзі толық әм толымсыз болып екі жарға бөлінеді дейді: толық коғамның. өзі үш түрлі: үлкен, орташа және кіші, ол кісінің жорамалынша үлкен қоғам - бүкіл жер жүзіндегі ақылды адамзат та; ал орташа қоғам — белгілі бір ел, мемлекет; кіші қоғамға жеке дара қала халқын жатқызған. Енді осы қалалардың өзін " ізгі" және "надан " деп екіге бөледі." Адамдары бақытты болу үшін біріне-бірі көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады, халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отыратын коғам да ізгі коғам болады", - дейді. Шыныңда да "өзім ғана жетісе қалайын" дейтін кәперсіз жандар әлгіндей ортаға сыйыса ала ма? Надан қалаларды Әбунасыр бабасы сегіз түрге бөледі; бұл қалалардың халқы бас пайдасын жұрт мүддесінен жоғары қояды, өзімшіл, менмен, мақтаншақ келеді; олардың ұғымынша өмірдің ең асыл ләззаты байлықта, билікте. Мұндай адамдардың арасындағы байланыс та болымсыз, тұрлаусыз нәрсе... Япырмай, ғұлама бабам осы кітабын жазғанда көз алдыңда қандай қаланы елестетті екен? Ауызбірлігі мол, түсінігі терең, бір-біріне қол ұшын беріп отыратын қаласы осы Отырар емес пе?

Әбунасыр ізгі қаланы қатты аңсаған. Оның ойлауынша ізгі қала тұрғындарының дені бақытты, білімді, өнерлі, зергер, еңбексүйгіш, меймандос, шыншыл болады; өсек, өтірік, ұрлық, бұзақылық жойылған. Жұрт та бір-біріне үнемі ізгі ниетпен көмектеседі, қайғысына қосыла қабырға қайыстырады, қуанышын қоса көтереді. Ешбір қаламен соғыспайды, бірақ өзгелер шабуыл жасай қалса тойтарар қайраты мол. Ешкімге есесін жібермейді. Ол қаланың әміршісі де ержүрек, білімді, қылышты емес, кітапты сыйлайтын саналы жан болғаны ләзім... ойпырмо-о-ой... барқадар бабаның Отырардың ертеңін елестеткені ғой бұл.

Шартақ үстінде шалқасынан жатқан Ғаббас көреген тақауда ғана күннің шығысынан келген үш елшіні есіне алды; әлгі елшілерді маңғұл әміршісі Шыңғысхан өз қолымен аттандырыпты. Самарқанға өтер жолда олар Отырарға түсіп дамылдаған еді.

Қызығы бар. Әлгі елшілер үлкен шаһарда шаның сілкіп, аунап-қунап, бел суытып апта жатыпты. Әміршіге таңғұт сұлуын сыйлапты. Аттарын тынықтырыпты. Аттанады-ау деген күні Күмбез Сарайға келіп салауат сұрапты деседі. "Дешті-Қыпшақтың дәм-тұзына разымыз, рұқсат болса жүреміз. Тақсыр-еке, қасыңызға ең сенімді деген жалғыз серігіңізді ертіп шығарып салыңыз, айдалада айтар сөзіміз бар", депті. Сонда Иланшы Қадырхан біраз ойланған; елшілермен қалай салауат жасайды? Қасына кімді ертеді?.. Сығанақтық Хисамеддин елші ісінен хабары аз, жас әлі. Қоңырат батыры Ошақбайдың маңғұлдармен қысастығы бар, сөз жоқ қақтығысып қалады, әзіз тілші Исмаил жедел кеңеске шорқақ, әрі кейінгі кезде кітап езіп қияли болып барады. Көз алдынан кеңесші, ақылшы дегендерді түгел тізіп өткеріп шығады.

Ақыры көргені көп, тоқығаны мол, ақылы дария Ғаббасқа тоқтаған.

Ат жіберіп шаһарға алдырған.

Елшілерді көреген мен әмірші Оқсыздың бозбұйра жазығына дейін шығарып салған. Қоштасар мезгіл таянады. Елшілер бір мезетте тізгін тартып аттан түседі, айдалаға шапан жайып жайғасады. Бұл екеуі де аттарын тұсап жіберіп жақындаған. Жусанға жүрелеп-жүрелеп отыра кетіседі. Елшілер шөп сындырып тістерін шұқиды. Әмірші белбеуін қаттырақ тартып қайта байлайды.

Аз-кем кідірістен соң елшілердің басшысы отырарлық аса сұлу, алып денелі Юсуф Канка сөз алды дейді.

"Тақсыр-еке, бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ, айтқан сөз атылған жебе, осында қалсын; біз шығыс әміршісіне қызмет қылсақ та кіндік қанымыз тамған туған жерді ұмытпаймыз. Ұлысымыздың тыныш өмір сүруін қалаймыз. Есіңізде шығар, ұйғыр султаны Бауыршықтың Білгіш Тұйық-Оқ деген елшісі келіп бабасының өтеусіз кеткен құның сұраған. Оған Сіз: "Жекпе-жекке құн жүрмейді: Бабаң құнсыз өліммен өлген. Қаның қанмен жуғың келсе батырдың Ошақбай деген тұқымы бар, әлгі сұлтаның Ошақбаймен жекпе-жекке шықсын, жеңіп алса айтысарымыз жоқ", дегенсіз. Сол уәде бойынша Бауыршық сұлтан ат арытып келіп Ошақбайды жекпе-жекте жеңген, тұтқынға алған. Тұтқын да басыбайлы құлмен парапар. Құлды Бауыршық сұлтан шығыс қаһаныңа сыйлаған екен. Пәле болғанда әлгі мұндар қашып құтылыпты. Қарақан басы құрымай, маңғұл елінің ең жүйрік жылқысын қоса ала кеткен. Әмірі күшті қаһан қатты ашулы, іздемеген жері жоқ-тын. Кеше естідім, әлгі мұндар сіздің қол астыңызда колбасы болып еркін жайлап жүрген көрінеді. Екі ел арасы ушықпасын десеңіз, қаһан ашуына себепкер болмайын десеңіз; біреудің басы байлы кісісін қайтарып беріңіз".

Екі жақ та түнеріп отырып қалды. Жақыннан, жусан арасынан бозторғай шырылдады. Аттар пысқырды, ауыздықтың сыңғыры естілді. Ғаббас көреген жер шұқып отырған еңселі елшіге сауал қойды.

— Әңгіменің қанығы керек, Ошақбайдың осында екенің қайдан білдің?

— Таңғұт сұлуы сездірді, — деді Юсуф Канка бүлк етпестен.

Осы сөзді естігенде Иланшы Қадырхан әлденесін ұмытқан кісідей, сол ұмытқаның есіне тұтқысы келгендей қиналған қалып танытты; жанарын ыза жасы тұтып, тынысы тереңдеді. Бұдан әрі шыдай алмас еді.

— Қағанның құйыршығы, жадыңа сақта! Әуелгі сөзімнен қайтпаймын. Ошақбайды әлгі жымысқы сұлтаның артынан бұғып келіп бұғалықтап емес, қарсы шауып шайқасып алсын, сонда ғана басы сұраусыз. Бауыршықтың осы ісі қатын қылық,— деді. Қазандық астына түсіп шыққан сексеуіл томарыңдай болып қарайып отырған, енді бір күйінсе лап етіп жанатыңдай.

Молда торғай тәрізді жусаннан әзер асып бұқпантайлап отырған мыртық Махмуд қозғалақтады. Бұл өзі Хорезмнен шыққан, заты мұсылман, кейіннен шығыс қағаныңа сатылып кеткен, аса зымиян қатерлі адам еді. Сөйлер кезде кісінің бетіне тура қарамайтын. Бұл жолы да сөйтті.

"Әмірі күшті қаған сөзін айтамын. Шыңғысхан Хорезмнің көр көкірек шахына, оның шапанының астыңдағы бектері мен баптарына ызалы; олар кілең саудагер, дінің сатқан, бауырының қаның ішкен қаныпезерлер. Сол мұттайымдарды тәубасына келтіріп, халқының көзін ашу үшін көмекке келеді. Жақын арада жорық жасайды. Дешті-Қыпшақтың қолбасылары, хандардың ханы Иланшы Қадырхан қаған жағында болсын. Бұл бітімді әзірге Мұхаммед шахқа сездірудің қажеті жоқ. Тек төс қағыстырып уәде байласып қоялық. Күндердің күніңде қаған түмендерімен Хорезмді түте жөнелгенде, Иланшы Қадырхан мың сан қолымен қанатыңда болсын. "Мұнысы үшін қалаларына тимеймін, құдандал жекжат боламын, көп қазына сыйлаймын" деді... хо-о-ош... қаған сөзі осы. Жаныңда бейсауыт көз жоқ, қысылмай сөзіңді бер, кепілге алтын қыран суреті салынған таңбалы қайрақ тасты қалдырамыз".

Екі жақ тағы да бірауқым үнсіз қалды. Күллі ел тағдыры бір тал шашқа, бір ауыз сөзге ілінген қиын хал еді. Арбасып, аңдысып келіп, қаның ішіне тартқан мезет:

— Сатыла алмаймын, - деді Иланшы Қадырхан.

Мыртық Махмуд жыланның көзіндей түйме жанарымен бұған қарап тұрып-тұрып мырс ете қалды; кекеткені, кетіскені еді бұл.

Келесі соңғы сөзді түсі жылы, жалпиған семіз бұхарлық Әлиқожа алды, бұл да нешеме ханға, бірнеше шахқа, екі-үш сұлтанға кызмет қылған, ақырында Шыңғысхан ордасынан пана тапқан пақыр еді.

— Иланшы Қадырхан қарағым, Отырар бұқасындай бір бет екенсің, балам да бір бет еді, ақыры мүйізінен айрылып қатынқұмар болып кеткен. Менің дерім халық қамы, жалпы мұсылманға жанашырлық. Құранның жетпіс екінші сүресінде: "барша мұсылман ауызбірлікте болыңдар, алыс-жақынды дініңе ортақ қылыңдар", демей ме. Сол сүрені жадымызға тұтар болсақ, бәріміз мұсылманбыз, итше ырылдасар жайымыз жоқ. Ал, шығыстағы Шыңғысхан уәлаятын неге өз дінімізге енгізіп алмаймыз. Әрі жалпақ жер үстінен діндес, мұңлас бауыр табар едік, әрі сауапқа қалар едік. Әлгіндей түсініспестікті қойып, осы отырған баршамыз құдіреті күшті құдай жолына кызмет қылайық, Шыңғысханға қосылайық, маңғұлдармен аралас-құралас ел болайық, дінімізге енгізейік... иә, сөйтейік.

Ғаббас көреген зымыстан Әлиқожаның сөзіне шыдай алмай киіп кетті.

— Діңдес боламыз деп жүріп, күндес болып кетпейік. Дініңе көрінгенді енгізе қоятын болсаң өзің сөйт, сатылып, бұтына іш етіп, сол қаһанның құйыршығы ұқсап жүрген жоқпысың.

— Астапыралла, тіліңе шоқ түссін жүзіқара!

— Қожекең құдайдың оң көзі, тіліңді тартып сөйле.

— Ендеше тантымасын!

— Ол де бар маған, біз жүреміз арып-ашып ел қамын ойлап, бұлар салқын сарайға тығылып алып, байғыз құсап қарға адым жерді барлай алмайды.

—қарт тегі! - деп ақырып қалды Иланшы Қадырхан. — Ел қамын сендерден сұрамадық! Көк қарға артына қарамай әулие ағашқа қонады деген. Сұрықтарыңа қарамай ақыл айтпақ боласыңдар, одан да адал астарыңды тауып ішіңдер, көз жұмғанда еркін бұйырар тоқымдай қара жер тауып өліңдер! Жолдарың болсын! — деді де Иланшы Қадырхан орнынан шұғыл көтеріліп кеткен. Соңынан Ғаббас көреген ерген. Екеуі де атжалын тартып мініп, тізгінді босатып шаба жөнелді. Жазықтың бетімен сырғи ағып, әлгіде көкірекке толып қыжылдатқан ыза-өкінішті желге шайғызып біраз жерге барып қалған, Ғаббас артына бұрылып қараған еді. Көз ұшында көк бұйра жусан арасында үш үйім тезектей болып үш елшінің қарасы қалып барады екен. Баяғы отырысқан күйі-тін.

Ғаббас көреген ай астыңда шартақ үстінде жатып осы оқиғаны ойлаған.

Бас жағына қойған ширатпа қағазды сипалап тапты, еңсесін көтеріп малдасын құрып отырды, әлгіні тізесіне қойып орауын жазды. Төбедегі аппақ ай ауып кетпей тұрғанда жұлдыз бағытын тәптештеп жазбақ болып қолына қауырсын алды.