Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Келіншек қол тимеген ақ тақымын қайың ерге қажатып, астыңдағы аламан айғырды қан сорпа қылып шауып Отырар шаһарына енді. Аршының басып жөнел деме аяңға түсті. Енді байқады, қала сыртынан ат қарғып өте алмайтын қыл аяғы құрдым ор қазылыпты, ордың сырты жалпақ даланың етегін кеміріп жеп, ішкі ернеуі білезіктей безер қорғанға сұғынып жатыр. Ор іші көлкіген су. Айғыр тұяғы топырлап аспалы тақтай көпірден өтті. Қақпаға келгенде аңғарды, қыш қорған тым биіктеп дабырайып кеткен екен. Арқар жон зәулімінде қыш өрген зергер ме, қарауыл қараған қол ма, бармақтай болып әлдекімдер қараңдайды, құзар басынан қарауытып әзер шалынады. Бұрынғыдай тізбектеліп кіріп-шығып жатқан керуен көрінбейді. Дүниені жалмаған пәлекеттер әне келеді, міне келеді деп, күтіскен қанөзек шақ-тын. Тас түйін болып бекінген шаһар сықпытына Баршын сұлу көз сұғын көп қадай алмады. Кешені үркітіп, сораптай бүлкектеп Күмбез Сарайға төтелей тартты. Ордаға шауып келіп маңдай тіреу жаман ырым саналатын, Баршын тізгінді келтеледі. Сарайға тақап келіп атынан түсті. Тақымы түз тигендей ашыды. Кібіртіктей басып мәрмәр басқышына аяғын сала бергені сол еді, қалт кідірді.

Үш еркек төмен төгіліп келе жатыр екен. Таныды, алдағысы әмірші, сосын серігі Мақсұт, сол иықтағысы Хорезмнен қол ұшын бергелі жеткен колбасы Қараша. Келіншекті көріп кідірістеп қалды. Әміршінің жанарынан сауал оқыды. Келіншек кеудесін иіп тәжім етті.

— Хан ием, маңғұл түмендері Сүйіндік асуы арқылы Қаратаудан бері асып келе жатыр.

— Алдағы қол кімдікі екен? - деді Иланшы Қадырхан салқын қанды мінез танытып.

— Астапыралла, сұмдық қой мынасы? — деді Қараша колбасы.

— Меркіт ханы Арсылан көрінеді, — деді Баршын.

— Ошақбай батырдың өзі қайда?

— Топ жігітімен жау алдыңа аттанған.

— Топан судың алдың бес-он бөрімен бөгей қоймақшы, ә. Бәтшағардың батырын, - деді Қараша колбасы мысқыл аралас үнмен. Әмірші жаратпай қарады. Жыртыңдап күле бастаған колбасы жым болып басылды. Көзқашты қылып келіншекке тігілді.

Иланшы Қадырхан жанындағы Мақсұтқа қарап жарлық жасады.

— Қос дабыл ұрыңдар! - деді. Бұл ел басына қатер төнгенде қолды түгел дүрк көтеретін белгі болатын.

— Қадырхан-ака, сыңар дабыл да жетпей ме? - деді Қараша колбасы. Бұл қол түгел көтерілмей-ақ, қақпаларды бекітіп сақ тұрыңдар деген белгі еді.

— Әуелі жауды ашық далада қарсы аламын. Қыпшаққа қылышты еркін сілтейтін майдан қажет. Қорғанға тығылуға ерте әлі.

— Қолды заяда қырып алмайық дегенім ғой, Қадырхан-ака!

— Тұран жері жолында қай елім болса да зая өлім емес! Өзің Отырарда қал, қорғанды қайта бағдарлап, Хорезмнен келген қолды аралап шық!

— Құба-құп, Қадырхан-ака!

Әміршінің жарлығымен Күмбез алдыңдағы сақадай сай тұрған дабылкеш жігіттер дабылдарын ер басына іліп, жапырлай атқа қонды. Қол жатқан көшелерді шарлап дабыл ұрып жөнелді. Атойшылар қолбасыларға жарлық әкетті. Күн тас төбеге жеткенше мың сан қыпшақ қолы атына мініп, жарағын сайлап, қаладан шығып ашық далаға лықылдап ақтарыла бастаған. Найза ұшы күнге шағылысып жалт-жұлт етеді, дулығалардың шашағы желбірейді, садақтар санды ұрып, қорамсақтар бөксені сабалайды: жігіттер кеуделеріне тор көз кіреуке киген, білектері түрулі, біразы арқаларына қалқан байлаған: күрзі, сойыл, сүңгі, қылыш секілді қол қаруын жалаңаш ұстағандар да әредік ұшырасып қалады. Екінді мезгілінде он мың қол қаладан шығып болды.

Иланшы Қадырхан шаһарды хорезмдік колбасы Қарашаға табыстап, қол бастап аттана берген. Соңында сыңсып жылап ханша қалды. Сенімді нөкері Мақсұтты сүмеңдетіп ертіп сарайдан шықты. Баршын сұлуға, қолбасыларға қосылды. Мінгендері кілең ирек қамшыны сүймейтін, салпиыңқы сауыр, айпара алқымды аламан тұлпарлар. Шаңқытып — шаһардан шыққан. Әміршіні көргенде даладағы ешкі құмалағындай пышыраған қалың қол етек-жеңін жиып тәспінің тасындай тізіліп тұра қалды. Қолбасыдан жарлық күткен. Иланшы Қадырхан құлаш келетін алдаспаның суырып алып төбесіне көтерді; "аруақ!", "аумин!", "аттан!" деген дауыстар даланы басына көтерді, алдаспан жарқ етіп күннің шығысын нұсқады. Әміршінің астыңдағы алып тұлпар томардай тұяғымен топырақ шаша ілгері жосыды. Қара сел соңынан ағытылды. Даланың жүзін жер бауырлап ұшқан шаң жапты, әлгі шаң бірте-бірте қанат қағып биіктеп кетті, ақыр соңында күн көзін жапты. Дүркіреген дүбір көпке дейін басылмай тұрды, сонан соң алыстан естілген нөсер даусындай сарынға ұласты, сосын домбыраның үстіңгі шегінің мыңқылындай меңіреу мақамға айналып, ақыры құлақта ызың қалдырды. Ымырт үйірілді. Көкті көп жұлдыз жайлады. Жерде де мың сан жұлдыз жымыңдайды. Бұл Қаратаудан асып үлгірген жау қолы-тұғын, далаға қосын тігіп, жылтыратып отын жағып бейхабар жатыр. Қыпшақ қолы түн ауғанша саулаған; жыпырлаған жау отына жете алмады, үркер ауа әмірші қолды кідіруге жарлық етті. Бәрібір бұл түнде жауды орнынан баса алмайды, таң ата барып ілігетін түрі бар. Өйтіп арамтер болып сабылғанша, кідіріп, аттың терін үгіп алмақшы. Күн көтеріле қырғын майдан басталмақшы.

Бөген мен Шаян өзендерінің шалғыны белуардан келетін жасыл алқабында таң хабаршысы торғай шырылдаған жоқ, мақұлық біткен түнде келіп басқан ат тұяғының астыңда опат болған-ды. Селеу басы шықтан ада. Шегірткелер секірмейді. Жылқылардың оқтын-оқтын пысқырғаны естіледі. Алтын күннің жібек жіптей қызыл сәулесі жасыл алқапты осып өтті. Қара жерге жан кірді бұл жаппай көтерілген қол-тұғын. Жау жағы әлі қыбырсыз, ұзақ сүркіл жортыстан, қиын асудан алаңсыз қажып тырапай асып тыншу жатыр. Биік төбешіктің басында қадау ағаштай болып тұрған Иланшы Қадырхан еді, көз жетер жерді үңіле, ұзақ шолды; жау легін есептемек ойда еді, қаншама қадалып қараса да көкжиекті тұтас алып қарауытып жатқан жау тобын мөлшерлей алмады, есебінен жаныла берді. Желдің бағытын андады. Жаның белгісіз үрей жайлады, бұрын бүйтпейтін, талай жекпе-жекке шығып та көрген, жүрегі бүлк етпеуші еді. Жанарына жалқын сәуле толды. Күн көтеріліп кетпей тұрып жауға шапқаны жөн, әйтпесе жігіттердің көзіне сәуле шағылысып, кібіртік қақтырып, еркін қимылдай алмай қалады.Төбеге Мақсұт көтерілген. Қолдың түгел атқа қонып әзір тұрғаның мағлұмдады. Әмірші әлгінде он мың қолды үш топқа бөлген: бірінші топты бастайтын нағыз қанқұйлы қолбасылар еді, олардың жау-жүректігі сонша, жалғыз болса да тұтасқан жауға тайлықпай ене беретін; олар маңғұлдарды қақ маңдайдан қақырата ұрады. Келесі топты Иланшы Қадырханның өзі бастамақ, бұлар жаудың терістік қанатынан тиеді. Маңдайдан және сол қабырғадан соққы жеген пәлекеттер оң бүйірдегі Бөгеннің жарлауыт жағасына ойысары анық. Үшінші топты Мақсұтқа табыстаған, ол қиын халде болмаса ұрысқа кірмейді, ұрымтал мезетті күтеді, жаман айтпай жақсы жоқ, алдары екі лек опат болса тықсырған жауды бөгей тұрмақшы. Бұл Иланшы Қадырханның айласы еді. Табиғатыңда қыпшақ ашық далада ұрыс салуға машық.

Бұл хижраның алты жүз он алтыншы жылы, рамазан айы; қазақша қоян жылының қыркүйек айы; жаңаша жыл санаудың мың екі жүз он тоғызыншы жылы, сентябрь айының алғашқы аптасы еді.

Иланшы Қадырхан алдыңа әкеліп тосқан атқа ырғып мінді, аламан тұлпар ерен салмаққа шыдай алмай сырғып кетті. Әзір тұрған қос лек шекесі қылтиған күн астымен сынаптай сырғып жөнелді. Жау қосыны иек астыңда еді. Тұтаса шапқан ат дүбірінен әуелгіде жер сілкінді ме деп ойласа керек, күзетшілерінің көзіне күннің батысынан лықыған бұлт селі көрінген, тырбаңдап аттарына ауыздық саламын дегенше болған жоқ, әлгі қап-қара нөсер бұлты жойқын колға айналды. Жан дауыспен аттан салды. Қосақтап-қосақтап отқа жіберген жылқылар үркіп жөнелді. Орындарынан атып-атып тұрған меркіттер безек қағып көліктерін қуған, үріккен жылқының дені ұстатпай, әлгі қарақошқыл қолға араласып кетті. Көбі қара жаяу қалды, кері тайқыды. Бұлт селі алдыңғы қостармен тұмсық түйістірді, жалмап жұта бастады. Кейінгі жақта шеп құрып жатқан жау атқа қонып үлгірген. Майдан қос үстінде басталды.

Әуелгіде есеңгіреген жау кімнің қыпшақ, кімнің мық, кімнің меркіт, кімнің таңғұт екен ін ажырата алмай жан далбасаға түске н. Қарайып көрінгенге жебе жіберіп өз адамдарын өзі сиретіп-ақ тастады. Қолбасшысы әккі Арсылан дереу дауылпаз тартқызып өз легін шегіндіріп әкетті; жебеге жем болып жұлмасы шыққан алғы топ соңынан ілесті. Иланшы Қадырхан сол қанаттан ұрыс бастағанда анық сезген, сәл кешіксе жау тас түйін жұдырыққа айналып кетеді, астыңдағы атына қамшы басқан. Соңындағы құйындай зулаған жігіттер ол жақ, бұл жағынан ысқыртып жебе жіберіп келеді. Өйтетін де жөні бар, әміршісін қорғағаны. Аламан тасырға тасқаяқтай келіп тиісті. Алмас қылышын оңды-солды сілтей бастады; қолым шығып қалды ма деп қаупайлаған, қызынып алғасын жай отыңдай жайтаңдатты. Тиген жерін алып түседі. Шауып жатқан жоқ, нұқып қана жүргендей. Он шақты ат демнің арасында алдынан ойнақтап шықты. Бір мезетте он саны дызылдап ауырды, жебе қадалыпты, қатты бұлшық етке дари қоймай дір етіп тұра қалды. Тартып көріп еді, суырылмады. Сап жағын қылышымен қиып жіберді. Қарсы беті қақырап сөгілген жауын көрді, бірақ шашылған тарыдай бастары пышыраған жоқ, жасқана ұрыс жасап барады. Етегін түре тиіскен. Соғыстың ең қиыны жауының етегін көтеру, сосын әлгі етекті қақыратып бой-бой ету. Сосынғысы оңай, табаныңа түскені дей бер, өз дегеніңді істеп тынасың. Қылыш шақылы азайып, оның орның найзагерлердің ыңқылдаған сарыны басты. Қоян-қолтық айқастың арасы алшақтап бара жатқаның байқатты. Меркіттер ат үстінде маймылша ойнайды екен, найзаны бұлтылдап дарытар болмады. Көзді ашып-жұмғанша ат бауырына түседі, енді қас қағымда сауырда сұлап жатқаның көресің, оңтайын аңдап арыстанша алыса кетеді. Үстерінде сары тон. Тауда өсетін түйежапырақтың тамырын кептіріп, соны қайнатып нарпос деген бояу жасап, тонды әрлеген. Әлгі тондары дыр-дыр етіп жыртылғаны болмаса иесінің түгі қисайып жүрген жоқ. Енді аңғарғаны, тондары тым үлкен де денелері шағын көрінді, сонда найза мүлт кете береді. Қыпшақтар мен меркіттер кезек түсіп жатыр; майдан ұзаққа созылатын түрі бар. Айла ойлап, айналасын бағдарлаған. Жаудың ортаңғы шебі бұзылып, қыпшақтың мықты қылышынан жусап түскен екен, енді қалғаны оң қанатқа ойысып барады. Арқасынан сүйеуі кеткен терістік беттегі тонды перілердің шебі оңай сетінеді. Ұрыс басталар алдыңдағы Иланшы Қадырханның айласы орындалды. Жау денесі лықсып барып Бөгеннің жарлауыт қабағына ұрды. Қыпшақтар атойлап шауып қоршауға алды. Алды өзенге кептеліп, арты бошалап берекесі кеткен пәлелер күйрей жеңілді. Бас сауғалап қашуға да шамасы келмеді, қылпыған қылышқа келіп өздері түсті.

Қыпшақ қолы жеңіске масайрап желігіп алған; мысы түсіп, үрей жайлаған азын-аулак жауды жәукемдей жөнелді. Иланшы Қадырхан жау қолбасшысы Арсыланды іздеді. Қалын шоғырдың ортасында болар деп болжаған. Қасындағы жігіттер: "хан кетті", деп айқай салды. Сөйтсе, сол жақ шетте сала құлаш ақбоз атты көсілтіп барады екен. Денелі жан көзге демде түсті. Соңынан салды. Ығы-жығы майдан даласынан суырылған сүңгідей болды; алда Арсылан, соңында Иланшы Қадырхан, тізбектеле созылып қайқаңға көтерілген. Әміршінің көз алды қарауытып жүре берді. Әлгіде қара саныңа қадалған жебенің салдары ма деп ойлады, қан көп кетті деп қаупайлаған. Көз алдың түгел тұндырып қарауытқан жау легі екен, шегі-шеті жоқ, жапырылған қоғадай болып жақындап қалған. Арсыланның құтылып кететін түрі бар, әрі ызадан, әрі жеңісінің көпке созылмасын сезген Иланшы Қадырхан қорамсаққа қол салды. Жебесін оңтайлады. Алдынан қарсы шыққан қолды көріп Арсылан арының басқан екен, аралары тез қысқара түсті, бұл ұзын жебені адырнаға салып шірене созғанда садақтың солқылдақ сабы сол саусағына келіп тірелді, жіберіп қалды. Жебе зырқырап ағып Арсыланның желкесіне қадалды, алып дене шалқайып кетіп құлай жаздады, бойын түзеп ат басын кері бұрды. Иланшы Қадырханға қарай бірер тебінді, аузын ашып әлдене айтқысы келетін секілді, ұмтылып келеді. Иланшы Қадырхан қалт кідіріп екінші жебеге жармасқан. Арсылан атының жалын құшты, Інжу бойының сәмбі талынан жасаған кішкене таяқ желкесінде шошайып кетті.

Кідіруге болмайтын еді, тұлпарың орныңда шырқ айналдырып, шауып ойпатқа түсіп жоқ болды. Соңынан қуа шыққан жігіттерге бетпе-бет ұшырасты. Қыпшақ сарбаздары майдан даласын тастап шықсын деп жарлық жасады. Өзенді жағалай шауып Мақсұт қолына қосылуға әмір етті.

Сұрапыл дауылдай желке тұстан қаптап келе жатқан жау легін көргенде жүрегі зірк ете ойқастап шығып, қолбасы соңынан қаша жосқындаған. Заманалар бойғы соғыс тарихында нешеме қолбасыны қайраңға отырғызған, бармағын шайнатқан, жеңіліс таптырған осындай жүрек шайлығуы еді. Жүрегі шайлыққан қол бопсасыз баламен пара-пар. Ол қанша мықты бола тұрса да жасқанып шабады, қанша қайрат қылса да қылышы қылпып түспейді, жебесі тимейді, найзасы батпайды, аты жүрмейді. Тасқа түскен пышақтай арманда кеткенің содан. Осы жүрек шайлығуына қарсы қаншама тәсілдер табылды, нешеме ұрандар айтылды, атойлар шақырылды; әйтеуір саңлақ, қолбасылар сарсаңға түскен. Саның соққан. Кейін шегініп бара жатқан қыпшақ қолын да осындай жаман жағдай басталған. Аттар бырдай болып шашылған өліктерге сүріне берді, қол бытырай жайылып шегінген; дәл осы мезетте ұрыс басталса қыпшақтарға опат келеді. Жандарын сақтаған нәрсе жаудың әлі жете алмай келе жатқаны еді. Шегінген қол мен лықыған селдің арасы қысқара берді.

Дәл осы жағдайда жаумен ұрыс салуға әсте болмайды. Олар бытыраған қолды бұлқынуға келтірмей жұтып жібереді. Қарсы шауып тіреске түскені ләзім. Иланшы Қадырхан қолды кідіртпеді, сәл болса да уақытты ұтқысы келді, аз болса да арттары тың қолға жақындап табан тіремекші еді. Артынан мықты сүйеу сезінген самала тайсалмай ұрысары хақ; ең бастысы әлгі шайлыққан жүректі басып алуға болады. Осы жайттарды санасында кезек салмақтаған Иланшы Қадырхан сырғып бара жатқан ержүрек батырларын көргенде қан жұтқандай сезінді, өзегін өкініш тілді, қанезу қырқаларды көзбен шолды. Әлгіде Мақсұтқа жөнелткен шабарманнан хабар күтті. Ат тізгінің тартып, шырқ айналып кері бұрылды, жауға қарсы беттеп тұрды. Әйгілі қолбасылары да әр жерде жігіттерін топ-топ қылып үйіріп кідіре бастады, қанқұйлы ұрысқа әзірленді.

Қаратаудың көне қырқасынан асып төгілген жау қыпшақтар мен Арсылан қолының қақтығысын сәске түсте естіген. Естіген де ат жалын түйіп лек-лек болып ашық даладағы майданға асыққан. Әуелгі лекті ұйғыр султаны Бауыршық бастап келе жатқан; оның жетегінде қос жүйрік бар; ұрыс үстінде ауысып мінеді, таңнан кешке дейін қолы талмай қылыштасатын сұрапыл күштің иесі тұғын. Кеше түннен ат үстінен түспеген. Асудан енді аса бергенде қыпшақтың бір топ қылышына кезікті. Әлгі иттер қысаң аузында тұрып алып қане жіберсінші, кешке дейін қырқысқаны. Ен жақсы қылышкерлері қапелімде опат болды. Зәнталақ-ай, қыпшақтың саяқ тобын қаңсылатып қырып салып, бірер желаяғын қашырып тынғанда бармағын шайнады ғой. Шайнамай қайтсін; құтылып кеткеннің бірі өзінің ата жауы, бауыздау құныкері Ошақбай екен. Кеш таныды. Әлгінің төбесінде найза үйірген ептілігін, азынап шабар айбатын шырамытып, "қызыл көзді қайда көрдім", деп тұрған. Ат жалын құша құлаған бір қыпшақ: "бақұл бол, Ошақбай!" деп айқай салған. Төбесінен күрзі түскендей сезінді. Соңынан тырапайлап қуып берді. Астыңдағы айғыры болдырып қалды. Сонда, айдалада, ашу үстінде атының қарның жарып салып, жер бауырлап жылап жатқанда соңынан мініс жетелеп нөкерлері жеткен. Енді міне салпаңдап, қос тұлпар жетелеп, құныкерін қуып, қолдың ең алдыңда келеді.

Сосынғы лекті Жетісу бойын жайлаған жұрттың ел ағасы Тәжібек деген бастаған, көп шайқалған саба секілді семіз денелі кісі еді. Сүйіп жейтін асы сойған жылқының шикі үлпершегі, сусыны биенің шикі сүті болатын. Көз ұшындағы қалпақты құлата беретін сұңғыла садақшы еді. Кешелі бері қарны қоңылтақсып, көзіне пышаққа іліккен жылқы елестеп, мәңгіп, жүдеп келе жатқан. Қорамсағы қалың жебе, қайта-қайта қолын жүгірте береді, қан тартса өстетін.

Үшінші лекті Қадан деген қалмақтың қатынқұмар қолбасысы бастап келеді; соңында сүмеңдеген бір оқ сарбазы бар.

Төртінші лектің алдыңда Алақ нойон, астыңдағы атынан гөрі өз денесі үлкен, үйдей жылқының арқасына балшықтан оба орнатып, соның төрт тұсына "мынасы қолы", "мынасы бұты болсын" деп бөрене қондыра салғандай, арса-арса алып адам тегі. Басы жалаңбас, шашын тықырлап қырғызған, қылыш осқан ба, әлде құйқасы күйген бе, қатпарланып жатқан тулақ секілді. Бас терісі келіспеген пенде еді. Әрәдік атын бұрып соңында шөжедей шұбатылған сарбаздарын сыбап боқтаудың астына алады.

Бесінші, алтыншы лекті маңғұлдар "түмен" деп атайтын. Өйткені лектің қолбасылары мен сарбаздары ішінара манғұл руларынан еді. Унер-Гулижа мен Гугус-Гулижаның қолы бұл; кіл жебемен жарақтанған, белдеріне бір-бір арқан байлаған шабандоздар. Алыстағыны садақпен жайпайды, жақындағыны қыл тұзаққа түсіріп, тақымға басып сүйреп әкете беретін.

Қыл тұзақ тастауға аса шебер жандар еді.

Жетінші түменнің басында Бала сағын, Орта сағын, Бас сағын шаһарларын күлге айналдырған Төлен-жерби келеді. Сары шатырда Төлен-жербидің орны ерекше, қаһанның қарсы алдыңда отыратын. Қағанның қарсы алдыңда отыруға көп қолбасы жарамайтын. "Қаһарына ұшырап қаламыз", деп қиғаш ойысатын. Әрі Төлен-жерби аса шешен, тапқыр, ұлу кісі болатын. Сөзуарлығын жаратты ма, әлде қолбасылығын ұнатты ма, өзге рудан болса да қаған оны "Отырарды алған соң сені нойон етемін", деп дәмелендіріп қойған. Төлен-жерби онысына да тәуба айтады. Әйтпесе, Арсылан, не Бауыршыққа ұқсап қолдың ең алдыңда жүрері анық еді, содан бірінші болып қан шеңгелдер еді, мұрттай ұшып мүрдем кетер еді. Саптың соңында бүлкектеп жүріп жан сақтағанға не жетсін. Нойон аталып, алшаң басып алты алашты билегенді айтсайшы!..

Сегізінші түмен Қаратаудан бері асқан жоқ әлі. Оны әйгілі Шики-Хутуху нойон бастап келе жатыр. Шики-Хутуху нойон әдетте шаһар алынып, қақпасы ашылып болған соң талауға, тонауға ғана қатысады. Қолы қырылған елді шабады. Қаһанға мол қазына жинап беретін жидашы жан. Баяғыдан арбалары ауырлап,түйелері мамырлап түмен соңында қалған. Сарбаздары кілкіген семіз, жетектегі жылқылары майдан әзер жортады. Қолдың жартысына жуығы майданға түспей, тұтқынға іліккен қыздарды, қатындарды нойондарға үлестіріп қызылмай болып кетеді.

Тоғызыншы, оныншы түмендер Шу өзенінің ну шалғынды жағасында тынығып жатқан. Бұл түмендерді сұңғыла колбасы Сүбідей мен Жебе бастайды. Шатырлардың жібек шілтері ақырын тербеліп, ошақтардың тік көтерілген түтіні танауды қытықтап, ит біткен көлеңке іздей бастаған. Қолдың дені өзенге ат жууға кетті. Сүбідей төр алдыңда сұлап түсіп, құмалақ ашуға кіріскен. Құмалақты араластырып ақ терінің үстіне шашып жіберді, сөйтті де арбаңдап қайта жинады, ойша мөлшерлеп үш топқа бөлді. Бөлінген үш үйме құмалақты алдыңа тізіп қойып азырақ тыным алды, көзін жұмды, құмалақты түнімен сан дөңбекшітіп мазалаған жас тоқалына ашпақшы. Көзіне елестетті; манғұлдың қол астынан қашқан меркіт ханы Түктіханның қызы еді, Ырғыз өзенінің жағасында қашқындарды қырып салып, ханшаны қағанға сыйлаған, қызын өзі алған, сол жас тоқал кәрі денесін қайта жасартып еді, тұла бойына ыстық бір леп қосып еді; бүгін түнде түсінде жалаңаш жүр екен. Жаман шошынған. Құмалақтың басы тақ түсті, тұйық болғаны, тоқал тірі, ешқайда кетпегені. Кеудесі көтеріңкі, екі жұп қатар түссе, осылай жоритын. "Бұл қар несіне жетісіп кеудесін көтереді", деп күңкілдейді Сүбідей. Бүйірге тағы үш-үштен тақ түсті, ойпырмай, етегінде жалғыз дара құмалақ қалды. Қолы дірілдеп ауада қалт кідірді, құмалақты орныңа қойған жоқ. "Етегі ашық қой қардың, әб-бәсе, жалаңаш жүруі жаман еді. Баһадүрлердің бірінің тырнағында кеткені, басқаға жем болғаны". Сүбідей құмалақтарды шашып жіберді, күңіреніп тізесін құшақтады. Сырттан дабыра естілді. Басын көтерген. Қолын кеудесіне айқастырып нөкері кірді.

— Тақсыр, Тоғышар нойон келіп тұр, — деді.

— Жібер! — деді Сүбідей еңсесін жинап, жанарындағы жасты сүртті. Сырттан сүмпің етіп нойон кірді, ұры тазыдай шатыр ішін тінте қарады, бір тізерлеп шөкелеп отырды да. басын иді. Сөйлеуге рұқсат сұрағаны. Тең иықша тілдесер нойон болса да мұның жасын сыйлағаны. Қағанның құқы солай.

— Қаратаудың арғы етегінде қыпшақ қолымен кезіктік. Андып тұрып тарпа бас салды, Арсыланның қолы түгел опат болды. Қазір Бауыршық пен Тәжібек жұлқысып жатыр. Нойондар кіріспесе жеңе алатын емес. Қайтеміз?

— Қол шамасы қанша екен?

— Он мыңдай болады. Әзірге жартысы жер құшқан.

— Онда әлгілер де жетеді. Кешке дейін жеңісе алмаса ұрысқа Алақ нойон әм өзін түсесің!

Тоғышар нойон қайтып жауап жатқан жоқ, артымен жылжып шығып кетті. Өзінің әзірге жоғалтары жоқ. Тәжібек пен Бауыршықтың сілікпесі шықсын, жүндей түтілсін, сосын дайын жеңісті қалпақпен ұрып ала қояды. Қолдың аттары, жарақтары түгел өзінікі болады. Қаһан құлағына да өз аты дабырайып жетеді. Туасы қыпшақ жұртына қожа болып қалуы да ықтимал.

Тоғышар нойонның бұл ойы орындалмады, арман еткен абыройы көзінен бұлбұл боп ұшты, қыруар мүлік жетімнің тойына ұқсап көмейін толтырмады; қайта қан құстырды, запы қылды. Көрер сұмдығы күн батар алдыңда басталды.

Қыпшақ қолы сына секілді-тұтаса шауып Бауыршықтың қалың легін дәкедей ыдыратты; сосын Тәжібектің тірсегінен сойыл соқты. Сойыл соққандай сезілгені сол, алғы сапы найзаға шаншылып, кейінгісі жебеге егіліп түсе бастағаның көргенде, жігіттер жапырыла ықты. Ат бауырына жатып зытты. Тоқтатарлық күш болмады. Басқа ұрған жыландай болып иретіле шауып әр тұстан тиіскені болмаса, зәрі қайтты, азудан айырылды. Қыпшақтардың да қолы орасан-сиреген. Сонда да салалы саусақтай жалғыз ымырадан шықпай, тұтаса қимылдайды, шендесе шұбырады. Жау күшін қайта жинап, ақтық айқасқа түсуге жұмылып бакты, Бауыршықтың да, Тәжібектің де жан далбасадан өзге әрекеті азайды. Жігіттері кері тайқи берді. Өстіп жүріп нойондарға таба болды, олардың көз түрткісіне айналды, атойлап азынай-азынай дауыстан қалды, қан түкірді.

Осы мезет қыпшақ қолы кеңінен серпіле берген. Ортада жалғыз жігіт қалды. Найзасын көкке шаншып айқай салғаны.

— Жекпе-жек! Жекпе-жек!

Ортадағы Ошақбай батыр еді, әлгіде келіп қосылған, енді қыпшақ қолын сәл болса да тыныс алдырмақшы, арыстандай айбар жасап айқайлап жүр.

— Бауыршық, жекпе-жек!

Бұл кезде жау жағы да кейін серпілген. Дал-дұлы шыққан етегін жия бастаған. Бауыршық дауысты таныды. Қолдың алдыңа ойқастап шығып атынан түсті, тың тұлпар әкелуге жарлық етті. Найзадай қатқан құба айғырды жетелеп келіп алдыңа тартты. Бауыршық жылқының тізгінің түйді, тартпасын қатайтты. Атқа қонды. Қылышын қолына алды, садақты ерінің басына байлады, найзаны тақымына қысты. Екі жақ та сілтідей тұнып үнсіз қалған, әркім-ақ жеңіске деген үміттің осы қос жігіттің жекпе-жегіне байланысты екенің: не үзіліп түсерін, не жалғанып кетерін анық сезген. Сезген де жандарын шүберекке түйген. Бауыршықта өз кезегінде "жекпе-жек!" деп барқырады.

Баяғы заманғы жекпе-жек салты бойынша ұрысқа әркім өз қалаған қаруымен шыға беретін, жылдар өте салтта өзгерді, тәртіп те көбейді; енді жекпе-жекке кім шақырса сол жарақ таңдаудан қалыс қалады, қарсыласына қарайды, соның қаруына сай қару алады. Ошақбай да сөйтті. Шебер меңгеретін найзасын тақымына басып, қайкы қылышын қолына алған. Ұрысқа әзір екенің білдірді. Екі батыр ұйтқып майданға шықты. Бір-біріне үңіле шапты, әуелгі қақтығыста-ақ алып түсетіндер болады, бұлар өйте алмады, болат қылыштар шың-шың етті. Қайта айналып екінші мәрте шүйлікті, бұл жолы аттар шырқ үйіріліп қосақталып қалды, бар пәле қылыштан-тұғын, болат жүзі шайнасып түскен. Ошақбай жауының ақ көбікті езуін көрді. Бауыршық қан толған қызыл көзді дерді. Осыдан қарсыласын қылышпен шауып түсіре алмаса халі мүшкіл, Ошақбай сұңғыла найзагер, қолына найза тисе-ақ бой бермей кетері анық. Осыны ойлаған Бауыршық жанталаса жұлқынып қылыш ойнатты, қарсыластың қатты тойтарғаны соншама, алақаны жаңғырығып, сай сүйегі сырқырады, қаруды түсіріп ала жаздады. Ендігі кезекте ат қолтығына ауып үлгірген, алмас қылыш ерінің басын шауып түсірді. Батырлар ажырасып жүре берді. Қайыра түйіскенде Бауыршық оңтайлап ұрып қарсыласының қалқаның қақ айырды. Жекпе-жектің алғы шарты тамамдалды, үш мәрте тайталастан соң әркім келесі жарақты жұмсауға ерікті. Бауыршық атын кері бұрып жатып байқады, Ошақбай қылышын қынабына сүңгітіп, тақымынан найзасын алуға оңтайланған екен. Жүрегі зу ете түсті, ырғай сапты, болат ұшты ұзын ұңғы кеудесіне қазір-ақ кіргендей сезінді, бұл жаман ырым. Қылышын лақтырып жіберіп, жалма-жан жебесіне жармасқан; қыпшақтар жағы шу ете қалды; садақты ең соңында жұмсауға қажетті, әрі қалқансыз қалған кісі жебеге оңай түседі. Ет қызуда ештемені андамаған Ошақбай найзасын үңіле ұстап жауына ат қойған, анау тайқып шыға келді, тұлпарының басын бұрып қашуға айналды. Енді маңғұлдар жағы бебеуледі. Ошақбайдың жауына ат бойы ғана жақындауы жетер еді, найзасын жалғыз толғап Бауыршықты тымақтай қағып тастар еді, анау жеткізер емес, сынаптай сырғып бұлт-бұлт етеді. Сөйтіп бара жатып садағына жебе салып үлгірген. Атын кілт бұрды, Ошақбайдың найзасы кеудесіне қарыс қана жетпей қалды, дір етіп кідіріп қалды, садағын тартып жіберген. Жебесі Ошақбайдың найза ұстаған оң қолының қарына қадалды. Найзасы түсіп кетті. Бауыршық ат басын бұрып алып тағы тырақайлады. Ошақбай тұлпарын сыңар езулеп тартып еңкейіп барып найзаны жерден іліп алды. Бойын түземек-тұғын, көтеріле берген, екінші жебе кіндігінің астынан дір етіп қадалды, қадалды да жарымына дейін сіңді. Батыр ат жалын құшты. Қолынан найзасын түсірген жоқ-ты. Бауыршық қашып жүріп жекпе-жекті опасыздықпен жеңгеніңе мәз, қан түкіріп тобына барып қосыла берген.

Қыпшақтар жағынан ақ сүмбе тұлпарға мінген бір әйел шырқырап жылап батырдың алдынан ойқастады. Жетіп барып Ошақбайдың қолтығынан сүйеді. Бұл — Баршын сұлу еді. Жас келіншектің қара көтеріп айтқан ащы зары майдан даласын шымырлатты, қыпшақтар қабырғасымен қайысты, найзаларын темен салды. Жекпе-жекті алыстан шолып, аһ ұрып тұрған Иланшы Қадырхан жаман жүдеген. Тап қазір ұрыс басталса қыпшақтар жағы түтіліп шығары анық. Күн еңкеюге әлі сүт пісірімдей мезгіл бар. Соғыс салты бойынша ұрыс күн батпайынша бітпейтін. Әрі батыры жеңіп, әрі бойына желік кіріп үлгірген жау жағы тұтаса қимылдай бастаған.

Иланшы Қадырхан тұлпарын көсілтіп ортаға шықты, жау жағынан жекпе-жекке кісі шақырып шырқ айналды, әрі күйіктен, әрі тоз-тоз болып жеңілуден сақтап қалар жалғыз жол осы секілді. Ойға салып салмақтап жатуға мұршасы жоқ-тын. Жау жағын қалт кідірткен зор дауыспен "жекпе-жек" деген сөзді үш мәрте қайталады.

Бір елдің әміршісіне қарсы жекпе-жекке келесі елдің әміршісі ғана шыға алмақшы. Қаған әлі майдан даласына жетіп үлгірмеген. Мұндайда қаған тұқымы, әміршінің оң көзі Тоғышар нойон ғана ұрыса алады. Салт жолы, дәстүр дегені осы.

Иланшы Қадырханға қарсы Тоғышар нойон шықты. "Ә- ә" десіп шабысқан әуелгі шайқаста маңғұлдың қылышы қақ бөлінді, екі аттылы екінші мәрте түйіскенде Тоғышардың басы домалап жерге түсті.

Манғұлдар жағы күңіреніп кетті, дауыс көтеріп, шұбыра жосып нойонның басына үймелеген.

Күн батып іңір үйіріле бастады. Алыстан иесіз босқан жылқылардың кісінегені келеді. Жаралылардың зарлаған даусы зорайды. Иланшы Қадырхан жігіттерді түгендеді. Осы далаға жеткен он мың қолдан төрт жарым мыңға әзер ілінер сарбаз қалыпты. Маңғұлдың екі жарым түменің жайпағаны анық. Әр қыпшақ бүгінгідей майдан берсе құжынаған жаудың әлі-ақ таусыларына сенеді. Енді сетінеген қолды сығымдап Отырарға жеткені жөн.

Мақсұтты шақырып алды. «Аты жүйрік жүз жігіт ал да осында қал. Түнімен от жағып шығасыңдар. Таң алдыңда шегініп кетіңдер», деп жарлық жасады. Жау қыпшақтар жаққан отты көріп ертеңгі ұрысқа қамданады; нойоның арулап, басына тас үйеді, қыпшақтардың қайсарлығын дәріптейді.

Әмірші ендігі колға дереу шегінуге жарлық етті. Бөген даласын тастап жылыстап жөнелді. Таң әлетінде сабау астына түскен шекпендей түтесі шыға тозған аз ғана қыпшақтар Ошақбай батырдың денесін алып Отырар қақпасына енген.