««шикізат, астық ТҮйір және жарма өнімдерінің сапасын бақылау»

Дәндердің тазалығын зерттеу үшін ұзындығы дәннің тегіне байланысты болатын екі аспаға саламыз.

Аспаны дәннің негізгі мәдениетіне және қалдыққа бөледі. Дәннің негізгі мәдениетіне берілген дәннің зақымданбаған мәдениеті жатады. Оларға сонымен қатар берілген мәдениеттің зақымданған дәні де қабығы жоқ дәннің жартысыда жатады. Алайда орташа жағдайда егінді жинағанда қабықсыз және залалданған қабықтары бар дәндер саны көп болмайды. Сонымен қатар, дәндердің отырғызу мөлшері дәннің егу жарамдылығын анықтаумен бекітіледі. Кейбір дәндердің негізгі мәдениеті бос және аязға төзімді деп санайды. Зерттелетін дақылдардың барлық сапалы емес дәндерін қалдыққа жатқызымыз: 1. Орнатылған размерлі елеуіштен өткен ұсақ және солғын тұқымдар; 2. Солғын дәндерді (өте бүріскен, орташа тұқымның үштен бір бөлігін алады); 3. Түбіршігі өскен немесе көлемі дәннің жарты бөлігіне тең дәндер; 4. Шіріген дәндер; 5. Басылған және жаншылған дәндер; 6. Сынған және зиянкестермен зақымданған дәндер. Дәні жартылай аз немесе аз болады, қабығы жоқ болады.

Қалдыққа сонымен қоса қоспаларды да жатқызады, олар келесідей фракциялардан тұрады: 1) арамшөпті өсімдіктердің барлық тұқымдары; 2) мәдени өсімдіктердің барлық тұқымдары, таза және зақымдаңған түрлері; 3) саңырауқұлақтардың бас қалпағы және бөліктері; 4) нан запасының тірі зичнкестері және олардың тірі дернәсілдері; 5) жер кесегі, тастар, кеміргіштер мен жәндіктер; 6) сабағының жемістік және тұқымдық қабығының сынуы, гүлдік қабатының жойылуы, өлген зиянкестермен дернәсілдер.

Қалдықтың барлық фракциялары отырғызу материялының сапасына қатты әсер етеді. Сөйтіп, арамшөпті өсімдіктердің дәндері топыраққа түсе отырып, отырғызылған заттарды және жаңа егістік партияларын ластайды. Сонымен қоса мәдени өсімдіктер дәндерінің болуы да кері әсер етеді. Әсіресе, дәнде каронтинді арамшөптердің болуын мұқият бақылайды.

Әртүрлі саңырауқұлақтардың склероциясы, бас қалпағы және бас кесегі өсімдіктің ауруының көзі болып табылады, сондықтан олардың құрамы қатаң нормаланады. Отырғызу материалының кейбір түрлері үшін олардың болуы жіберілмейді. Әсіресе, бөліктердегі бидай.

Нан запасының барлық тірі зиянкестері - жәндіктер отырғызу материалдарына жіберілмейді, ал тұқым партияларында кененің болуы оның дәрежесін 3-ші дәрежеге дейін түсіріп тастайды. Қалған қоспалар біркелкі отырғызуға кедергі жасайды, сақталуын төмендетеді және отырғызу нормасына әсер етеді.

Қалдықтың 1 данасында 1 кг арамшөп тұқымдарының және дәнді дақылдар дәндерінің саны есептеледі. Бас қоспасы, склероциналар споралары және басқа саңырауқұлақтарды жеке өлшейді және пайыз бойынша білдіреді.

Бөліктегі есептелген қоспаларды, бас қалпағының құрамындағы массалық споралардың кернейін және басқа саңырауқұлақтардың склероциясын былай анықтайды: а) дән дақылдарынан анализ үшін 10 г-нан көп орташа үлгі бойынша алынған аспаны таңдаймыз; б) дәнді дақылдарында 10 г-нан және одан аз аспа массасында 5 г таңдаймыз.

Каронтинді арамшөптердің болуын және болмауын барлық дақылдарда орташа үлгі бойынша анықтайды. Егер қалдық 1-ші және 2-ші кластардан масса бойынша нормадан аса, қалдық топтарды бөледі.

1000 дәннің массасы. Дәндік материалдың сапасын сипаттайтын, оның ірілігі мен толықтығын көрсететін ең маңызды белгілердің бірі.

Дәндердің аурулармен зақымдануы. Ауыл шаруашылығында өсімдіктердің ауруы үлкен шығын келтіреді, егіс мөлшерін төмендетеді және сапасын түсіреді. Өсімдіктердің негізгі аурулары тұқым және топырақ арқылы таралады. Дәннің зақымдалуы келесі тәсілдермен зерттеледі: макроскопиялық, ценртифугалау, биологиялық, люминистенция арқылы. Анализ нәтижесін пайыз бойынша немесе бі бөлікке 1 кг дәннен көрсетеді.

Макроскопиялық тәсіл. (Дән үлгісін жай көзбенде көруге болады) Фитогенді саңырауқұлақтардың қыстық түрін анықтайды, бас қалпағын және қалпағындағы споралардың үгіндісін анықтайды.

Центрицугалау тәсілі дән бетіндегі саңырауқұлақтардың спораларын анықтайды. Оларды сумен мұқият шайқау барысында үлгіден табады. Шайылған суды центрифугалау пробиркаға құйып, 3 минуттай ценртифугалайды. Тұнбаны тұндырады, пипеткамен тамшы алып, заттық шыныға салады және препаратты микроскопта көреді. Әрбір пробиркадан 5 препаратты қарастырады. Бұндай тәсілмен, злакты мәдениеттердегі және сарымсақтағы спораларды көре алады.

Биологиялық тәсілді саңырауқұлақ пен бактерия дәнінің ішінде болған жағдайда ғана қолданылады. Ол дәндердің ылғал камерасында немесе қоректік орталарда өсумен шектеледі.

Петри, Кох стерильді ыдыстарында өсімдік ылғал камерасын құрады, түбіне ылғалды стерильді фильтрлі қағазын, марлы немесе құм салады. Түсірілген дән үлгілерінің аурумен залалданғанын анықтау үшін дән үлгілерінің тазалықты анықтағандай массасын алып аспаға салады. Аспадан қалдықты бөліп алады. Негізгі мәдени дәнді шыныға салып, араластырып және 4 үшбұрышқа бөледі. Әрбір үшбұрыштан 25 дәннен санап алады. Анализ үшін 4 үлгінің әрбірінен 50 дәннен алады. Бұл дәндердің беті стерилизацияланады, 5 мин 0,5 пайыз KMnO₄ ерітіндісінде немесе 1 мин 95-96 пайыз спиртте сала тұрады. Бұндай өңдеуде дәндердің бетіндегі барлық микроптар өледі. Стерильденген дәндерді ылғалды камераға салады. Белгілі уақыттан кейін оларды қарастырып, жұмсақ жасушаларының бактериялармен зақымданғанын анықтайды.

Дәннің анализі үшін қоректік орталардың әртүрлі қатты орталары қолданылады. Оларға стерильді дәндер жайылады (4 үлгі 50 дәннен). Қарастыруды рет бойынша 3 күннен бастап анализ біткенше қарастырады.

Алдын-ала анализ үшін люминистентті тәсіл қолданылады. Негізгі дәнді дақылдарды қара қағазға салып, ультракүлгін жарықтағышқа салады. Бидай дәнінің сау түріні көкшіл, қою көк немесе көк күлгін түсте жарқылдайды. Зақымданған дән басқа түсте болады. Мыс, бұршақ дәні аскохитоз және фузориозбен зақымданғанда күңгірт қоңыр қызыл түсте болады.

Дәннің ұқсастығы және өсіп-өну энергиясы. Себулік сапасының көрсеткіштері ішінде дәндердің ұқсастығы мен өсіп-өну энергиясы маңызды орын алады. Дәннің ұқсастығы мен өсіп-өну энергиясы жақсы климаттық жағдайда және агротехника дұрыс болғанда үнемі жақсы өнім береді.

Егулік пен себулікке жарамды дәндердің мөлшеріне қарай ұқсастықты анықтайды. Дәннің ұқсастығы дегенде олардың қалапты дамыған өскін беретін қасиетін түсінеді.

Дәннің ұқсастығы оптимальды жағдайларда мемлекеттік стандарт бойынша, өнім шығуы бойынша анықтайды. Ұқсастықпен қатар дәннің өсіп-өну энергиясында анықтайды. Дәннің өсіп-өну энергиясы деп олардың тез және біркелкі өсіп-өнуін айтады.

Осы көрсеткішті анықтау үшін 100 дәннен тұратын 4 үлгі алады, ал жемдік арахис, бұршақ, асбұршақ және асқабақ дәндерінен 50 дәннен тұратын үлгі алады.

Дәндерді өндіру және Петри табақшаларына кварцты құм немесе фильтрлі қағазға салып орналастырады. Дәндерлі өндірітін орындар стерильді болуы қажет. Дәндерді орналастырмас бұрын оларды ылғалдандырады.

Ұқсастық және өсіп-өну энергиясының мерзімі стандарт бойынша нормаланады. Өсіп-өну энергиясы мен ұқсастықты анықтағанда қалыпты өскен дәндерді ұқсас деп есептейді. Оларға дамыған өсінді және түбірлі өсінді берген дәндер жатады. Олардың ұзындықтары дәндердің түрлі тұқымдас түріне байланысты. Мысалы, бидай мен қарабидайдың ұқсас дәндеріне қалыпты дамыған түбірі бар және негізгі түбірдің өлшемі дәндердің ұзындығынан кем емес, ал өсіндісі дән ұзындығының жартысынан кем емес дәндерді жатқызады.

Ал ұқсас емес дәндерге: өспеген, ісінген дәндер, сондай-ақ ісінбеген, ісінбей қалған қатты дәндер, шіріген дәндер, қалыпты өспеген дәндер және де түбірі жоқ немесе тамыры жоқ дәндерді жатқызады.

Өсу күші. Өсіп-өну энергиясы және ұқсастығымен қатар дәндердің егіндік қасиеттерінің көрсеткіші болып, оларға топыпақ бетіне шығып, жақсы жеміс беруі үшінқосымша көрсеткіштердің бірі өсу күші болып табылады. Бұл көрсеткішьі анықтау қажеттілігі зақымдалған дәндерді анықьау кезінде туады. Өсу күшін бір сұрыпты партиялардың басқа көрсеткіш бойынша ұқсастығы кезінде салыстырмалы түрде анықтайды.

Дәннің өсу қабілеттілігі. Физикалық жетілмеген дәндерде және төменгі температурада сақталған дәндерде көптеген жағдайларда біркелкі өну байқалмайды, сондай-ақ кейде қысқа мерзім ішінде дәннің өсу қабілеттілігін білу қажет болады. Сондықтан ұқсастықты анықтаудың стандартты әдістемесін қолдана алмаймыз. Осындай жағдайларда дәндердің өсу қабілеті деген көрсеткіші анықталады. Ол әдетте дәндік материалда тірі дәндердің болуымен сипатталады. Ал тірі дәндерді өлі дәндерден ажырату тәсілі оларды тетразолмен немесе фуксинді қышқылмен бояу арқылы анықтауға негізделген.

Тірі дәндер қызыл немесе малина түске боялады, өлі дәндер боялмай қалады.

Себулікке жарамдылық таза және біркелкі ұқсас дәндердің үлгідегі пайызы бойынша анықталады. Оны мына формуламен анықтайды.

Х=АБ/100

Бұл көрсеткіш себулік нормасын дұрыс есептеуге және одан жақсы өнім алуды қамтамасыз етеді.

Кенелер үшін зақымдану дәрежесі азық-түлік дәндерінің зақымдану дәрежесімен бірдей. Сонымен қатар, далалық зиянкестермен зақымданған астық тұқымдар үшін құрамындағы зиянкесті анықтаудың ерекше әдістері бар. Құрамындағы тірі зиянкестер немесе олардың лечинкалары бар дән партияларын себулікке қолдануға тиым салынады.

1) бақылау нысанын (үрдістерді анықтау кезеңдерініңжүйелерін, маңыздылығын астық түйірі мен өнімдерін сақтау орындарын).

2) сынаманың орны мен әдісі.

3) анализ әдістері мен көрсеткіштер. 4) бақылау кезеңділігімен ұзақтығы.

Астық түйірі мен астық өнімдерінің дәнінің ұзақтылығы зертхананың жабдықталуы мен әдіске байланысты. Сонымен қатар, біліктілігі жоғары мамандар қажетті. Жақсы нәтижені алу үшін еңбекті ұйымдастыра білу керек. Олар астық түйірін қабылдау, оларды тазартуда да бақылау кезінде келтіру, сақтау және басқа операциялар кезінде конвейерлі ағымды әдіс арқылы қолданылады. Ағымды әдіс зертхана жұмысшыларына арнайы орны жеке-жеке тапсырмалармен беріледі. Ол кезде жұмысшыларға тек бір немесе бірнеше функциясы орындауға тура келеді. Ол жұмыстың күрделігі мен орындау ұзақтығына байланысты. Сақтау қоймаларын бақылауды тәжірибелі лаборанттарды тағайындайды. Оның жұмысының нәтижелігі, оның тиянақтылығына көп әсер етеді. Әр бақылау нәтижелерін бақылау журналдарына жазып отыру арқылы қадағалап есептеп шығады. Нәтижелерді рәсімдеу жүйесі сапасының қарастырып, толығымен қадағалау нан өнімдерін дұрыс сақтауына тура жанама жұмысшылар үшін ыңғайлы болу тиіс қоймаларда астық түйірдің барлық көрсеткіштер жағдайы хронологиялық реттіліктерін тексеру күні әр қойма секция бойынша және әр қабат бойынша жеке қадағалау журналдарына түсіп отырады.

Тәжірибелік сабақ № 2

Астық түйір балғындығынның көрсеткіштері.
Жұмыс мақсаты: Астық түйір түсі, жылтырлығы, иісі, кей жағдайда дәмін ажырата білу.

Сақталатын астық түйір жағдайы мен толық құнды қасиеті оның балғындық көрсеткіштері түсі, жылтырлығы болып табылады. Жас астық түйір қалыпты дәм болады. Кеткеннен кейін жылтыр түс пайда болады. Түс, иіс, жылтырлықтың өзгеруі сақтау, кептіру, тасымалдау, жинау және жетілдіру кезінде жағымсыз әсерлер болуы мүмкін. Дақ, қарайған, түсін жоғалтқан астық түйір массасында көптеген микроорганизмдерді жетілдіретін қажетсіз үрдістердің дамуын куәландырады. Егер астық түйір түсі өзгеретін болса, тереңірек қарап биохимиялық және технологиялық өзгерістердің пайда болғанын көруге болады. Сонда да аныктауға алынған сынамалардың барлығын астық түйір иісі мен түсінің жағдайын мұқият қарау нәтижесінде астық тарауда болатын жағымсыз үрдістерден басталатынын анықтап, астық саласына нұқсан келтірмеу үшін оған шаралар қолданылады. Дәмін анықтау үшін сынамалы жару арқылы көреді. Ол әрі қарай кері әсерін тигізеді. Сондықтан астық балғындығын иісі мен түріне қарап бакылау. Астықтың иісі мен түсін нан қорлары бүлдіргіштермен зақымданбағанын арналған астық түйір партисына сынамаларды алып анықтайды.

Илеуіштің ауытқуы – 100 мм. Илеу ұзақтығы 3 мин (110...120 қозғалыс кезінде 1 минут).

Илеу аяқталғаннан кейін әр илеуіште қалған қалдықтардан стандарттарға сәйкес бидай және арпа қоспалары, соғылған бидайлар және де басқа да дақылдардың қоспаларын (бидайдың біртектігін анықтау кезінде астық түйірді аяз шалған болса, оны есептемейд») алады. Сосын әр илеуіштен таза бидайлардың қалдықтарын және төменгі илеуішке өткен ұсақ бидайларды өлшейді. Пайызбен көрсетіліп алынған деңгейдегі тұтас бидайлар сынамасына қоспаларды есептеу үшін салады. Бұл оның, яғни бидайдың біртектілігін көрсетеді.

Есептеу мысалы, 100 г бидайды себу кезінде елеуіште қалғаны

Қоспалары 5,0 г

Қорытынды 100,0г
Астық түйір қосынды массасы бойынша екі аралас илеуіште шығу сынағының біртектілігін пайызбен үш топқа бөледі;

Жоғары - 80%-тен артық

Орташа – 75-80% дейін

Төмен - 70%-тен төмен

Осымен қоса, бидайлардың қалдығын елеуіштің тесіктерінің өлшемін көрсетеді. Бидайдың біртектілігі өлшем бойынша бірдей болуымен сипатталады. Ол ұн зауыттарында өңдеу және отырғызу кезінде үлкен мәнге ие болады.
Тәжірибелік сабақ № 4

1000 дән массасын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Осы әдістің негізі бидай өлшендісін өлшеуге негіздеуге, толық дәнді бөліп алуға, қалдықты өлшеуге, толық дәнді санауға негіздеуге, сосын оның саны бойынша толық дән массасына бөлуге, сосын 1000 дән бойынша әдіс қорытындысын шығаруға үйрету.

Құрылғылары. Бөлгіш. Зертханалық таразы жалпы қолданылу шегі ±10,00 мг жіберіледі. Дәнді санауға арналған құрылғы ("Нумиграл" фотоэлектрлі есептегіш және басқа есептегіштер). Бөлшектің тақташасы, штамб және пинцет.

Орташа үлгіден дән өлшемдісін бөліп алады. Оның массасы зерттелетін мәдениеттің 500 дәнінің массасына жақын, және жіберілетін өлшеу шегі ±10,00 мг өлшемдіден толық, дәндерді теріп алады, ал қалдығын жіберілген шегі ±10,00 мг өлшейді. Өлшемді массасынан қалдық массасын алу әдісімен бітеу дән массасын анықтайды.

Өлшемдіден таңдап алынған бітеу дәндерді құрылғыға тесілі есептегіш көмегімен немесе қолмен есептейді. Әрбір анықталғанды екі параллель өлшемдімен жүргізеді.

Қорытындыларды өңдеу.

1000 дәннің массасын грамдалған дәннің фактілі ылғалдылығы бойынша мына формуламен анықтайды:

мұндағы: m-бітеу дән массасы, г;

N-массадағы бітеу дән, шт.
Соңғы қорытынды үшін орташа арифметикалы екі 1000 дәннің массасы үшін қорытынды анықталады, егер айырмашылық пайыз бойынша жоғарыламаса:

10 – 1000 дәннің 25,0 г массасы болса,

6 – 1000 дәннің 26,0 г және одан көп массасы болғанда.

Граммдағы 1000 дәннің массасын (Mc) құрғақ зат үшін мыны формуламен анықтайды:

Мұндағы : ω- дән ылғалдылығы.

Алынған қорытындыны домалақтау келесідей болады: егер бірінші лақтырылатын санымыз 5-ке тең немесе үлкен болса, соңғы сақталатын санды бірге үлкейтеді. Егер 5-тен төмен болса, онда оны өзгеріссіз қалтырады.

1000 дән массасының соңғы қорытындысын былай көрсетеді:

- екіншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан төмен болса;

- біріншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан жоғары болса, бірақ та 100 г –нан жоғары емес;

- бітеу санға дейін - егер 1000 дән массасы 100 г-нан асса.

17,0% ылғалдықтағы бидайды 50⁰С артық емес температура кезінде ЛСА зертханалық шкафында немесе термостатта, кептіру шкафтарында кептіреді.

Тазартылған бидайдан 10 г өлшеп алады.

Зерттеуді жүргізу: Диафаноскоп кассетасына жүз бидайды салады да, кассетаны диафоноскоптағы өз орнына қояды. Диафоноскопты қосқанда кассетаның астынан жоғары вольтты жарық түсіру арқылы анықтайды. Жарық түскен кезде шынылықтың үш түрі бойынша ажыратуға болады.

1. Шынылықты

2. Жартылай шынылықты

3. Ұндық

Бидайдың жалпы шынылығын пайыздық қатынаста формула бойынша табуға болады:

Мұндағы, Пс – толығымен шынылықтағы бидай саны, дана

Чс – жекеленген шынылықтағы бидай саны, дана


Тәжірибелік сабақ № 6

Клейковина сапасы бойынша бидай ұнының сапасына баға беру.
Жұмыс мақсаты. Клейковина сипаттамасының санымен сапасы бойынша ұн сапасын бақылау әдістемесін игеру.

Қондырғылар және құрылғылар. 1-ші класты дәлдіктегі техникалық таразы; ИДК-1 қондырғысыз 25 мл өлшейтін цилиндр; 0⁰С-50⁰С-қа дейін температураны өлшейтін термометр. Фарфорлы келі-келсап қақпақты; қалақшаға немесе пестик; орамал.

Жалпы жағдайы. Клейковина – бұл гидротирленген гель, бидай ұнынан жасалған қамырды жуған кезде қолда қалып қояды. Клейковина негізінен ақуыздардан, аздаған крахмалдан, жасушалардан, майлардан және минералды заттардан тұрады. Қара бидай ұны нан клейковинаны ерекше әдісті қолдану арқылы алуға болады.

Ұндағы клейковинаның құрамы созылмалылығы бидай ұнының нан пісіру қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан ұндағы клейковинаның саны мен сапасына баға беру қажет.

Мекеменің ережелеріне сәйкес, диірмендегі технологиялық үрдісті жүргізу шарттарына байланысты, клейковина мөлшері төмендегідей: жоғарғы сұрып ұнында – 28%ден төмен емес, 1-ші сұрып - 30% аз емес, 2-ші сұрып – 25 аз емес, обойлы - 20% аз емес болуы керек.

Сапасы бойынша клейковина ІІ-ші топтан төмен болмауы керек.