Щурихин Б. Г., Курманов Б. А., Суминов А. А

Малдарға көрсетілетін ветеринарлық жәрдемді ажырата білу керек, яғни бірінші жедел жәрдем, жануар өлім жағдайында болғанда немесе ауыр жарақат алғанда көрсетіледі, ал екіншісі- қалыпты жағдайда емдеу.

Жарақаттанғанда, жіті инфекциялық аурулар кезінде, төлдеу патологияларында, өңеште бөгде заттар табылса, жатыр түсіп қалса, шаншуларда, тимпанияда, қансырауда т.б. жағдайларда міндетті түрде жедел жәрдем көрсетіледі. Бұл кезде ветеринарлық көмек жедел көрсетіліп ветеринарлық маманның ауру малға баруын талап етеді. Ветеринарлық көмек ветеринарлық емханаларда амбулаторлық және стационарлық түрде немесе мал белгілі бір жағдайлармен ветеринарлық кәсіпорынға жеткізілмесе көмек сол орында көрсетіледі.

Жоспарлы ветеринарлық көмектің маңызы зор, ол малдарды диспансеризациялау арқылы жүзеге асырылады. Ветеринарлық көмекке терапевтикалық, акушерлік–гинекологиялық, сонымен қатар хирургиялық болып жатады. Ветеринар мамандардың басты міндеті - ол малдарға орынды ветеринарлық көмек көрсету. Кейбір жағдайларда алғашқы ветеринарлық көмекті ферма жұмыскерлері немесе мал иелері көрсете алады.

Сонымен қатар дәріханалық таразылар, сүлгі және халат болуы абзал.

Сонымен қатар, байлайтын (таму) заттары: гигроскопты мақта, стерилді бинт, марлы, резенкелі бұрау (жгут) болуы керек.

Барлық дәрі-дәрмектерді бекітілетін шкафта сақтау керек және құрал-саймандар таза болуы керек. Флакон салынған дәрі-дәрмектер тығындармен дұрыс жабылуы керек.

2. ЖАНУАРЛАРДЫ БАЙЛАП, БЕКІТІП ҰСТАУДЫҢ НЕГІЗГІ ТӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРҒА КӨМЕК КӨРСЕТКЕНДЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ САҚТАУ
Малдарға диагностикалық немесе емдік сақтандыру шараларын жүргізерде мал мен адам жарақат алмайтындай жағдай жасалуы керек.

Малмен абайлап, сенімді, еркелетіп қатынас жасау керек. Оған жақындағанда бұйрықты дауыс беріп, ескерткен дұрыс. Дөрекі айқайлауға болмайды. Жануарларды күтіп-бағатын адамдар жануарлардың лақап атын, жынысын, жасын, айрықша белгілерін, темпераменті мен әдеттерін біліп қана қоймай, бекіту әдістерін де білуі қажет.

Ірі қара малды клиникалық тексерістен өткізер кезде мүйізімен сүзіп, сонымен қатар тұяқтарымен артына немесе жан – жағына теуіп қарсылық көрсетуі мүмкін.

Ірі қара малды бекіту: Ірі қараны қарап зерттеген кезінде мүйізінен немесе мойынынан және мұрын айналасынан бекітіп байлайды. Ірі қараны тексеру уақытында жанынан, оң немесе сол жағынан тұрып екі мүйізін қолмен ұстап бекітіп тұруға болады.

Шынтақпен мойын аумағын басып, ал дене мен иық маңын басып тұру керек.

Егер мүйізінен ұстап бекіту жеткіліксіз болса, сол жағынан ауыз - мұрын аумағын бір қолмен, ал екінші қолмен мүйізінен ұстап тез, әрі шапшаң түрде мойынын бұрады, сол жақ қолдың шынтағымен жануарды басып тұрады. Ал алақанмен бастың мұрын аумағын көтеріп тұрады.

Сиырдың тек қана мұрын - ауыз аумағын қысу арқылы ұстауға болады. Мұны саусақпен, егер ұзақ уақыт ұстау қажет болса арнайы мұрын қысқыштармен қысады.

Артқы аяқтарын арнайы арқан ілгіштермен бекітеді (секіртпе сіңірлердің үстінен кішкене жоғары), тұяқтарын кесу және тазалау кезінде аяқтарына айналдырғышты салады (сурет 1).



Сурет 1. Ірі қара малдың басын бекіту техникасы



Сурет 2. Сиырлардың аяқтарын бекіту әдістері
Жануардың көтерілген тұяғын адамның тізесіне қоюға болмайды, өйткені ол жануарға тіреу болады және адам үшін өте қауіпті.

Арқанның шетін қандай да бір затқа бекітуге болмайды және жануардың денесіне байлауға болмайды, өйткені жануар аяқ астынан құлап қалса тез көтеру, аяғын босату қиынға соғып, жарақаттарға әкеледі (сурет 2).

Аурулардың негізі белгілері:

• 
  бей-жай жағдайы;
  
• 
  жанар жылтыры кетіп, көздің кіртеюі;
  
• 
  тұмсығының құрғақ және ыстық болуы;
  
• 
  азыққа тәбетінің төмендеуі;
  
• 
  сүтінің мөлшерінің азаюы.
  

Қолданар алдында, алдын-ала термометрді тексеріп, залалсыздандырады. Термометрді сілкігеннен кейін вазелин немесе май жағып, сынапты басы кілегей қабатына тиіп тұру мақсатында, тік ішекке енгізеді. Мал құйрығына 5-10 минут жіппен немесе термометр ұстағышпен байлайды. Дене қызуын тексерісімен жедел түрде дымқыл мақтамен немесе жылы сумен термометрді кілегейден немесе қидан тазалап, сынабын сілкіп түсіріп, залалсыздандыру керек. Есте сақтаңыздар! Термометрді қолдану тәртібін бұзғанда топалаң, маңқа және паратиф басқа малдармен адамдарға жұғуы мүмкін.

Өзіне қауіп төндірмес үшін малдардың артқы аяқтарымен құйрығынан сақтану керек, ал көмекші болса жылқының басын мықтап бекітіп, сол жақ аяқты кеуде қуысына көтеріп тұру қажет.

Тамырының соғуын саусақты жамбас артериясына басу арқылы анықтайды.

Тыныс алу жиілігін кеудесінің қозғалысы арқылы, кеуде қуысын тыңдау арқылы, тұмсығына алақанды жайып біледі.
Кесте 1. Сау малдардың дене қызуы, тамыр соғуы және тыныс алу көрсеткіштері

Малдың түрі	Дене қызуы, °С	1 мин. соғуы
		тамыр соғуы	тыныс алуы
Ірі қара мал	37,5 – 39,5	50 - 80	10 - 30
Жылқы	37,5 – 38,5	24 - 42	8 – 16
Қой, ешкі	38,5 – 40,0	70 - 80	12 – 30
Шошқа	38,0 – 40,0	70 - 120	10 – 20
Қоян	38,5 – 39,5	120 - 200	12 - 30
Тауық	40,5 – 42,0	120 - 150	12 - 30

Сау малдың дене қызуы әр түрлі факторлар әсерінен өзгеріп отыратынын ескерген жөн. Ең бірінші фактор - ол малдың жасы. Басқада жағдайларда төлдердің дене қызуы сақа малдарға қарағанда жоғары болатыны мәлім. Мысалы: жаңа туған құлындардың дене қызуы 39,5°С болса, жасы үлкен құлындарда 37,5- 38,5°С аралығында болады. Бұзауларда 38,5-40,0°С, қозыларда 38,5-40,5°С, ешкінің лақтарында 38,5-41,0°С, торайларда 39,0-40,5°С болады. Аналықтардың дене қызуы аталықтар мен пішпелерге қарағанда жоғары болады.

Төлдеудің алдынғы аптасында барлық малдардың дене қызуы жоғары болады. Бірақ физиологиялық қалыптан (0,5°) шығуы сирек кездеседі. Кейбір сиырларда 40,0°С болып, бұзаулағаннан кейін 2-4 күнде қалыпты деңгейге келеді.

Дене қызуы жұқпалы ауруларда, суық тигенде және басқада ауруларда жоғарылап, уланғанда төмендейді. Малдардың қызуы көтеріле бастағанда және бұзаулардың өкпесі қабынғанда тыныс алу жиілігі жылдам болады.

• 
  Өкпесін: Тыныс алуын бағалап, оның жиілігіне қарап, қасындағылармен салыстырып оларға қарағанда жиі болса стетоскоп арқылы жүргізу қажет.
  
• 
  Қарын құрамы: Сиырдың артынан қарап, егер соңғы қабырғасына қарыны жанамаса және мал бүкірейген немесе арық болса, онда азықтандыру нашар немесе ол малда ацидоз немесе жұмыршақтың жылжуы.
  

• 
  Жатырын: Қынаптық бөлінулер мен шудың кешеулдеуі орын алмағанын қарау керек. Шудың кешеуілдеуі үш тәуліктен асса ем қолдану керек.
  
• 
  Бірінші рет бұзаулаған сиырлардың қынаптық бөлінулері қалыпты болса, олар қою, жағымсыз иісі болмайды, түсі ал қызылдан шоколадты-қоңыр түсті болады.
  
• 
  қынаптық бөлінулері қалыптан тыс болса, олар метриттің болғанын көрсетеді, яғни жағымсыз иісті, өзі сұйық, түсі қызыл болып келеді.
  

• 
  Желіні: Бөліктердің симметриясына көңіл аудару керек. Симметрияның болмағаны желінсауды дәлелдейді. Егер бір немесе бірнеше бөліктері ісінген болса, үрпілерді қарап (іркіт, қоймалжыңдар, су тектес сүт), желінсаудың белгілерін анықтау керек.
  

Дәрілік заттардың беру жолдары еркін және еріксіз (күштеп) беру болып бөлінеді.

Дәрі-дәрмекті малға ауыздан күштеп беруге болмайды, егер олар жұта алмаса (жұтқыншақ салдануы, бөгде заттармен бітелгенде және т.б.). Мұндай жағдайларда оларды ерітінді күйінде, зонд арқылы енгізген дұрыс. Дәрі-дәрмектерді еріксіз берудің бірнеше тәсілдері бар. Ерітінділерді, қайнатындыларды, қоймалжыңдарды (эмульсия), тұнбаларды резеңке, пластамасса немесе шыны бөтелкелермен, резеңке кружкалармен, Эсмарх кружкасымен және шприц-дозатормен енгізеді. Алдымен малды байлап ұстап, басын жоғары көтеріп, аузын ашады, бөтелкені тісі жоқ жақ арасынан енгізеді де ауызға құяды (6-8 рет қайталап бөтелкені көтеріп ішіндегі ерітіндіні ауызға енгізу). Жануар тынышсызданып, жөтел пайда болса дәрі беруді тоқтатып басын төмен түсіреді.

Егерде ерітіндінің кейбір мөлшері кеңірдекке кетсе және жануар жөтеле бастаса, ол жағдайда да басын дереу төмен түсіреді. Бұл тәсілді қолданған кезде кергіш қолдануға және малдың тілін сыртқа шығарып ұстауға мүлдем болмайды.


5. ДӘРІЛІК ЗАТТАРДЫ ЕГУ
Шприцті серпімділікке тексеру төмендегідей жүзеге асырылады: цилиндрдің конусын екінші немесе үшінші саусағымен жабады (шприц ұстап тұрған қолмен), оң қолмен поршенді төмен жылжытады, сосын жібереді. Егер поршен бастапқы қалпына тез келсе онда шприц серпімді болып есептелінеді.

Малды емдеу кезінде сұйық дәрі-дәрмектерді ағзаға асқорыту жолына енгізбей, тері астына, күретамырға, кеңірдек қуысына, өкпеге және басқада қуыстарға енгізу кеңінен қолданылады. Ол үшін инъекциялық инелер, шприцтер, арнайы аспаптар, әр түрлі бейімдегіштерді асептика және антисептика ережелерін қатаң сақтап қолданылады. Малдың дәрі ерітіндісін енгізетін жерінің жүнін қырады, теріні спиртпен немесе йодтың спирттегі ерітіндісімен немесе йодинолмен екі рет сүртіп тазалайды. Құрал – саймандарды 30 минут ас содасының 2%-дық ерітіндісінде, шприцтер мен инелерді дәкеге орап дистилденген суда қайнатады. Дәрі – дәрмектердің судағы, майдағы ерітінділерін стрельді күйінде мал температурасына сәйкестендіріп енгізеді. Дәрі – дәрмекті енгізер алдында қолды тазалап жуып залалсыздандырады.

Цилиндр түбі воронка тәрізді ине тығылатын орны болады.

Ең алдымен, ампуланың сыртындағы ақпаратпен танысу керек: дәрілік заттың атауы, концентрациясы, жарамдылық мерзімі. Дәрілік заттың қолдануға жарамдылығын тексеріп, тұнба жоқтығын қарау керек. Дәріні негізгі бөлігіне түсіру үшін, ампуланың жіңішке жағын саусақпен соғамыз. Ампуланың мойнын кесу үшін алдымен залалсыздандыратын затпен өңдеу керек. Сынықтардан қорғау үшін ампуланы салфеткамен жабу керек (сурет 4 а). Ампуланың мойнын сындыру керек. Инемен қажетті мөлшерде дәрілік затты алады. Мойны кең ампулаларды аудармау керек. Дәрілік затты алар кезде иненің ерітіндінің ішінде болғанын қарау керек. Сол кезде шприцке ауа кірмейді. Шприцтің ішінде ауа жоғына көз жеткізу керек. Көпіршіктер болатын болса, шприцтің поршенін басып, ауасын шығару керек (сурет 4 б).

Егер дәрі құрғақ ұнтақ түрінде болса, онда арнайы дистильденген сумен немесе новокаинмен араластырады. Дәріні дұрыс жасаудың бірнеше сатысы: 1. Ампуладағы сұйықтықты шприц көмегімен алу 2. Ұнтағы бар ыдыстың бетін спиртті мақтамен сүртіп, шприцті енгізу 3. Шприцті алып, ыдысты дұрыстап шайқау 4. Қайтадан шприцке ерітінді алу Дәрілік затты тері астына енгізу. Бұл әдіспен дәріні тері асты клечаткасына енгізеді. Қан айналымы жақсы жерге енгізеді. Тері асты инъекциясы бұлшық асты инъекциясына қарағанда ауырсуынуы төмен. Инъекция алдында теріні егеді. Дәрілік затты дұрыс енгізу үшін, жиырылған жермен тері асты клечаткасының қалыңдығын тексереді. Инені 45-тан 90º бұрыш жасап енгізеді. Ерітіндіні үшінші мойын тұсында, жауырын, кеуде қуысының маңайына енгізеді (сурет 5). Бір жерге 200-300 мл дейін Бобров аппаратымен Жанэ шприцпен енгізуге болады. Суретте сары түс тері астына, жасыл түс бұлшық ет ішіне енгізуге болатыны көрсетілген.

Егерде Бобров аппараты, Коньков, Жанэ шприцнін қолданылса, тамырға аз мөлшерде ерітінді енгізіп немесе конюлляларды резиналық тұтқамен қосып, ерітінді төмен түсіреді. Резиналық түтікте (шыны түтікше арқылы қосылған жер) қан көрінгесін және ерітіндіде ауа көпіршіктерінің жоқтығына көз жеткізгесін, ерітіндіні үстіне көтеріп, саусақты бір уақытта босатады. Ерітіндіні минутына 20-30 мл көлеміне енгізеді. Ерітіндінінің температурасы 38-40º болу керек.

Ерітіндіні құйып болғаннан кейін приборды төмен түсіріп бақылауға арналған шыны түтікшеге қан келтіріп, содан кейін ғана инені көк тамырдан шығарып, иненің орнын залалсыздандыратын ерітіндімен сүртеміз.

Дәрі-дәрмектерді құрсақ қуысына енгізу. Бұзауларға дәрі-дәрмектерді 3 күндік жасында оң және сол жақ аш бүйірінен, ал 3-5 күндігінде тек қана оң жақ бүйірінен енгізеді. Инені енгізу орны мықын сүйегінің латеральды (сыртқы) төмпешігінен соңғы қабырғадан төменгі бел омыртқалардың көлденең қанатынан 8 cм төменнен қосылған түзу сызықтың ортасы. Алдын ала стерильденіп дайындалған қоспаны 100-200 грамдық шприцке (Бобров аппаратына) құяды. Бобров инесінің ұзындығы 65-75 мм. Осы инені алдын ала дайындалған аш бүйірге жоғарыдан төмен, алдынғы жақтан артқа 40-45º бұрыш жасай отырып енгізеді. Саусақпен иненің теріні, тері асты клечаткасын, іштін қисық және түзу бұлшық етін және іш пердені тесіп өткенін сезу керек. Инені бұрып шрицке немесе Бобров аппаратына жалғаймыз. Шприцтегі ерітінді өте жеңіл кетеді (Вена ішіне енгізгеннен жылдамырақ).

Өте қатты дерттенген бұзауларға дәрілерді іш жақтан енгізеді. Ол үшін бұзауды артқы аяқтарынан аздап көтереді, инені іштін ақ сызық бойынан 2-3 см сырт жаққа, ең соңғы емшектерінің тұсына енгізеді.

Күйіс қайыратын мал жіті тимпаниямен ауырған кезде мес қарынды тесіп, іштегі газды жайлап шығарады. Олай көмек көрсетпесе, асфиксиядан мал тұншығып өледі. Тесетін орынды дайындайды, ол сол жақ аш бүйір сербек сүйегі мен соңғы қабырғаның ортасының қиылысқан жері немесе қиылысқан нүктеден 2-3 см төмен жері.

Ірі қара малдың мес қарынын тесуге үш қырлы өткір троакар аспабы пайдаланылады. Ол өткір ұшты қанжары бар, гильзалы троакар. Осы троакарды сол жақ аш бүйірдің терісін бір жаққа аздап ығыстыра отырып, оң жақ шынтақты бағытқа алып, қатты ұрады да мес қарынға енгеннен кейін ішіндегі үш қырлы қанжарды суырып алып, газды жайлап шығарады, ал гильзаны белгілі уақытқа қалдырады. Газды жылдам шығару қан кету, мидын анемиясы, естен тануға әкеліп соқтырады. Егер гильза бітеліп қалса, онда стилетпен азықтарды ішке енгізеді. Гильза түсіп қалмас үшін оны ішке байлап қояды да, тимпания қайталану қаупі жоғалғанға дейін алмайды. Гильза арқылы дезинфекциялық заттар (1-2% креолин ерітіндісі, ихтиол, лизол ерітіндісі ) жібереді. Троакарды алмас бұрын гильзаны жуып, стилетті кигізіп, абайлап троакарды суырып аламыз.

Бұзауларға диаметрі 1,5-2 мм, ұзындығы 10-12 см Бобров инесін қолданады, мандренімен бірге. Ине арқылы мес қарынға дезинфекциялық зат жібереміз. Троакарды суырып алғаннан соң тесілген жерді йод ерітіндісімен сүртіп, таңып қояды.

Қатпаршақ қарынды тесу үшін жіңішке троакар немесе Бобров инесін қолданады. Троакар орны – оң жақта, 8-9 қабырға аралық, 10 қабырға тұсынан жауырын сызығының бойынан 2-3 см төмендікте енгізеді. Осы жердің терісін бір жағына жинап, инені немесе троакарды 5-8 см тереңдікте енгізіп шприцпен қосады, 50-100 мл стирильді физиологиялық ерітіндіні құйып, сонан соң аздаған ерітіндіні азықтармен бірге шприцке сорып алып, иненің қатпаршаққа түскенде көз жеткенде ғана дәрілік ерітінділерді немесе майлы эмульсияны енгізеді.

Бұл әдісті қатпаршақ қарынның ішінде не бар екенін анықтау да және оның жиырылу диагностикасында (ине қозғалысы қатпаршақ қарынның жиырылу көрсеттеді) қолдануға болады. Қабыну үрдісі болдырмау үшін және тері асты клечаткасына немесе құрсақ қуысына іріңді микрофлора енгізбеу мақсатында инені немесе троакарды стерильді ерітіндімен немесе новокаин араласқан антибиотикті затпен жуған дұрыс. Инені алып шыққан орынды өңдеп және коллодияны жапсырады.

6. ТАҢУ САЛУ
Таңу салу үшін алғашқы жәрдемнің таңғыш қорабын қолданған ең ыңғайлы. Ол қорапта екі мақталы дәкелі жастықша (жарақатқа басатын), бинт және түйреуіш болады. Ол жастықшалар тесілген жараларда беріледі. Қораптың өзі резиналанған материалдан жасалған. Ол таңғыш материалды стерильдігін бойында ұзақ уақыт сақтауға мүмкіндік туғызады (жедел жәрдем). Алғашқы жәрдем пакеттері дәріханаларда сатылады. Таңуға арналған дәке, шүберек бинттер қолдануға болады, егер кәдімгі орамалды алса, бұрыштарын беттестіріп, үшбұрыштап кесіп алу керек. Ол дененің әр түрлі бөліктері мен басқа таңу салуға ыңғайлы. Ал тегіс жерлеріне дәкелі бинтті таңған дұрыс.

Бинтті таңу техникасы

Бинтті таңу салудың жалпы ережелерін білу керек. Бинттің ұшын оң қолға ұстаймыз, ал келесі бос ұшын сол қолдың саусақтарымен ұстаймыз. Алғашқыда бинттің бірінші бөлігін зақымдалған бетке орайды, алғашқы орамды бастыра екінші орамды орайды. Орауды солдан оңға қарай сосын керісінше оң қолдан сол қолға орап отырады, нәтижесінде айқасқан орау пайда болады. Соңында бинттің ұшын қайшымен кесіп байлайды. Бинттердің басы мен аяғы сырт жағында, зақымдалған жерге қарсы орналасуы керек.

Кәдімгі бинтті таңуды берік, бірақ қатты тартпай салады (сирақ пен тұяқ тамуларын қатты тартады). Ол қан және лимфа айналымына, жануардың қозғалысына кедергі келтірмеуі тиіс.

Дәкені таңудың келесі түрлері болады: циркулярлы, спиральды, жорғалағыш, сегіздік тәрізді, мүйізге арналған, құйрыққа және тұяқпен тұяқ аралығына салынатын т.б (сурет 6).

Мүйізді бинттеуде, алдымен залалданған сүлгішемен жабады. Сау мүйізге циркулярлы таңуды бірнеше айналдырып, соңында бинтті ауырған мүйізге спиральды таңумен бүрмелеп, түбінен бастап ұшына дейін, сондай-ақ керісінше бағытта салады. Таңуды циркулярлы айналыммен сау мүйізде аяқтайды.

Тұяқты таңу (8-ші суретті қараңыз.). Таңуды тұяқ үстіне циркулярлы

айналыммен салады. Дәкенің ұшын өкше маңында басқада айналымдарды бекіту үшін (20-25 см ұзындықта) бос қалдырады.




Сурет 8. Тұяқты таңу.

Өкше ойылымы және тұяқ арасына сүр мақтаны тығыздайды. Таңуды бірнеші айналыммен тұяқ үстінен бастайды. Дәкенің басын 20-25 см ұзындықта, бос қояды да, тұяқтың ілмешекті бөлігіне шығарып, өкше маңына қайта тартып, қалған бөлгімен өріп байлайды. Алғашқы айналымды жартылай салып, артынша тұяқты толығымен жабады. Таңуды дәке ұштарын байлаумен аяқтайды. Өкше маңындағы таңу материалы бойына ылғалды сіңірмеу үшін қарамай жағады. Дәке үстінен клеёнка, полиэтилен немесе мықты затпен жауып бекітеді.

Қан аққанда алғашқы ветеринарлық көмек көрсете білу қажет. Ең біріншіден уайымға салунудың қажеті жоқ. Барлық қан ағулары, соның ішінде қатты ағуларды тығыз, таза матаны басып тұрып тоқтатуға болады. Егер қол астыңызға бинт болмай қалса, футболка немесе киіміңізді пайдалануға болады. Егер жарада матаны бес минут ұстап тұрсаңыз қан ұйып қалады.

Ал іс жүзінде пайда болған жараға шаң мен кірден сақтау үшін таза, стерильді таңу салу қажет. Егер қол астында таза таңу табылмаса, онда қол астында не бар соны пайдаланған жөн. Егер қол астында қан тоқтатуға арналған жгут немесе кез келген ұзындығы 1 м резиналы түтікше болса оны жарадан жоғары байлау керек. Байлау үшін алдын ала нервті қысып қалмау мақсатында кішкене төсеніш төсейді. Жгутты алдынғы сирақта білекпен білезікте және артқы сираққа салуға болады. Жгутты 30-45 мин көп уақытқа қоюға болмайды. Қатты қан ағуды тоқтатқан соң жараға тампон қою керек, ол тампонды сутек асқын тотығымен немесе скипидармен, 10 кальций хлоридімен ылғалдандырады.

Жараны өңдеу кезінде мына 3 ережені сақтау керек.

1. Қанның ұюына жәрдемдесу керек. Ең алдымен қан ағуын тоқтату қажет.

2. Жараны қарап, тазалау.

Кір мен инфекция жараның жазылуын баяулатады. Егер инфекция ішкі құрылымға енсе, мысалы сіңірге немесе қан тамырға, ішке терең еніп кетсе, жануар сал болып қалуы мүмкін. Жараның тереңдігін мен оның қай ұлпаларды, зақымдағанын білу өте маңызды.

Егер жара үлкен көлемді болмаса, онда оны асқын тотығымен немесе марганцовкамен өңдеп, мақталы тығыз дәкемен таңып тастау керек, әйтпесе қан ағу одан да күшті қысыммен ағуы мүмкін.

Жарада егер бөгде заттар (шыны, ұсақ қоқымдар т.б) болса, пинцет көмегімен алып тастап, жараны 3% сутегі асқын тотығы немесе күлгін түсті марганцовкамен жуып, шаяды. Кейін жара шетіне 5% йод (зеленка, спирт немесе арақ) ерітіндісімен өңдеп, жараның өзіне раносан ұнтағын сеуіп, баксацид ІІ, стрептоцид (норсульфазол, сульфадимизин және т.б) ұнтағын себеді. Жарақат беті ашық болғанда залалданған салфетканы (залалды бинтті, бірнеше рет бүктелген) пайдаланып, тамуды жүргізеді. Егер жараны қолма-қол өңдеуге мүмкіншілік болмаса, онда жараның тері шеттерін лейкопластырмен тығыз танумен бір біріне тартып қойған дұрыс.

Ең бастысы тістелген жараларды дұрыстап өңдеу керек, себебі тістелгенде жараға сілекей, жүн, кір кіруі мүмкін. Ондай жараларды спринцовкамен немесе инесіз шприц көмегімен сутегі тотығымен (3-4 рет) жуып шаю керек.

3. Жараны оқшаулау.

Қонғаныс ретінде мүмкіншілік болса жараны оқшаулау керек. Жараны емдеу үшін әр түрлі мазьдер және ұнтақтар қолданылады. Есте болсын, ашық жараға ештеңені сеппеген жөн, себебі ол тіпті көздің кілегей қабығында тітіркендіруі мүмкін.

Қазіргі таңда жараны тиімді емдеу үшін суда еритін гелдер бар. Олар алғашында адамдардың күйген жерлерін емдеу үшін шығарылған болатын, бірақ көп мөлшерде жануарларға да көмектесе алады. Жараға жағылғаннан кейін оны таза, ылғалды етіп тұрады. Гелдер жарадағы бактерияларды, токсинді тежеп және жазылуын жылдамдатады. Алғашқы көрсетілетін жәрдем ретінде қауіпсіз гелдер қобдишада болғаны жөн. Жаралардың жан жағын насекомдармен бөгде заттар түспеу мақсатында иісі бар дезинфекциялық заттарды: йодоформ, креолин, лизол, медициналық қара май жағуға болады.

Іріңді жараларды 3% сутегі асқын тотығы және жартысын фурациллин 1:5000 ерітіндісімен араласқан ерітіндісімен шайып аламыз. Жараның шетіндегі жүн жамылғысын 5% йод ерітіндісімен өңдеуге болады. Іріңді жаралардың тез жазылуына ПАН препараты әсер етеді. Сонымен қатар гамавитті қолдануға болады, себебі бұл препарат оның құрамына енеді. Іріңді жараларды кәсіби деңгейде өңдеуді тек ветеринар дәрігерлерге сеніп, тапсыру керек.

Жануарлардың аяғын арнайы дезинфекциялық ерітінділі (ыстық баспалар) ваннаға орналастырамыз. Бұл өңдеуді 4-5 күннен кейін, күніне 2 рет қайталап отыру керек. Егер сізде антибиотик болса, ағзада жалпы зақымдалу болмас үшін қолданған абзал.

Созылу үрдісі бұлшық еттердің бөлек талшықтары мен буын, ұсақ тамырлардың үзілулерімен сипатталады. Созылуда - сіңір мен қан

тамырлар керіледі немесе жарым-жартылай бұзылулар кездеседі.

Белгілері. Сирақтар функциясының бұзылуы жарақаттанған жердің ісінуімен зақымданған жерді ұстағанда ауырсыну сезімі байқалады.

Кәсіби көмекке дейін: суық басу, тығыз тамуды салу, тыныштық күйде ұстау керек және фитоэлит майын зақымданған жерге жұқа қалыңдықта қолдануға болады. Троксовазанмен таңертең және кешке зақымданған жерге массаж жасау арқылы жағуға болады. Егер ауырсыну басылмаса ветеринар мамандарына қарату қажет.


8. ТӨЛДЕРДІҢ ЖҰҚПАЛЫ ЕМЕС АУРУЛАРЫ
Бұл ауру ірі қара малда көптеп кездеседі. Көптеген аурулардың ішінде тәжірибелік мәні бар жас төлдердің асқазан, ішек аурулары және тыныс алу жүйесінің және аурулары дәрумендер мен минералды заттардың жетіспеуіне байланысты патологиялар. Бұл аурулардың ең алғашқы себебі жас төлдердің әлсіз болып туылуы. Резистентіліктің төмен болуы, бұзаулайтын сиырлардың күтімі нашар болғанда, төлдеу кезіндегі гигиеналық және ветеринариялық-санитариялық талаптардың орындалмауы, жаңа туған төлге уыздың уақытылы берілмеуі себепкер фактор болып саналады.

Төлдеген және төлдемеген сиырларға қышқыл азықтарды берудің ережесін қатаң сақтау қажет. Ашыған азықтарды, сүрлемді 5-8 кг дейін, шөпті 10 кг дейін және ашыған болжырды беруді, жарманы беруге жол бермеу керек.

Буаздылықтың 2-кезеңіндегі (глубокостельным) және төлдемеген сиырлардың қышқыл азықтармен азықтандыруын қатаң сақтау керек: сүрлем және барданың берілуін 5-8 кг-ға дейін шектеу, ал шөпті 10 кг-ға дейін. Төлдегенге дейін 1 ай бұрын және төлдегеннен кейін 10-12 күннен соң толықтай шөп, сабан, тамыр түйнектілермен азық мәзірін алмастыру керек.
8.1 Төлдің өлі тууы (төл гипоксиясы)
Оттегінің жетіспеу салдарынан, ағза қызметінің бұзылуында және төлдің өлі туудағы жануардың патологиялық жағдайы.

Бұл аурудың себебі туу кезіндегі асқынулар және туудың ұзаққа созылуы, нәтижесінде кіндігі қысылып, ұрық қабығының бөлініп қалуы, қан айналымының бұзылуы мен жатырдың әдеттен тыс жиырылуына әкеліп, оның жыртылуы. Туу жолдарында төлдің кеуде қуысы қысылуынан өкпе толығымен жайылмай, ал уақытынан бұрын тыныс алудағы өкпенің қалың кілегеймен тұншығуы болады.

Төл гипоксиясының белгілері: Төл ауыр түрде туғаннан соң әлсіздік пен рефлекстердің өшуі байқалады. Жаңа туған төлдің гипоксиясы алғашқы төлдеген құнажындарда бұқашықтарды туғанда өте жиі байқалады. Оларға төлдеу кезінде көмек берілмесе және туу кезінде зақым алса төлде гипоксия байқалады. Туу кезінде гипоксия, төлдің басымен келгенде байқалады. Қысылу салдарынан төл ісінеді. Әсіресе қабақтары, еріндері мен тілдері. Төлді туу жолдарынан шығарған кезде төл тілі ауыз қуысынан сыртқа шыққан. Ол көгерген, ісінген және орнына келмейтін болады. Ауыз қуысының кілегей қабығы ісінген, көгерген немесе бозарған. Көгеру төлдің алдыңғы тістерінің қызыл етінде кездесіп, ауыр жағдайда өтсе қара-күлгін немесе қара түсті болады. Тыныс алуы бәсендеп, қырыл естіледі, жүрек жиырылуы нашарлайды.

Алғашқы көмек. Өмірін сақтау үшін:

• 
  Төлдің ауыз қуысынан, төлдегеннен кейінгі сұйықтықты тұмсығы мен ауыз қуысынан шығару үшін төлді жамбасы жағын жоғары көтеріп қояды немесе жатқызады.
  
• 
  жаңа туған төлдің ауыз қуысын ашып тілін сыртқа шығарады, тұмсығын мұрын айнасына дейін уқалап, бойында қалған сұйықтықты шығарады.
  
• 
  қара құс маңына суық компресс қояды.
  
• 
  кеуде қуысын қатты уқалайды.
  

Тыныс алу орталығын қоздыру және қан айналымын жақсарту үшін бұзауларға 0,02 г лобелин береді немесе бұлшық ет ішіне 3 м дикофидрин, тригидросиметиламинометан 5-6 мл/кг глюкозамен бірге. Ағзадағы ацидозды төмендету үшін тамыр ішіне 4% корбанат натридің 10% глюкоза ертіндісінде енгізеді 4-5 1 кг салмағына.

Буаздық кезінде сақтандырудың тиімді шартты, жақсы дайындалған білікті мамандар болуы керек.

8.2 Кіндіктін қабынуы
Инфекция төлдің ағзасына төл арқылы енеді. Ауру себебі кіндік ісіп, абсцесс пайда болуымен сипатталады. Төлдің тәбеті төмендейді, температурасы көтеріледі, ісінеді және буындары ауырады. Профилактикалық шаралар: бұзау туған жерді дезинфекциялап, төл туылғаннан кейін кіндігін күйдіру керек.

9. АС ҚОРЫТУ МҮШЕЛЕРІНІҢ АУРУЛАРЫ
9.1 Іш өту (диарея) жаңа туылған төлдердің диспепсиясы

Жас төлдердің кең тараған ауруы. Ол ас қорыту жүйесінің ауруларына ауысады, азық қабылдауы бұзылады, ағза сусызданады және т.б.

Аурудың себебі. Ең бірінші буаз сиырларды дұрыс азықтандырмау және бұзау.

Аурудың белгілері уызбен бірінші - екінші суарғанды пайда болады. Төлдер тұнжырыңқы, суды аз ішеді, көп жатады. Мұрын және аузының кілегей қабықтары бозарады, содан кейін көгереді. Жүн жамылғысы сулы және жабысқақ болады. Төлдердің іші өтеді, тік ішегі ашық болады, содан нәжіс еріксіз бөлінеді. Малдың дене қызуы ауру барысында еш өзгермейді, ал өлім алдында қалыпты жағдайдан төмендейді. Қан тамырының соғысы нашар сезіледі, соғу жиілігі қысқарады, тынысы баяулайды. Егер де дер кезінде ем көрсетпесе малдар өлімге ұшырайды.

Тақия қарынның секрециясын белсендендіру үшін 3-4 күн азықтандырудан 15 минут бұрын 1% қайнатылған тұз ерітіндісін немесе 20-30 минут бұрын табиғи немесе жасанды асқазан сөлін береді. Өсімдіктің қайнатпасы мен тұндырмасы жидектердің балмұрын, зығырдың дәнінің, қандыағаш шодырмақтардың, шайқурайдың, қарандыздың, шомыр пияз, сарымсақ, сәбіз жақсы емдік- профилактикалық нәтижені көрсетеді. Егер жоғарыдағы іс шаралар әсер етпесе ветеринар мамандарына қарату қажет.

Себебі. Малдың дән күйіндегі астықты, арпаны, қара бидайды, жүгерінің дәндерін, ұнды жеуі және дайындалмаған құрғақ азықпен көп уақыт азықтануыдан. Көбінесе аш жануарларда, азықты шайнамай көп мөлшерде жеп қойғанда пайда болады.

Диагноз қою үшін ауызға сұйықтық құяды. Емдік жүйелерді керіге шегермеу керек.

Мойын жағынан жұтқыншақ пен өңеште тұрып қалған затты алып шығу. Өңситегі бітелген заттарды малдың басын бекітіп қолмен алуға болады. Ол үшін оң қолды әзірлеп, жеңді шынтаққа дейін көтеріп, қолға вазелин жағады. Малды мүйізінен бекітіп, сол қолмен тартпа көмегімен немесе қолмен ауыз қуысын ашып тілді ұстап тартады. Оң қолды ауыз қуысына енгізіп, қатты таңдай ортасынан абайлап өңешке дейін жүргізеді (тістері өте өткір). Саусақпен бөгде затты ұстап алып шығады. Төс және мойын аумағының бітелуінде егер тірелген денені зонд арқылы шығаруға мүмкіндік болмаса онда асқазан жолы арқылы итереді. Заттың жылжуын жақсарту жануарларға зонд арқылы 200-300 мл вазелин немесе өсімдік майын және кілегей қайнатпасын, ал теріге спазмолитикалық заттар атропин 0.02-0.06г 2% ерітінді плантиффилин 0.02-0.03 пропазин 1мг/кг жануар массасына енгізеді. Бітелген жерге новокаин ерітіндісін қолданады. Егер жануарда тимпания байқалса троакар арқылы тесу керек.

Алдын алу. Жүгері және тағы басқа дәндерді ұнтақталған күйінде беру керек. Толыққанды азықтандыруды жүргізу керек. Малдфрдың тұрған жеріне заттарды қалдыруға болмайды. Себебі олар оны жұтып қоюы мүмкін.
9.3 Бұзаулардың қарынының кезеңдік кебуі
20-60 күндік немесе одан үлкен малдарда жиі қайталанатын ауру іш кебумен сипатталады және ағзаның жалпы күйі нашарлайды. Аурудың себебі ретінде стресс факторлардың әсері және дұрыс азықтандырудың бұзылуы. Бұған жататындар: сүтсіз азықтандыруға көшу және үйренбеген азық беру, бұзылған азықтарды беру, мұзданған картоп, қызылша бергенде дамиды. Малдарды серуендетуге уақытылы шығармаудан және санитарлық ережелердің сақтамауынан болады.

Аурудың дамуы моторлық функцияның әлсізденуі, газдың пайда болуының ұзаққа созылуы, көкірек аумағындағы органдарға қысым түсіреді. Жүрек өкпе функциясы қиындайды және соның салдарынан орталық жүйке жүйесін және басқа органдардың қызметі бұзылады.

Ауру белгілері-азықтандырғаннан 40-60 минуттан кейін жиі-жиі жел жіберу, тышқақтау болады. Алғашқы кезде бірден месқарынға жел толмай, кейін бірте-бірте баяулаумен сипатталады да, келесі азықтандыруда қайталанады. Ауру қайталанған кезде, месқарынның желдетілуі күшейеді, біразға дейін сақталады да, окұмыс күнүнің соңына қарай жоғалады. Месқарынның желдетілуіне өміріне қауіп төндіретіндей жағдайды, яғни жүрек жұмысының әлсіреуі, ішектердің қысылуы және демікпе пайда болады. Ауру бұзау мойынын созады, арқасының бүкірейуі, азыққа тәбеттің болмауы, аш бүйір тұсының желге толуы, кейде омыртқа тұсында домбығумен сипатталады. Месқарынды перкуссиялаған кезде тимпаникалық дыбыс естіледі, кеуде қуысының сүйектерінде жоғарғы сезімталдық пайда болады. Жалпы жағдайы нашарлап, жануар мазасызданады, аурудың бастапқы кезінде бұзаудың пульсі жиілейді, тынысы жиілеп, месқарынның жиырылуы жоғарылап, кекіру мен күйіс қайтару байқалады. Екінші реттік белгісі тышқақтау болып табылады. Нәжісі сұйық сулы және газды болып келеді. Ауру тудыратын себептерді жойып, бұзауды заманауи емдермен емдесе 3-6 күнде жазылып кетеді. Басқа жағдайларда ауру 10-20 күннен кейін қайталанып отырады. Қатты жел жіберу, тышқақ, лоқсу, әлсіздік және тәбеттің болмауы аурудың негізгі белгілері болып табылады. Ауырған жануарға тез арада көмек беру керек. Ең біріншіде жануардың сол жақ бүйіріне жұдырықпен массаж жасау, ол жануардың кекіруімен газ шығаруына көмектеседі. Осы кезде бұзаудың жамбас жағының сәл көтеріліп тұруына жағдай жасау керек. Газ сорғыш зат ретінде қайнатылған сүтті қолдануға болады (0,5-1л). Бұзауға 80-150 г күнбағыс майын ішкізіп, біраз жүгіртіп немесе қимыл жасату керек.

Дәрі-дәрмектен мыналар ұсынылады: ихтиол 0,2-0,3мл, (сумен араластырғанда) карболен 5-8г, асқазан сөлі 20-40мл, 0,5-1 ерітінді түрінде резорцин 0,5-10 мл, тимпанол 0,4-0,5 мл/кг 1:10 ас сумен қатынасы, кей жағдайда 1:5 қатынасымен. Жусан тұнбасы 1-3мл, аршаның тұқымын және байланыстырғыш және басқа дезинфекциялық заттарды қолданады. Аурудың күрделі жағдайында тек ветеринар маман зонд жіберу арқылы немесе месқарынға трокрмен тесу арқылы ғана көмек бере алады. Жас төлдердің жазылуы ауру тудыратын факторларды жоюмен тікелей байланысты. Жас төлдердің бұл ауруға тұрақтылығын азықтандыру гигиенасы, стресс фактордың болмауы жоғалтады.