Зерттеу жұмысының деректік негізі

– Ежелгі және орта ғасырларда пайда болған грек-рим, шығыс, қытайдың әртүрлі мазмұндағы тарихи-этнографиялық, саяси, географиялық шығармалары;

– Патшалық Ресей империясы отарлау аппаратының арнайы ведомстволары қызметкерлерінің жазбалары мен зерттеулері;

– архив деректері;

– зерттеу жұмысының мазмұнын ашуға негіз болатын құжаттар мен

материалдар жинағы;

– шежіренің жазба түрінде жарық көрген нұсқалары;

– археологиялық деректер;

– автордың өзі жинаған этнографиялық деректері 2000–2005 жылдары Қарағанды облысы Қарқаралы, Ақтоғай, Шет, Жаңаарқа, Ұлытау аудандары, Алматы облысы Жаркент ауданы, Жамбыл облысы Мерке ауданы бойынша;

– тарихи фольклор мен эпикалық шығармалардың материалдары

пайдаланылды;

– қазақ көркем-әдеби шығармаларындағы ас беру дәстүрінің суреттелуі.

Бірінші топтағы деректерге қазақ халқының этногенезінде көрнекті рөл атқарған, көне, орта ғасырлар замандарындағы қазақ даласын мекен еткен тайпалардың мәдени-рухани, шаруашылық өмірінен хабар беретін оның ішінде біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты деректік құндылығы әртүрлі дәрежедегі алғашқы жазба мәліметтер Геродот, Йордан, Ибн-Фадлан, Плано Карпини, Гильом де Рубрук т.б. шығармаларында кездеседі [15].

Екінші топтағы деректерге XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдағы қазақ даласында жұмыс істеген алғашқы академикалық экспедициялар мүшелерінің және отарлық әскери-азаматтық ведомоствалары қызметкерлерінің қалдырған жазба куәліктері мен Ресей ғалымдарының арнайы ғылыми зерттеу жұмыстары жатады [16].

XIX ғасырдың соңы-XX ғасырдың басындағы қазақ этнографиясын зерттеушілерінің арасында аса өнімді зерттеулер жүргізген, көне наным-сенімдер мен ырымдар, әдет-ғұрыптар туралы бай материалдар жинап жарыққа шығарған Ә. Диваевты атау керек. Оның Оңтүстік өңірі қазақтарының тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін аса білгірлікпен жинақталып, жүйеленген деректері жарық көрді [17].

XX ғасырдың бас кезінде ас беру дәстүрі жайында жарық көрген алғашқы еңбектердің бірі С. Шариповтың мақаласында Орталық Қазақстанда XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде берілген астар туралы таза статистикалық мәліметтер беріледі [18].

Қазақтардағы ас берумен, ондағы өткізілетін шаралардың астың көлемі мен мақсатына сай салмақтылығын саралау үшін үшінші негізгі дерек көздерінің бірі-әртүрлі архив қорларынан алынған ресми құжаттар болып табылады. Мәселен, ҚР ОМАрхивінде сақталған 1841 жылдың 14 маусымында жазылған Жағалбайлы руының старшинасы Көлебай Қоқанұлының қазақ руларының жиынында Кенесары Қасымұлының хан сайлағандығы туралы хабарлама атты құжат алынып, зерттелді.

Зерттеу тақырыбына қатысты төртінші деректер тобын құжаттар мен материалдар жинақтары құрайды. «Казахско-русские отношения в XVIII-XIX вв.» және К.Ш. Хафизова мен В.А. Моисеев дайындаған «Цинская империя и Казахские ханства вторая половина XVIII первая треть XIX в. Ч.2.» атты құжаттар жинағында Абылай асының өтуі туралы өте құнды деректер беріледі [19].

Жазба түрінде жарық көрген шежіре нұсқаларын басқа фольклорлық шығармалардан бөліп алуымыздың себебі шежіре шындыққа жақын деректерді хабарлайды. Шежіредегі деректер қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси қатынастар принциптерін біздің зерттеу тақырыбымыздың аясында реконструкциялауымызға көп септігін тигізді.

Қазақ халқының мәдени үрдістері қазақ даласын мекен еткен ежелгі тайпалар (сақ, ғұн, сармат, үйсін, т.б.) мәдениетінің қойнауынан шығып, оның заңды жалғасы болып табылады. Осы тарихи сабақтастық пен тұтастық қалыбын қалпына келтіру үшін оның ішінде ас беру дәстүрінің шығу тегін зерттеу барысында аса маңызды құнды мәліметтерді археологиялық деректерден аламыз. Ежелгі көшпелілердің жерлеу рәсімдеріндегі ерекшеліктер сол кезеңдегі тайпалардың әлеуметтік-саяси жүйесінің жіктелу тәртібінен мол мағлұматтар береді [20].

Біздің 2000-2005 жылдары Орталық Қазақстан, Жетісу өңірлерінде ел арасынан жинақтаған этнографиялық деректеріміз құны жоғары дерек көздеріне жатады. Ел арасында сақталып, ғылыми айналыстан сырт қалған сан деректердің біздің проблеманы толықтай ашу үшін тигізген септігі шексіз. Ақпарат берушілер деректерінің құндылығы сонда олар өзі көрген немесе атқаруға қатысқан дәстүрлік салттарды ғана хабарлайды. Сол үшін де олардың деректері XX ғасырдың бас кезіне дейін сақталған салт-дәстүрлер мен діни ғұрыптық шаралардың орындалуы мен олардың дәстүрлі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси институционалдық қызметін дәл бейнелейді. Көшпелі халықтар мәдениетінің соңғы бірнеше жүздеген жылдар бойына аса көп өзгерістерге ұшырай қоймағанын ескерсек, біздің информаторлардың деректерінің тарихи-этнографиялық сәйкестілік тұрғысынан дәлдік, мағыналық құндылығы күмән туғызбайды.

Фольклорлық шығармалар мәтінінде ғұрыптық жоралғылар әр кез өз көрінісін тауып отырған. Қазақ халқының көркем шығармашылығының архетипі де, дәстүрлік басты типі де–фольклор. Ас беру дәстүрі басқа түркі халықтарына қарағанда қазақ халқына этнографиялық белгілері жағынан аса жақын болып келетін қырғыз халқының эпосы «Манас» жырында аса дәлдікпен жырланады. Қазақ лиро-эпостық жыры «Айман-Шолпан», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында да астың өткізілу тәртібінің кейбір мәселелері жырдың негізгі тақырыбы болып келеді.

Қазақтардағы ас беру дәстүрінің бейнесі қазақ көркем сөз әдебиеті жанрларында да асқан дәлдікпен суреттеледі. М. Әуезов «Абай жолы», І. Жансүгіров «Құлагер», І. Есенберлин «Көшпенділер», С. Бегалин «Жамбыл: ғұмырнамалық роман», Б. Сапаралы «Құнанбай қажы» шығармаларында астың өткізілуі аса көркем, әрі тарихи шыншылдықпен баяндалған.

Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:

– ас беру дәстүрінің шығу тегі қазақ даласында ежелгі және орта ғасырларда мекендеген тайпалардың діни-нанымдық, ғұрыптық жүйесімен сабақтастық тұрғысынан зерделеуді қажет етеді;

– қазақ халқының этномәдени және әлеуметтік-саяси ұжымдасу үрдісін және жүйесін ас беру дәстүрінің атқаратын қызметі арқылы бағамдауға болады;

– ас беру дәстүрінің өткізілу тәртібі мен оның ғұрыптық мәнін оларды қоғамды реттеуші қалыптасқан тетіктер жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді;

– астың белгілі бір семантикалық мазмұндағы негізгі белгілерінің жиынтығы көшпелі қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік межесін анықтауға және саралауға мүмкіндік туады;

– аста өткізілетін ұлттық ойын түрлері олардың астың негізгі идеялық мақсат-мазмұнын ашуға тиісті ғұрыптық негіздегі символикалық әрекеттердің жиынтық көрінісі болғанын көрсете алады;

– ас беру дәстүрінің әлеуметтік-саяси қызметін зерделеу оны қазақ қоғамының құқықтық-заңдылық реттеушілік нормалар жүйесінің аясында қарастыруға жол ашады;

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Ғылыми зерттеу жұмысына өзек болған негізгі мәселелер, зерттеудің тұжырымдары мен нәтижелері ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитетінің талаптарына сай ғылыми басылымдар арқылы және халықаралық ғылыми конференцияларда баяндама жасау нәтижесінде көпшілік назарына ұсынылды. Ғылыми зерттеу жұмысы бойынша он үш мақала жарық көрді.

Диссертациялық жұмыс С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің этнология, мәдениеттану және археология кафедрасында және ҚР БҒМ Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының этнология бөлімінің мәжілісінде талқыланып қорғауға ұсынылды.

Жұмыстың «Ас беру дәстүрінің шығу тегі» деп аталатын бірінші тарауында қоғамдық өмірді әлеуметтік организм ретінде жалпылама талдауды емес, оның өміршеңдігінің кепілі болған кейбір элементтерін қарастыруды мақсат еттік.

Қай халықта болмасын өлген адамды соңғы сапарға шығаруға байланысты атқарылатын салт-дәстүрлері ғасырлар бойына ешқандай тарихи катаклизмдерге қарамастан көп өзгеріске ұшырай қоймайтын ең бір консервативті түрі. Өйткені ол осы салт-дәстүрлерді туындатып қалыптастырған халықтардың мыңдаған жылдық белгілі бір экологиялық-географиялық кеңістік аясында қалыптасқан экономикалық-шаруашылық, діни-идеологиялық, әлеуметтік-саяси және мәдени қатынастарды реттеп отыратын салт-дәстүрлерге негізделген әдет-ғұрып заңдары мен идеологиялық тұғырнамасы, рухани құндылықтары жиынтығының ең бастысы болып табылады. Бұл жер діни тәртіптер мен ұлттық заңдылықтар, этикалық-эстетикалық саналық қалыптары қордалана тоғысатын бірден-бір құбылыс. Басқа да халықтар сияқты қазақ халқының да өте ерте замандарда қалыптасқан өлген адамға байланысты ырым-жоралар жосыны аздаған өзгерістермен бірақ негізін сақтап бүгінгі күнге дейін келіп жеткен. Жазба немесе археологиялық, этнографиялық ескерткіштерді саралай келгенде айтарымыз, қазақ халқының рухани мәдениетінің қайнар көзі көне дәуірлер мен ортағасырларда даламызды мекендеген көптеген этникалық топтар мен тайпалар мәдениетінің қойнауында жатқанын айқын аңғарамыз. Деректерге көз салсақ қазақтардың тұрмыс-салттық, діни ырым-жораларының рухани-дүниетанымдық көзқарастарының түп қайнары тым тереңде жатқанын көреміз әрі жазба ескерткіштер мен археологиялық деректер бір-бірін еш қайшылықсыз толықтырып отырады әсіресе кісіні жерлеуге байланысты салт-дәстүрлердің қазақтар мен ежелгі тайпалар арасындағы генетикалық сабақтастығын дәлелдейтін деректері көп-ақ. Қола дәуірінде Қазақстан аумағында қоғамның дамуында түбегейлі өзгерістер болды-тайпалық үстем тап және ең алдымен көсемдер оқшауланып бөлінді, ол әсіресе дәуірдің соңғы кезінде, Беғазы-Дәндібай мазарларынан және Түгіскен кесенелерінен айрықша көрінеді. Ерлер беделінің басым болуы, патриархалдық-үлкендерге құрмет көрсету, ру, тайпа көсемдерін пір тұту дәстүрін туғызды. Еркек-көсем, еркек-жауынгердің қоғамдық-әлеуметтік қатынастар иерархиясында жетекшілік мәртебеге ие болуы ежелден келе жатқан табиғат күштерін қастерлеумен бірге, ата-баба аруағына табынушылықтың пайда болуына ықпал етті, жерлеу дәстүріне байланысты орындалатын ырым-жоралар жүйесі күрделене түсіп, олардың тұтас регламенттік циклі қалыптасты. Осы дәуірден бастау алған наным-сенімдер, ата-баба аруағын қастерлеп, құрметтеу рәсімі дами түсті.

Еуразияның далалық белдеуінде орналасқан, табиғи-экологиялық заңдылықтарға сай шаруашылық-экономикалық жүйе классикалық көшпелілік өркениетінің қалыптасып, бағамдалуының аяқталған кезі-ежелгі көшпелілер дәуірінің-қазақ даласының этномәдени келбетінің бейнеленуін келесі мыңдаған жылдарға айқындалуында атқаратын рөлі өте зор. Қола дәуірінің соңғы кезеңдерінде негізгі белгілері қалыптасып, дами бастаған көшпелілік өркениетінің толық қалыптасып, дамуы нақ осы ежелгі көшпелілер дәуірінде аяқталады. Оның әлеуметтік-қоғамдық рухани үрдістерінің негізгі принциптері өз шешімін тапты, осы рухани үрдістердің көпшілігі еш өзгерместен күні бүгінге дейін келіп жетті, оларды тіпті ежелгі, орта ғасырлардағы қоғамдық-әлеуметтік, рухани сананың қалдықтары деп қарауға болмайды, өйткені осы түп-тамыры ежелгі замандар койнауында жатқан салт-жоралардың көпшілігі әлі күнге дейін халқымыздың әлеуметтік-рухани қатынастарының, ұлттық бет-бейненің тұтастығын, мызғымастығын қамтамасыз етуге қызмет етіп келеді. Ежелгі сақ, үйсін, ғұн, қаңлы және орта ғасырларда өмір сүрген оғыз, қыпшақ т.б көшпелі халықтардың ата-баба аруағына табынушылығы жайлы мәліметтерді археологиялық ескерткіштер мен көне жазба деректерден көптеп кездестіруге болады. Ә.Х. Марғұлан, К.А. Ақышев, М.Қ. Қадырбаев т.б пікірінше Бесшатыр, Есік, Берель, «мұртты обалар» т.б. көлемді ескерткіштерді тұрғызу, қазіргі қазақ халқының ас беру дәстүрі тәрізді аса үлкен қоғамдық-саяси мәні бар үлкен жиынсыз тұрғызылуы мүмкін емес. К.А. Ақышевтің есебі бойынша бір ғана үлкен Бесшатыр қорғанын салу үшін 65000 мыңға жуық адам-күші жұмсалған.

Тек қана қазақ халқының діни көзқарасы (исламға дейінгі) жөнінде ғана емес, қазақ халқының құрылуының қайнар көзі болып табылатын қазақ даласын мекендеген ежелгі тайпалардың да діни көзқарасы туралы хабар беретін әр түрлі дерек көздерін (археологиялық, жазба деректері, бүгінгі күнге дейінгі реликт түрінде жеткен ырым-жоралар жосыны, т.б) саралай келіп айтарымыз, оларды С. Ақатаев «синкреттік» деп атаған діни-мифологиялық дүниетанымдық көзқарас жүйелер иерархиясында табиғат тылсымдарына табынудан көрі ата-баба аруағына табыну қазақ даласы көшпелілер өркениеті иегерлерінің бірнеше мың жылдық ғұмырының өн бойында, олардың діни наным-сенімдік жүйесінде жетекші орын алғанына көзіміз жетеді. Қола дәуірінің соңғы кезеңінен, әсіресе, Беғазы-Дәндібай кезеңі қоғамдық-әлеуметтік қатынастар жүйесінде патриархалдық–рулық қатынастар үстемдігі орын алған кезден бастап ата-баба аруағының мекені–бейіт бірден–бір ғибадатханаға айналады. Қола дәуірі, ежелгі көшпелілер (сақтар) дәуірі кезеңдері ескерткіш-қоныстарының горизонталды кеңістікте орналасу жүйесін, олардың қоныстарын зерттеу кезінде қолға түскен деректермен (үй-жайлардың орналасу тәртібі, интерьері) салыстыра қарасақ, бұған көзіміз анық жетеді–осы дүниелік тіршілік иелерінің мекенінде «құдайларға» орын жоқ, ол толығымен өзінің мекені пантеонға- бейітке орналастырылған. Қоныстардың қасында олармен бір топографиялық кеңістікте орналасқан ешқандай діни-ғұрыптық жораларды орындайтын арнайы ғұрыптық құрылыстардың орны кездеспейді. Керісінше, қорымдардың архитектуралық-топографиялық жүйесі ғұрыптық салт-дәстүрге байланысты, семантикалық күрделі мазмұндағы әр түрлі құрылыстарға толы. Беғазы некрополындағы мазарлардың, Түгіскен кесенелерінің ата-баба аруағына арналып орындалатын ырым-жоралардың атқарылатын арнайы құрбандық шалу орындары мен михрабтарымен толықтырылуы және қорым сыртындағы құрбандық шалатын жерлердің болуы, Бесшатыр патша қорғандарын айналасындағы қосымша құрбандық орындарының белгілері мен Тасмола мәдениеті ескерткіштерінің «мұртты обалары» құрылыстары мен түркі кезеңінің (VI-XII ғғ.) балбал тас мүсіндері және қазақтың аса көп малды, әсіресе жылқыны, құрбандыққа шалып өткізетін ас беру дәстүрі бір семантикалық кеңістіктегі құбылыстар.

Өлген адамның о дүниедегі хал-ахуалы жерлегендегі, жерлегеннен соңғы ырым-жоралардың салт-санаға тән, бұзылмай орындалуына байланысты еді. Егер өлгеннен кейінгі ырым-жоралар дұрыс орындалса, онда өлген адамның рухы жайбарақат, рақат күйге түсіп, өз үрім-бұтақтары мен туған-туысқандарына шапағатын тигізіп, жебеп жүреді, ал олай болмаған жағдайда жауығып, аруағы қарғап-сілейді. Өлгенді шығарып салудағы ырым-жораның бұзылуы, артынша бақытсыздық әкеледі, ал өлген адам болса, барлық жаза, бақытсыздықтан ада, азат рухы еркіндікте деп есептелінеді. Қазақтарда аруақты қастерлеу салты қазіргі күнге дейін өз күшінде.

Өлген адамның аруағына бағышталып орындалатын ғұрыптардың шығу тегін «мәңгілік ғұмыр» туралы түсініктерден іздейтін болсақ, сақ тайпаларының да діни көзқарасында осы идея анық көрінеді.Осы дүниенің көшірмесі «о дүниеге» өлген адамды шығарып салудың жүйеленген регламентациясы қалыптасқанын көреміз. Өлген адаммен бірге оның беделі мен қауымдағы орнына лайық мүліктің көмілуі, бейіттің сыртқы көлемінің де осы әлеуметтік иерархиялық басқыштағы дәрежесіне сай болып келуі ойымызды анық дәлелдейді. Осы ежелгі дәстүрдің мұрагерлері болып табылатын қазақтарда да ас–тек қана тіршілікте, қоғамдық өмірде әлеуметтік статусы өте жоғары, аса қадірлі, аруақты адамдарға ғана берілетінін білеміз. Әрі бұл ғұрыптық шараның орындалуы аса көлемділігіне орай тек өлген адамның тікелей ұрпақтарының емес, бүкіл ру, тайпа мүшелері бірігіп қана көтеріп ала алатын, аса қиын көлемді шығынды талап ететін, жалпы қоғамдық іс-әрекет негізінде ғана іске асырылуға мүмкін міндетті жиын. Астың мәні ежелгі көшпелілердің дәстүрі бойынша қай елдің, рудың, тайпаның қандай екені басқа рулардан неден күшті, неден әлсіз екені, сонымен қатар кімнің дос, кімнің қас екені осындай үлкен астарда білінетін. Көшпелі халық үшін дүние өлім мен өмір таласынан тұрған, тұрады, әліде тұра бермек. Шегі жоқ бұл таласқа өмір үшін көне замандарда ру болып қауымдасып қана қарсы тұра алған. Рудан тыс жерде өмір де, тіршілік те, қызық та, тұрмыс та болмаған. Рулық қатынастар жүйесі қажеттіліктен туды, ру сол қажеттілікке әрқашан қызмет етті де. Қауымдық қатынастар басты идеологиялық, салт-дәстүрлік, отбасылық, дүниетанымдық және бүкіл рухани мәдениетті толық қамтып отырды. Жалпы көшпелілердің ынтымақтастық идеясында ата-баба культі ерекше орын алады.

Ас беру дәстүрі әуел баста қазақ ұлттық-этникалық бірлестігі пайда болғанға дейінгі көшпелілік қоғамның пайда болуымен бірге дүниеге келіп, даму жолдарынан өткен тәңірлік, ата-баба рухына табынушылық тәрізді дәстүрлік-ғұрыптық көзқарастар негізінде қалыптасқан, бірте-бірте көшпелі қоғамның әлеуметтік-саяси құрылымының күрделене түсуіне байланысты (мемлекеттілік нышаны қалыптасқан кезде) қоғамдық өмірдің сан-салалы өмірін ретке келтіруде зор рөл атқарып отырған салт-дәстүрге негізделген құқықтық-ұйымдық институттарының бастыларының біріне айналған.

Екінші тарау «Ас беру дәстүрінің ғұрыптық мәні мен өткізілу тәртібі» деп аталады. Рулық қатынасқа негізделген дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамының идеологиялық-коммуникативтік жүйесінің өмір сүру қалпына сай өлімді рудан шығу, кету деп есептеген, осындай өлім жайындағы ұғым-түсінігі жерлеудің күрделі ғұрыптық тәртібін қалыптастырған. Соған сәйкес өлікті «шығарып салу», «жолға дайындау» салтын туғызды. Қазақтың жерлеу дәстүрі «шығарып салуға» ұқсап, ол жеке-жеке ырым жораға тармақталып кететін, біртұтас циклді құрайды. Олар: естірту, көрісу, жоқтау, аза тұту, еске алу, «үші», «жетісі», «қырқы», «жылы» немесе «асы», белгі тұрғызу (құлпытас, сағана, күмбез) т.б. Әрі бұлардың көбісі тек қана өлік шыққан отбасына ғана емес, бүкіл ру, тіпті тайпаның да парызы болып саналған, дегенмен бұл жерде әлеуметтік жіктелу межесі сақталып отырған. Егер де жылын өткізу адамның жыныс, жас ерекшеліктеріне қарай барлық өлген адамдарға байланысты өткізілсе, ас кез-келген адамға беріле бермеген. Ас қоғамдық өмірде әлеуметтік ерекше статусқа ие, елге еңбегі сіңген, абыройлы, ел қамқоры, ел ағаларына арналып жасына шектеу қойылмай-ақ беріле беретін тәрізді. Кейбір деректерде жазылып жүргендей елге қадірлі адамға ас беру үшін оның жасының міндетті түрде 60-70-тен асқан болуы шарт емес. Мысалы, тарихта белгілі ас берілген тұлғалар Аттила 43 жасында (410-453), Күлтегін 47 жасында (684-731), Ерден Сандыбайұлы 56 жасында (1806-1862), Бөжей Ералыұлы 41 жасында (1812-1853) қайтыс болған. Біздің ойымызша, ас берілуге тиісті марқұмның әлеуметтік статусын айқындайтын критериялар ішінде жастық ерекшеліктің ескерілуі міндетті емес сияқты, бұл кейін ислам дінінің енуіне байланысты пайда болған «жамау» болса керек.

Ал, әйелдерге ерекше бір жағдайларда болмаса, жылын міндетті түрде өткізгенмен, ас бермейтін әдетте мұндай жылын беру шарасына тек қана жақын аймақтағы ағайын-туыстар, руластары ғана қатысатын. Жасы толғанымен тым жас өлген жасөспірім бозбалаларға жылын міндетті түрде бергенмен, ас берілмеген, ондағы аста атқарылатын әртүрлі ат бәйгесі, күрес, ән-жыр айту сияқты т.б. салтанатты ойын-сауық атқарылмайтын. Қазаның бір жылға толуына арналып берілетін ас осы ырым-жоралардың ең бастысы болған. Асқа жиналған халықпен оларға таратылар құрбандық дәмі үшін есепсіз көп мал сойылып, әртүрлі ұлттық ойындары, аламан бәйге, жамбы ату, сайыс сонымен қатар ақындар айтысы т.б. өткізіліп ұлттық салтанат немесе ұлттық мереке ретінде өткізілген. Ас беру дәстүрінің негізін құрайтын өзіндік шарттары мен өткізілу тәртібі, ережесі қалыптасқан (жоқтау, қаралы ту тігу, сеп жию, тұл ат, ақсақалдар кеңесі, сауын айту, ошақ қазу, мал сояр күн, асты басқару, қонақ күтер күн, табақ тарту, асқа салтанатпен келу, аза салу, ұлттық ойындары, тұл атты сою, сеп бұзу, қаралы туды жығу, т.б.).

Аза тұтудың өлген күннен бастап ас берілген күнге дейін созылатын бір белгісі-жоқтау. Жоқтау айтудың ең кульминациялық шарықтау шегі астың соңғы күні өлген адамның «тұл» бейнесі жойылып, «тұл» атының сойылуы мен «қаралы тудың» сындырылуы кезінде көрінетін. Осы кезеңдерде оның әйелі өкіріп жылап, бетін тырнап, қан-жоса қылады. Жыл бойына созылатын аза тұту кезіндегі жоқтаудың негізгі міндеті – ол өлген адамның қоғамдағы алған орнын дәріптеу, көрсеткен еңбегін құр жалаң тізіп шығу деген жадағай ұғымнан анағұрлым тереңде жатыр. Адам өлсе де, оның жаны тірі, ол біздің не айтып, не ойлап отырғанымыздың бәрін біледі. Сондықтан оның аруағына тиестік ғайбат сөздер айтпау керек. Өйтсең-ақ болды, өлген адамның киесі атады, бір пәлеге душар етеді деп түсінген. Сондықтан, өлген адамды жоқтаудың мазмұны–бірыңғай мақтауға құрылатын себебі де сондықтан. Ас кезінде жоқтаудың көлемі де ұлғайып, мағынасы да мазмұнды бола түсетін. Қазақтар жоқтауды жоқтау үшін айтпаған. Оны биік дәрежелі көркем өнер сатысына көтеріп айтқан. Сол арқылы «о дүниеге» кеткен адамды өлтірмей, оның тарихы азаматтық болмысын көркем сөзбен бейнелеп берген.

Қазалы болып, аза тұтып отырған отбасында ас беруге әзірліктің бір белгісі–«қаралы ту» тігу. Әсте, қазақтарда қаралы ту да астың да кез-келген адамға байланысты беріле бермейтіні сияқты, өлген адамның әлеуметтік-қоғамдық, саяси қатынастар иерархиясындағы орнын айқындайтын да белгі болатын. Жай қатардағы қарапайым халықта өлген адам шыққан үйді қаралы ту тігіп, аза тұту белгісі болмаған тәрізді. Қаралы тудың да өлген адамның жасына қарай түрі де әртүрлі болып келетін.

XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қырғыздар мен қазақтар жөніндегі жазба деректер мен тарихи-этнографиялық материалдарда өлген адамның символикалық бейнесі «тұл» жасау туралы деректер көптеп кездеседі. Өлген адамды «о дүниеге» шығарып салуға байланысты орындалатын ырым-жоралар рәсіміндегі «тұл» проблемасының шығу тегі мен функционалдық қызметі туралы зерттеушілер арасында әртүрлі ғылыми жорамалдар бар. Атты тұлдап, құйрығын кесіп, ат құйрығын қаралы үйдің шаңырағына жылына дейін бақанға іліп қойған. Тұл атты өлген адамның жанының өтеушісі деп есептеуге болады. Қалыптасқан дәстүр бойынша, тұлдау ер-азаматтарға қатысты ғана орындалады.

Бүгінгі қазақ мәдениетінің ежелгі қазақстандық тайпалардың мәдениетімен тоғыстыратын тағы бір белгі–уақыт өте келе белгілі бір тарихи фактілердің әсерінен өзгерістерге ұшырап, XIX ғасырдың аяғы–XX ғасырдың бас кезіне дейін келіп жеткен ежелгі тайпалардағы өлген адамды «о дүниеде» керекті заттармен бірге көму ғұрпы (өлген адамның жеке киім-кешегі, қару-жарағы, күнделікті тұрмыстағы қолданған заттары). Қазақтардағы «сеп» жинау рәсімі осы ежелгі рәсімнің өзгерген түрі болса керек. Бұл жерде біздің ойымызша өлген адамды жеке заттарымен бірге көму және қазақтардың «сеп» жинау рәсімі бір түсініктегі құбылыстар.

Асқа дайындық, оны өткізу мәселесі арнайы алқалы отырыста–«кеңесте» (ақсақалдар кеңесі) шешіледі. Кеңесте өлген адамның отбасымен, сүйектес-тұқымдастарының (руластары) асты өткізу кезіндегі міндеттері айқындалады. Асқа кететін малдай шығындары, тігілетін үйлерді кеңестің шешімі бойынша өз мойындарына алады. Әр үйдің иесіне сол үйге түсетін қонақтарды қарсы алу міндеті толық жүктеліп, ас өтетін жер белгілінеді. Ақсақалдар кеңесінің өзі құрамы жағынан өте көлемді алқалы жиын дәрежесінде өткізілсе керек. Мысалы, 1863 жылы Ұлытау өңірінде Дүзен Сандыбайұлына берілген ас берудің жобасын жасауға күллі Бағаналы елінің игі-жақсылары жиналып тек осы жиынның өзіне 50 жылқы, 100 қой сойылған.

Ал сауын айту өз кезегінде осы алқалы кеңестің асты қалай, қай жерде, қай мезгілде т.б. өткізілетіні туралы шешімін жұртқа жария етудің жолы. Сауын айту қазақтағы қай-қай ірілі-ұсақты астарға тән, әбден қалыптасқан дәстүр, төңіректегі және алыстағы ауылдарға ас берілетін күн туралы берілетін хабар. Сауын айтудың негізгі мақсаты-асқа шақырылатын елдің еш қайсы қалмай, асқа асқан ұйымшылдықпен келуін қамтамасыз ету.

Ас өткізілетін жерге ең алдымен қаралы үй асқа 10-15 күн қалғанда аса салтанатпен көшіріліп келінеді. Қаралы үй оқшау тігулі тұрады. Осы күннен бастап ас өткізетін отбасының рулас-туыстары киіз үйлерін тігіп, малдай, қымыз, т.б. көмектерін көрсете бастайды. Қонақтарға тігілген үйлер ошақтан кемінде 50-100 метр қашықтықта, кейде одан да алыс орнастырылады. Қонақтарға тігілген үйлерге кілемдер төселіп, көрпелер жайылады, шақырылған адамдардың бәрі осы үйлерге келіп орналасады. Үй саны әртүрлі, мысалы, Қарқаралы өңірінде өткен Қорысбайдың асына 500 үй, Ұлытаудағы Ерден Сандыбайұлының асына 500 үй тігілген, XIX ғасырдың 90-жылдарында Қуаңдария өңірінде өткен Кәрібай асына 200 үй, Талдықорған өңірінде Ақсу өзенінің бойында Тастөбеде өткен Сеңгірбай асына 300 үй тігіліп оның 100 үйін туған-туысқандары, қалған 200 үйді руластары тіккен.

Әдетте астың бастауына бір күн қалғанда, мал сойылмай тұрып, асқа тігілетін үйлерден аулағырақ арнайы бөлінген жерде ет асылуға тиісті арнайы ошақтар қазылатын. Олардың басына арналып ас үйлер тігіліп, бұл іспен негізінен өлген адамның жақындары, ағайын-туыстары айналысатын. Ошақтардың саны да шақырылған қонақтар көлеміне сәйкес болып келеді. Мәселен, Ақмола өңірінде (қазіргі Анар станциясының қасындағы) Ақтасты деген жерде өткен Байдалы бидің асына 200 ошақ , Өскенбай асына 300 ошақ қазылған. Осы оқиғаға арналып «ошақ қазу» немесе «ошақ майлар» (қырғыздарда «кемеге бәйге») деп аталатын алғашқы күнгі ас салтанатын ашу үшін кішігірім бәйге өткізілетін.

Ошақ қазылғаннан кейін мал сойыла бастайды. Асқа сойылатын малдардың мөлшері жайлы көптеген тарихи деректер кездеседі. Кіші жүздегі атақты Сырым Датұлының асында 2500-дей қой, 200 жылқы, Кіші жүз шөмекей руында өткізілген Кәрібай асында 200 қой, 40 жылқы сойылғандығы белгілі.

Асқа аса көп мөлшерде елдің жиылып, ас беруші елге, оның басшыларына үлкен сын болғандықтан, асты ешбір сөз келмейтіндей, өте жоғары ұйымдасқан түрде өткізуге асқа жиналғандардың талап-тілегін толық қанағаттандырып, ата-баба дәстүріне сай жол-жобасын сақтап, қонақтарға қалтқысыз қызмет етуге тырысқан. Ол үшін ең әуелі ас басқарушы арнайы топ тағайындалатын. Асты басқарушылар ақсақалдар кеңесінің шешімімен бекітіледі. Асты басқарушылардың атақ-абыройына астың тәртібінің сақталуы мен еш дау-дамайсыз өтуі тікелей байланысты болған.

Асқа арналып тігілген ауылға келудің де өзіндік белгіленген тәртібі болады. Әр рудан келген топты бастап келген сыйлы адамдар ең әуелі асқа тігілген «қара ту» ілінген марқұмның қаралы үйіне келген бетінде марқұмды жоқтау дәстүрін атқаруға тиіс, қысқа ғана бата қайырып, марқұмның аруағына мінажат етіп, құрмет көрсетуі керек. Содан кейін «азасына салғанымыз», «азасына қосқаным» - деп марқұмның үй-ішіне өздерімен алып келген тарту-таралғысын табыс ететін.

Ас-ас берушіге ғана емес келушілерге де үлкен сын, әр рудың тұрмыс-дәрежесін, білім-тәрбиесін, күш-қуатын көрсетер үлкен сынақ. Сауын айтылып, хабар алған елдер, асқа салтанатпен келуге үлкен мән берген. Асқа бару мәселесі, оған баратын топтың құрамы аса ыждағаттылықпен іріктеліп алынатын-ды. Асқа бару жайын талқылап, топ құрамын белгілеу үшін күллі рудың, аймақтық ел басылары бас қосқан мәжіліс шақырылатын.

Табақ тартуға әдетте ылғи сыпайы, ыңғайлы киінген жөн-жосықты білетін жігіттер тағайындалады. Тәртіп бойынша табаққа үйдегі қонақтардың дәрежесіне сай мүшелердің салынып, тартылуын басқаратын, табақ жасаушы жасы үлкендеу адамдар болатын. Табақ таратуға бір кісі басшы болады, оны «айдаушы»-деп атайды, ол табақтың өзге жаққа кетіп қалмауына жауапты. 

Ас салтанаттарының ішінде айтыс-астың алғашқы күнінен басталып соңғы күнге дейін жүргізіліп отыратын, ал аста орындалатын ұлттық ойындар түрі (бәйге, балуан күрес, сайыс, жамбы ату, теңге алу т.б) негізінен олардың әскери қолданбалылық мәніне байланысты іріктеліп, қалыптасқан тәрізді. Оның ішінде бәйге–асты жалпы халықтық мейрам, тойлардың ішіндегі «мерекелердің мерекесіне» айналдыратын ең дәстүрлі ұлттық ойын түрі. Ас салтанаты бәйгемен ашылып, бәйгемен жабылатын–астың алғашқы күнінен басталатын бәйгелер тізбегі (ошақ майлар, тай-құнан, дөнен бәйгелері) астың соңғы күні өткізілетін аламан бәйгемен аяқталатын. Аламан бәйгенің өтуімен астың сән-салтанат бағдарламасы аяқталады, астың ресми жабылуы жария етіліп, келген қонақтар тарай бастайтын.

Астың соңғы күні сеп бұзылып таратылады. Қаралы ту сындырылып, тұл ат сойылады және соңғы рет жоқтау айтылады. Осы ырым-жоралық жосындардың орындалуы жылға созылған аза тұту мерзімнің аяқталғанын паш етеді, бұл жосын-жоралар әдетте аламан бәйгемен бірге астың сән-салтанаттық бағдарламасы аяқталғаннан кейін марқұмның туған-туыстары мен асты өткізуге ерен еңбек сіңірген сыйлы, кәделі адамдар сияқты шағын топтың қатысуымен өтеді.

Қазақтың ас беру дәстүрінде Кіші жүз, Орта жүз, Ұлы жүз арасында ас беру тәртібінің ешқандай өзгешелігі мен ерекшелігі жоқ. Сөйтіп қазақ халқында ас беру дәстүрінің өзінің ғана біркелкі, бүтіндей, бір тұтас болып келетіндігімен қазақ ұлттық этномәдениетінің бірегейлігін анықтайды.